#Mezopotamya# û şaristaniyetek bo hemû mirovahiyê
Zagros Cîlo

Kurd xwedî dewlemendiyekî çandî ya gelek mezin in. Lê ew dewlemendiya çandî ji nivîskî zêdetir dewkî ye û jiyanî ye.
Kurdshop – Kurd xwedî dewlemendiyekî çandî ya gelek mezin in. Lê ew dewlemendiya çandî ji nivîskî zêdetir dewkî ye û jiyanî ye. Ango ew dewlemendî parçeyekî jiyanê bixwe ye. Ji edebiyat û wêje bigre heta dîrokê, hemû jiyanî ye û şêwazê bilêvkirina wê jî ji nivîskî bêhtir dewkî ye. Derfetên ku kurd bikaribin dîroka xwe binivsînin û li gor berjewendiyên xwe pênase bikin pir kêmbûne. Ji ber wê jî derbarê dîroka kurdan de piranî dagirkeran nivîsandine û ji ber ku dagirkeran jî nivîsandiye berdewam kurd li gor berjewendiyên xwe pênase kirine û gelek caran jî ji ber bi dilê xwe nekarîne desthilatdariyê li ser kurd û Kurdistanê bicîh bînin, Kurdistan wekî welatekî pir xweşik, lê mar û dûpişkan, kurd jî wek gel miletekî hov û dûr ji şaristaniyetê pênase kirine. Lê di rastiyê de Mezopotamya yan jî Kurdistan çavkaniya hemû şaristaniyetên mirovahiyê ye. Ew ne tenê gotinekî bê bingeh û an jî netewegerayetî ye. Vê rastiyê naha hemû çavkaniyên zanistî yên dîrokî jî êdî hinek bi fedîkirin û şerm bikin jî nikarin veşêrin. Ji ber ku Kurdistan yekem cîhê niştecîhbûn, gundvanî, cîhê kedî kirina sewalan û yekem cîhê çandinî lê hatiye kirine ye. Heta naha ji Kurdistanê kevintir ti şûnwarekî ku di vê mijarê de bikare dijî vê rastiyê be derneketiye.
Ji ber wê jî mirov dikare bibêje jiyana niştecîhbûyî û destpê kirina çandiniyê tê wateya ku rizgariya ji jiyana hovane û koçeriyê ye. Di vê derê de dema em dibêjin koçerî em behsa wê koçeriya ku îro ajal û sewalên xwe havînê dibin zozanan û payîzan jî dadikevin gundên xwe nakin. Em behsa mirovê ku wekî sewalan gerok ti cîh û warekî wî tine û li dû nan û nêçîra xwe ya rojane de wek grub digerin dikin. Herwaha bi derbasbûna jiyana niştecîhî û kedî kirina sewal û çandiniyê ve hemû çand û ferhenga jiyana mirov diguhere û ew yek li Mezopotamyayê ango li Kurdistanê herî kêm nêzîkî 15 hezar salan û vir de berdewam hebûye. Lê eger em binêrin li hember vê dîroka şaristaniyeta Kurdistanê ya kevnar, di roja me ya îro de welatên herî xwe wek şaristaniyetên pêşketî ya cîhanê pênase dikin, gelek ji wan xwedî 3-4 hezar sal dîrokekî kevnar nîn in. Ango dema 12 heta 15 hezar sal berî naha li Kurdistanê ew şaristaniyeta heyî, ew parzemîn û welatene karîne piştî 8 heta 9 hezar sal piştî wê bigehin wê astê û wan jî hemû mirovahiyê jî wekî çavkanî tenê Kurdistan hebûye. Ango çavkaniya wan a mirovbûn û niştecîhbûn û kedî kirina sewalan û çandiniyê dîsa Kurdistan bûye. Herwaha dikare bê gotin mirovahî yekem car tenê niştecîhbûnê ji Mezopotamya û Kurdistanê fêrnebûye. Li gel niştecîhbûnê di fikra mirov de jî guhertinên mezin çêbûne, hemû jiyana mirov guheriye. Hemû baweriyên mirov de guhertin çêbûne. Ango ji wêje û edebiyatê bigre, heta mûzîk, huner, aborî, rêveberî û hwd.. di hemû warên jiyanê de serûbinbûneke mezin di jiyana mirov de pêkhatiye û ji ber wê jî bi awayekî zanistî ew serdeme wekî ‘’Şoreşa Neolîtîk’’ tê pênase kirin.
Bi Şoreşa Neolîtîk ve mirov dikare bibêje, mirovê roja me ya îro geheşt ew form û dîzayna civakî ya roja me ya îro ya niştecîhbûnê. Ango berî Şoreşa Neolîtîk ji civakîbûna mirov zêdetir dikare bê gotin ku civatbûn heye, ku wekî klan an jî grubên mirov ên gerok û ne niştecîh hene. Hemû enerjî û hêza mirov a heyî tenê ji bo dîtina nanê rojê, an jî nêçîra rojê tê serf kirin. Ji ber wê jî çanda heyî çanda nêçîrvanî ya gerok û neniştecîhî ye û hiş û hizra mirov de guhertin û pêşketinekî mezin nikare di kultur û çanda mirov de çêbibe. Elbet mirovahiyê demekî dirêj bi wî awayî jiyan kiriye. Heta li gor zanist dibêjin ji dema neolîtîk heta roja me ya îro, hemû ew jiyana şaristanî ya mirov a niştecîhî, di temenê mirov de tenê xwedî rêjeya sedî 2 ye. Ango sedî 98ê jiyana mirov derveyî şaristaniyeta niştecîh derbasbûye. Lê bi Şoreşa Neolîtîkê ve hemû pîvanên jiyana mirov guherîn û mirovahî derbasî qonaxeke din bû.
Ji ber wê jî civaka kurd ew taybetmendiyên civakbûna neolîtîk heta roja me ya îro jî di xwe de digre û heta ji çîrok û wêjeya dewkî bigre heta dengbêjiya wê, hemû mirov dikare bibêje bermayên wê çandê ne. Gelek çîrok hene li Kurdistanê çavkaniya xwe heta digere dema neolîtîkê. Ew çîrok an jî mîtolojî û wêjeya dewkî şêwazê fikir û hizirandina dema xwe ye. Eger em li şaristaniyetên piştî Mezopotamya Jorîn dema dadikeve bo Mezopotamya Jêrîn û gav bi gav bi awayê nivîsa bizmarî ve vedigerin wêjeya nivîskî, em dibînin ku tenê nav guherîne û li gor pênaseyên xwe ew çîrokên ku ji Mezopotamya Jorîn derketine li gel hemû şaristaniyetên din bi formasyonên cuda ve hatine vegotin û nivîsandin. Elbet tenê çîrok û wêjeya Kurdistanê na, heman demê de şêwazê niştecîhbûna Kurdistanê û kedî kirina sewalan, çandinî û her tiştek jê wergirtin. Dema şaristaniyet ji Mezopotamya Jorîn dakete ber bi Mezopotamya Jêrîn, ku bi rêya Sumeriyan ve yekem dewlet avabûn. Ango eger şaristaniyeta niştecîh a li Mezopotamya Jorîn û Kurdistanê avabûyî neba û dîsa herçend gelek nîqaş li ser hebin jî, lê yekem dewlet jî dîsa bi baweriya min her ji aliyê kurdan ve hatiye ava kirin. Lê ji ber kurd xwedî dewlet nîn in û nikarin di vê cîhana bi dewlet a hatî parve kirin de nikarin xwedî li dîroka xwe derkevin. Ji ber ku eger Sumerî ne kurd bin û hemû ezmûnên civaka neolîtîk, çand, huner, birêveberî, siyaset û hemû destkeftên wê forma civakî nikarin di wê astê de bigehînin formekî bilind a wek dewletê. Elbet ew mijarekî din a ku divê zanist li ser kar bikin û wê rastiyê biselmînin e. Lê dîsa jî dema mirov li hemû lêkolînan de rastiyên ku derdikeve dinêre, mirov nikare baweriya xwe û rastiyên ku heyî neyne ziman û ya din jî bi baweriya min, zanista ku heye li gor berjewendiyên desthilatdaran diaxive û di xizmeta siyaseta înkara Kurdistanê de ye wê rastiyê jî berdewam hewl dide veşêre.
Lê li gel wan hemû hewldanên winda kirina dîroka kurd û Kurdistanê jî, çavkaniyên esasî yên civaka kurd û şêwazê jiyana civaka kurd di derbarê dîroka wê de jî hemû agahiyan dide. Bi taybet wêje û edebiyata dewkî bigre heta dengbêjiyê bi temamî dîrok û şêwazê jiyana kurd û Kurdistanê radixe berçavan. Lê ji aliyê din ve her cîheke Kurdistanê dema ku tê kolan jî mirov dibîne ku ji bin erdê şaristaniyet difore. Ango şaristaniyeta ku tê veşartin ji bin erdê derdikeve. Dibe ku mirovahî li hember wê şaristaniyetê çavê xwe bigre, piştguh bike û nexwaze wan rastiyan bibîne, lê hêvîdarim em wek civaka kurd li gor wê rastiyê êdî jiyan bikin û mezinatiya çandî ya civaka kurd baş bibînin. Ji xwe eger ew çand û şêwaza jiyanê ya li Kurdistanê ewqas bihêz neba, li hember ewqas hewldanên bişaftin û asîmîlasyon û hewldanên tinekirinê nedikarî xwe li ser piyan ragire. Ji xwe gelek çand û netewên ku li ser vê erdnîgariyê ku xwedî çandeke bihêz nebûn heliyan û neman. Lê kurd her man û dê her bimînin.
Dawiyê de dikare bê gotin ku kurdan ji bo hemû mirovahiyê şaristaniyetek ava kirin, ku hemû cîhan dibêje Mezopotamya dergûşa hemû mirovahiyê ye, lê hemû mirovahiyê nekarî ew deynê wefadariya li hember kurdan bidin.[1]