ئاراس ئیلنجاغی
ناوی ئەم گوندە لە ناوی(چاکێک)ەوە هاتووە، کە سعاتە ڕێیەک لەسەرووی خۆرئاوای گوندی ئۆمەرگومبەتەوە دوورە، ئەم چاکە پێی دەوترێت(ئۆمەرگومبەت) تا ئەم دواییانەی سەدەی ڕابردوو خەڵکی ئۆمەرگومبەت مردوویان لە گۆرستانەکەی دەوروبەری ئەم مەزارە ناشتووە، بەبێ جیاوازی و بیروڕای جۆراوجۆر هەموو خەڵکی ئۆمەرگومبەت ئەم بیروبۆچونەیان لەسەر ناوی گوندەکەیان هەیە.(1)
سنوری گوندی ئۆمەرگومبەت
ئەم گوندە بەدووری (6)کیلۆمەتر لەرۆژهەڵاتی شارەدێی سێگردکان هەڵکەوتووە، گەورەترین ڕووبەری لە نێو گوندەکانی ناحیەکەدا هەیە و نزیکەی(50)کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، کە دەکاتە (19987)نۆزدە هەزارونۆسەدوهەشتاوحەوت دۆنمی کشتوکاڵی، (3588)دۆنمی شیاوی چاندن و(7181) دۆنمیشی پاوان ولەوەڕگایە، وە (9000) دۆنمی بەراوەو(218) دۆنمی حەرەمی گوندەو(7)کانی و(2)کارێزی هەیە، زۆربەی زەوی وزارەکانی خاوەندارێتیەکەی بۆ میری دەگەرێتەوە جگە لە(125)دۆنمی نەبێت تایبەتە و خاوەندارێتیەکەی بۆ جوتیارەکانی دەگەرێتەوە.(2)
لەهەڵکەوتەی ئەسترۆنۆمیدا کەوتۆتە نێوان هێلی پانی(35،55-35،95)پلەی باکوری نیوەگۆی زەوی و نێوان هێلی درێژی(44،29-44،48)پلەی ڕۆژهەڵاتی نیوەی زەوی، و لەبەرزی(419)مەتر لەئاستی ڕووی دەریاوەیە کە دەکاتە(1375)پێ.(3)
لەڕۆژهەڵاتدا هاوسنورە لەگەلأ گوندەکانی(گەرمکی #تەقتەق# و تاڵەبانی گەورەو کانی لەلە)، لەخۆرئاواشدا لەگەل گوندەکانی(میرکەوقەمبەرونێرەگین وسێگردکان) ئاقاری دەگەرێتەوە، وە گوندەکانی(ئیلنجاغی گەورەو سماقە) سنوری سەروویان دەورەداوە، لەباشوریدا ئاقاری گوندی(کانی لەلە)ناهێلێت هیچ پارچە زەوییەکی ئۆمەرگومبەت بکاتە کەناری زێی بچووک.
لەسنوری ئەم گوندە چەندین خرابگەوشوێنی شوێنەواری تێدایە وەک(چاکی ئۆمەرگومبەت، کەلەکین، بالە، قەبرستان، ئەحمەکڵاو، شێمحەمەدی ئەحمەکلاو،کاولە هەواری گوندی گۆرقەرەجی زێدی حاجی قادری گەورەشاعیری کورد) وە هەروەها چەندین گۆڕستان و گۆریچکەی کۆن و لەمێژینانەی تێدایە وەک(گۆرستانی شێخ سمایل کە مردووی لێدەنێژن، لەگەل قەبرستانی مەلا ئەحمەدی گەورە(شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر ئۆمەرگومبەتی)ئەویش هەر ئەمڕۆ مردووی لێدەنێژن، گۆرستانی عەبدولعەزیز، گۆرستانی سەید وەسمان، گۆڕستانی شێمحەمەد، گۆڕستانی کاولە گۆرقەرەجی زێدی حاجی، گۆڕستانی بانەڕەقە) جگە لەگۆڕستان چەند چاک وشەخسێک لە ئۆمەرگومبەتدا هەیە کە تائێستاشی لەگەلدا بێت هەندێک لە خەڵکی هانایان بۆ دەبەن تا لەلای خودادا ببنە شەفیعیان وەک(چاکی ئۆمەرگومبەت، چاکی سەید وەسمان، ئەسحابەی گۆرقەرەج).
چەند کارێزوکانیاوەک لەسنوری ئۆمەرگومبەتدا هەیە وەک(زەلین، دارەبی، باپیرە، جەژنی سوێر، ڕێ قڕی خەزایی، دەرماناو)وە چەند گردێک دەوری ئاواییەکەیان داوە وەک(لەرۆژهەڵات گردی ئامینەوگردی مێرخانە و لەرۆژئاوا گردی بەردمێرکی ولەباکوردا گردی زالواو جگە لەمانە لە سنوری گوندەکەدا گردی تریش هەن و هەریەکەو ناوێکی هەیە وەک گردۆڵکەکانی(گۆرکەکە، کەلی چاوشین، گەرووی زالواو، گەرووی شیلانە، گردەل، قەڵاتەسوور، گردی شەمشیرە، گەرووی ئاوازە) بەڵام بەرزترین گردی سنورەکەیان گردی(کۆرتەتە)یە کە سێگردکانیەکان هەندێک ساڵ بۆ کشتیاری بەکاریان هێناوە، چەندین پارچە زەوی پشتاو لەسنوری ئەو گوندە دا هەیە وەک(بان تاڵەبان، بان چاکی ئۆمەرگومبەت، سەرخوندێتی، بان قەیتاز، بان ئەحمەکلاو، بانی هەنارە)هەروەها چەند ئەشکەوتۆکەیەکیش لەسنورەکەیاندا هەیە وەک (ئەشکەوتی حمەسمێل، ئەشکەوتی خدرمێرەم. ئەشکەوتی کەلەکین، ئەشکەوتی باپیرە، ئەشکەوتی قورمینگەوجویلەکە) بەڵام تێکرای سنوری ئۆمەرگومبەت لەزەوی بەراو هەژارە و تەنها پارچەیەکی بچووک نەبێت لەخوار شێروەزن لەنزیکی ئاقاری گوندی کانی لەلە.
پێکهاتەی دانیشتوانی ئۆمەرگومبەت
دانیشتوانی ئۆمەرگومبەت بنەچەیان دەگەرێتەوە بۆ ناوچەی دەربەندی شاهۆی کوردستانی ڕۆژهەڵات، باپیرەگەورەیان بەناوی(جومعە) هاتۆتە دەوروبەری سنوری ئەمڕۆی گوندەکە سەرەتا لە(مەرزانی سەرێ) لەنێوان ئاقاری گوندی (ئیلنجاغی گەورەومەرزان) خۆی گرتۆتەوە و هەر لەوشوێنە لە گۆڕستانی(کانی قەبران) لەمەرزانی سەرێ بەخاک سپێردراوە کە بە(جومعە دەربەندی)ناسراوبووە، ئەوانەی ئەمڕۆ کەخۆیان بۆ ئەو زاتە دەگێرنەوە بە(8-9)پشت دەژمێرن تا دەگەنەوە جومعەدەربەندی.
تیرەکانی گوندی ئۆمەرگومبەت بریتین لە(دەربەندی، گەردی، مام ڕەشی شوان، بلباس، سیان، زەنگەنەی گۆرقەرەجی) دەربەندی زۆرینەی گوندەکەیە و ئەوانیتر لەناویاندا تواونەتەوە، جگە لەو تیرانە دابەش دەبن بۆ چەند بەرەباب وبنەماڵەیەک وەک(کاکی، کەرخۆری، خلەگۆجە، شەلەوەندی، مامیل، گەردی، حەمەی گوڵان(هوری)، گۆرقەرەجی، سۆفی عەولڵا) کە بەرەی(کاکی)یەکان لەرووی ژمارەی خێزانەوە زۆرینەن و بەدوای ئەمانیشەوە بەرەی(کەرخۆریەکان)دێن، (شەلەوەندیەکان)یش لەرووی خزمەتکردنی ئاینی پیرۆزی ئیسلامەوە زۆرترین مەلایان لێ هەڵکەوتووەو مەلازادەبوون وەک(مەلا ئەحمەدی ڕەشی شەلەوەندی، مەلا عومەری خانەقای شەلەوەندی، مەلا سدیق شەلەوەندی، مەلا عەبدوڵلای شەلەوەندی، مەلا حەمەدەمینی شەلەوەندی باوکی مەلا عەبدوڵلا و مەلا نوری، مەلا محەمەدی ئۆمەرگومبەتی) جگە لەمانە لەمێژووی ئۆمەرگومبەت چەندین زانای ئاینی تر هەڵکەوتوون وەک: شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر ئۆمەرگومبەتی و نەوەکانی(محەمەدنور ونورمحەمەد وخەلیفە عەبدوڵلا) و مەلا ئەحمەدی گەورەو مەلا مەحمودی ئۆمەرگومبەتی کە لە مزگەوتی(بابەکراغای #کۆیە#)مزگەوتی گەورەی ئەمڕۆی شاری کۆیە مەلایەتی کردووە.
وە ئەوانەی لەمێژووی گوندی ئۆمەرگومبەت کاری کێخوایەتیان کردووە ئەمانە بوون:
1-کێخوا مام دەروێش کوری مەحمود کوری قادر
2-کێخوا حاجی ئۆمەری کوری حاجی مەولودی کوری قادر
3-کێخوا محەمەد کوری حاجی ئۆمەری کوری حاجی مەولود ناسراو بە(حاجی سۆفی)
4-کێخوا ئەحمەد کوری حاجی مەولودی گچکە کوری محەمەدی کوری حاجی مەولودی گەورە
5-کێخوا عەبدوڵلای کوری حاجی سۆفی کوری حاجی ئۆمەری کوری حاجی مەولودی کوری قادر
6-کێخوا حەمە عەلی کوری حەمە کوری عەلی کوری محەمەو کوری حاجی مەولودی گەورە
7-کێخوا قادری کوری حەمەسوری کوری خدر(خلەگۆجە)
8-کێخوا حەمە کوری حاجی مەولودی گچکەی کوری محەمەد
9-کێخوا عەبدولرەحمانی کوری عەبدولعەزیزی کوری فەقێ محەمەد
لەناو کێخواکاندا(حاجی سۆفی) ناوداربووە کەناوی تەواوی(محەمەدحاجی ئۆمەرحاجی مەولودە)، هەروەها لەبنەماڵەکانی ئەم گوندە چەند کەسایەتیەکی دیار هەڵکەوتوون وەک(حاجی ئۆمەری حاجی مەولودی قادری کاکی وحاجی کەچەڵ محەمەدی کەرخۆری وحەمەسوری خدر(خلەگۆجە)وحاجی فەقێ محەمەدی مەلا ئەحمەدی ڕەشی شەلەوەندی و حەمەی ئۆمەر گەردی وئۆمەرحاجی مەولودی مامیل و محەمەدی حاجی عەبدوڵلای حاجی سۆفی وحەمەی مێرەم حاجی سیسەی کەرخۆری وحاجی محەمەدی هەمەی کوری ئەحمەدی گۆرقەرەجی وخاڵە ئەحمەوی کاکی و عەبدولقادری حاجی محەمەدی هوری وئەحمەشێخان و یاسین ڕەسول).
هەندێک پەندوگۆتەوبەسەرهاتی کوردەواری ئۆمەرگومبەت
1-هەمینە مەستان، بەدەست عەلیە شەلەوە بێ
دەگێرنەوە لەئاوایی ئۆمەرگومبەت کچێکی زۆر جوان دەبێت بەناوی(هەمین)، لە یەکێک لەئاهەنگەکانی ژنهێنان لەشاییدا بەدەست پیاوێکەوە دەبێت کەناوی(عەلی)بووەو(شەل)یش بووە، (ئەحمەدشازە)ش شایەرێکی بەتوانابووە کە دەبینێت هەمین بەو شۆخ وشەنگیەوە هەر لەدەستی عەلیەشەلەوەیە، توڕە دەبێت و شاییەکە بەجێ دەهێلێت وڕێی گوندی ئیلنجاغی گەورە دەگرێت و لەبەرخۆیەوە هەر دەڵێت(هەمینەمەستان بەدەست عەلیەشەلەوە بێت)، بە ڕۆیشتنی ئەحمەشازەش شایەکە تێک دەچێت، بۆیە یەکێک لەبرادەرەکانی بەدوای دەچێت تاوەکو بیگەرێنێتەوە بۆ ئەوەی شایەکە هەڵسورێنێت و بەردەوام بێت، لەڕێَگادا توشی دەبێ وپێی دەڵێت:لەمنت نەکەوێ تۆ شایەرێکی ئەوەندە بەتوانای ناتوانی وابکەی هەمینە مەستان بەبەندان لەدەستی عەلیە شەل دەربهێنی؟! وەرە بگەڕێوەو بەس بە بەندان عەلیەشەل شەرمەزاربکەوبەمەش هەمینە مەستان بەخۆی لەدەستی دێتە دەرەوە ئەحمەشازەش ئەمەی دەچێتە عەقڵەوە ودەگەڕێتەوە و شاییەکە گەرم دەکاتەوەو بەبەندان دەڵێت:
بەژن وبێ ماڵم عەلیەشەل
پای بێ تۆپاڵم عەلیەشەل
هەمینە مەستانیش کە گوێی لەم بەندە دەبێت دەڵێتئای عەلیەشەل شانم پێتەوە دەرهاتبەم شێوەیە لەدەستی دەردەچێت.
2-بوختان بەمان کەن
لەهەموو ئاواییەکانی کوردستان نمونەی لەو شێوەیە زۆرن بەڵام بەهۆی خۆشی شێوەزارەکەیان لەسنوری وراتی کۆیە ئەم کینایە وئیدۆمە باوەو لەسەر زاراندا دەوترێت، دەگێڕنەوە لە ئاوایی ئۆمەرگومبەت(سۆفی ئۆمەر)و(سۆفی ئاجەر)حەزییان لەیەکتری کردووە وئەو حەز لەیەکترکردنەش هەموو خەڵکی ئاوایی پێی دەزانێ و خەریکە بکەونە بەرباس وخواسی حەڵکی گوندەکە، بۆیە لەیەکێک لەژوانەکانیان، کە سۆفی ئاجەر لەباوەشی سۆفی ئۆمەر دەبێت لەحاڵەتی ئامێز وتێک ئاڵاندا، سۆفی ئاجەر بەسۆفی ئۆمەر دەڵێتسۆفی ئۆمەر خەڵک ناومان دیاریک سۆفی ئۆمەریش لەسەرەخۆ دەڵێت بوختان بەمان کەن.
3-ماری بور بازی نەمرم، بەتحەسیامەوە
دەگێڕنەوە پیاوێکی جوتیاری گوندی ئۆمەرگومبەت بەکاروباری کشتیارییەوە زۆر ماندوو وهیلاک دەبێت، ڕۆژێک لەڕۆژان لەناو گۆلەکانی شیناییەکەی مارێک پێوەی دەدات، ئەویش دەڵێتماری بور بازی نەمرم بەتحەسیامەوە واتە ئەگەر بەهۆی ژەهرەکەیەوە نەمرێت ئەوا بۆ چەند ڕۆژێک لەسەر جێگا دەکەوێت وپاڵ دەکەوێ وبۆماوەیەک دەحەسێتەوە.
4-هێڵکەوڕوون خۆر ئەوەندەشی؟
ئۆمەر ئەڵلایی پیاوێکی پاڵەوانی گوندی ئۆمەرگومبەت بووە لەزەمانی حەماغای گەورەی کۆیە، ڕۆژێکیان ڕێگەی دەکەوێتە شاری کۆیە بۆ فرۆشتنی گندۆرە، لەنزیک (سێ تاقان) پاڵەوانێکی (حەماغا) پێشی لێدەگرێ و تەشقەرەی پێدەکات و بارەگندۆرەکەی خراپ دەکات و گێچەڵی تەواوی پێدەکات، ئەویش نایکاتە نامەردی بەیەک لێدان و ناوقەدگرتنی پاڵەوانەکەی حەماغا لەگەڵ زەوی تەخت دەکا، دواتر کەماڵی حەماغا بەمە دەزانن بەپاڵەوانەکەی خۆیان دەڵێن هێڵکەوڕوون خۆر، ئەوەندەشی؟!
5-ئەگەر زاڵم تەعدای لێکردی، تۆش لەخاکی قایم بکە
لەکۆنەوە زولمَکردن هەر هەبووە، ئەوانەی دەسەڵاتداربوون زۆرجاران زولمَیان لەبێ دەسەڵاتان کردووە، لەسەردەمی(حاجی ئۆمەری حاجی مەولود)جەندرمەو زەفتیەی عوسمانی هاتوون بۆ گوندی ئۆمەرگومبەت و هەندێک جار زولمَی باشیانکردووە، بەتاڵان وبڕۆ وشتی تر، بۆیە حاجی ئۆمەر وتویەتی ئەگەر زاڵم تەعدای لێکردی، ئەتۆش لەخاکی قایم بکە واتە باشتر بایەخ بەزەوییە کشتوکاڵیەکانتان بدەن و هەرخاکە دەتوانێ بەرهەمی باش و جوان بدات بەڕەنج وماندووبون، زاڵمیش خودا حەقی لێ وەردەگرێتەوە.
6-ئامین هەندێک خوێ بێنە، ئاشەکە بێ خوێ یە!
لالە برایمی کوری عەبدولرەحمانی کوری برایمی عەبدوڵلای برایم بۆی گێرامەوە و وتی ساڵی 1970تازە ژیانی هاوسەریم لەگەڵ(ئامین)ی خێزانم پێکەوەنابوو، لە یەکێک لەڕۆژەکانی ئەو ساڵە، دوو خۆشناوی غەریبەی کاروانچی بۆ ئێوارە بوونە میوانمان، ئامینیش ئاشی شۆربای نیسکی بە ئاوەتەماتەی لێنابوو، سفرەوخوانی ئامادەکرد وئاشەکەی خستە سەر سفرەکە، پێش میوانەکان کەوچکێکم لەشیوەکە خوارد، ئەوەندە سورو پڕخوێ بوو، کەبینیم میوانەکانیش دەستیان بۆ کەوچک برد و سەیری یەکتریان کرد، منیش بۆئەوەی کابانیەکەی ئامینی خێزانم نەشکێ وتمئامین هەندێک خوێ بێنە، ئاشەکە بێ خوێ یە؟!کە ئامین خوێیەکەی هێنا یەک کەوچکیترم خوێ کردە قاپەکەی بەردەمی خۆمەوە و شیوەکەم خوارد و ناوەناوەش بەمیوانەکانم دەووت شەرمێ مەکەن ئەگەر ئاشەکە بێ خوێ یە خوێی تێبکەن!ئەوانیش دەیان وت بەزیاد بێت عەیبی نیە؟!.
7-هەموو وەرزێک دەبینن بەڵام بەمرازان ناگەن
(زاڵم هەموو وەرزێک دەبینێت، بەڵام بەمراز ناگات)
گوندی ئۆمەرگومبەت ئاغا دێ نەبووە، بەڵام لەسەردەمی ئاغاو دەربەگان، ناوە ناوە ئاغاکان چاویان بڕیوەتە گوندەکەو هەوڵیانداوە داگیری بکەن لەنیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم(1900-1950)یەکێک لەئاغاکان کەسێک دەنێرێتە گوندەکەو بەحسابی ئەوەی کە نوێنەری ئاغاکەیە، خەڵکی ئۆمەرگومبەتیش لەلایەن لالەو بەساڵاچووەکانیانەوە تەگبیر دەکەن و بەخەڵکی ئاوایی دەڵێن با هەموو جەمێک(ژەمەخۆراک) بچینە ماڵی ئاغاو لەبنی دەربێنین ئیتر خەڵکی ئاوایی ئەو تەگبیرە جێ بەجێ دەکەن و کابرای نوێنەری ئاغا دەهێننە سەر (ساجی عەلی) و بەناچاری گوندەکەیان بۆ بەجێدەهێڵێت، جارێکیتر ئاغاکانی کۆیەوشێخ بزێنی هەوڵی خۆیان دەدەنەوە بۆ دەست بەسەراگرتنی گوندی ئۆمەرگومبەت، بەڵام(حاجی سۆفی) بەیەکێک لە ئاغاکان دەڵێتئاغا هەموو وەرزێک دەبینن، بەڵام بەمراز ناگەن ئاغاش تێدەگات بێسوودە لەگەڵیان بۆیە وازیان لێ دەهێنێت و گوندەکەیان بۆ بەجێ دەهێلێت.
8-داستانی شیربەو بەگ
لە ئاقاری(ئەحمەکلاو)، هاوینەواری(قەیتاس)لەگوندی ئۆمەرگومبەت هەبووە، لەو هاوینە هەوارە ژنێکی زۆرجوان بەناوی(زەمانە) هەبووە، دیارە لە وڵاتی ئێران پاشاکەی گەڕاوە بۆ ئافرەتێکی جوان، لەڕێگەی گەڕیدەو جاسوسەکانیەوە بە شۆخ وشەنگی و جوانی ئەم ژنە دەزانێت، بۆیە لەشکر دەنێرێ و داوای ئەم ژنە جوانە دەکات، خاوەنی ئەم ژنە ناوی(شێربەو) بووە واتە(شێربەگ)پیاوێکی ئازاو ڕەشید بووە تا شەهید دەبێت لەگەلیان دەجەنگێ، هەر بۆیە ئەمڕۆ بەو شوێنە دەوترێت(گردی شێربەو).
9- زەفتیە کوشتن لەهەنارەی عەمدۆن
زەفتیەکانی عوسمانی زوڵمیان زۆر لەخەڵک دەکرد، بۆیە جارێک لەجاران خزمانی ئۆمەرگومبەت دەیانەوێت سنورێک بۆ ئەو زوڵمکردنەیان دابنێن، پلانێک دادەنێن و سنوری خۆیان بەجێدەهێڵن و دەچنە ئاقاری سەختی هەنارەی گوندی عەمدۆن تاوەکو نەزانرێت گەنجانی ئۆمەرگومبەت دەستیان لێوەشاندوون، بۆسەیەک بۆ زەفتیەکانی عوسمانی دەنێنەوە، زەفتیە چەتەکانی ئەو کاتە کەزوڵمیان دەکرد دەکەونە بۆسەکەوە کەناویان(خلەپیزە و عەریف سەقا و مەنتیقەڕەش و حەمەدەمین ڕەواندزی) هەموویان دەکوژرێن تەنها یەکێکیان بەبرینداری ڕزگاری دەبێت، بەهۆی گەرمەی هەڵمەت و تەقەکردنەوە یەکێک لە جاحێلەکانی ئۆمەرگومبەت بەشێوەزاری خۆیان قسە دەکات بەمە ئاشکرا دەبن کە کوڕانی ئۆمەرگومبەت و برازاکانی (حاجی ئۆمەری حاجی مولود)ن، هەر بۆیە زەفتیەکانی عوسمانی بۆ ڕۆژانی دواتر دێنە (شێروەزان) لەجوتیارێک دەدەن ئەویش خۆی لەبەر ئازارەکە ناگرێ و دەڵێحاجی ئۆمەر لە ئێوەی داوە ئەوەتە بۆ لەمن دەدەنزەفتیەکانیش حاجی ئۆمەر دەستگیر دەکەن و دەیبەنە #کەرکووک#، حاجی ئۆمەریش هەر دەلێیا ئۆمەر گومبەت هاوارە
10-شوانەی شێرکوژ(وامزانی پخەکەش پەلاماری شێرەکەیە)
دەگێڕنەوە لەبێشەڵانی شێروەزەنی نێوان گوندی(کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت) شێرێکی غەزری دەبێت، کەس ناوێرێت بەو شوێنە گوزەر بکات، ڕۆژێک لە ڕۆژان شوانێکی(مەنتک یان سورچی) ڕێی دەکەوێتە ئەو ناوچەیە و شێرەکە پەلاماری دەدات، ئەویش هەر لەگەل دەنگی شێرەکە وریا دەبێت و گۆپاڵەکەی دەستی توند دەگرێت ولەتەپڵی سەری شێرەکەی دەدات و شێرەکە لەهۆش خۆی دەچێت و شێرەکە دەکوژێت، ئەم هەواڵە بڵاودەبێتەوە ودەگاتە سەرای کۆیە، لەکۆیەش دەڵێن ئەو کەسەی شێرەکەی کوشتووە خەڵات دەکرێت، بۆ ڕۆژی خەڵات وەرگرتن(10)کەس دەچنە سەراو هەموویان دەستی خۆیان پێچاوەتەوە، بەڵام ئەو کەسەی کە دەیەوێت خەڵاتەکە بدات یەک یەک چاوپێکەوتنیان لەگەل دەکات و پرسیاریان لێدەکات کە چۆن چۆنی شێرەکەیان کوشتووە؟ لەپرێکیش پخێک دەکات(9)کەسی یەکەمیان لە(پخەکە)دەترسن و ئاشکرا دەبێت کە ئەوانە شێرکوژەکە نین! کە نۆرەی شوانە دێت بۆ چاوپێکەوتن هەمان پرسیاری ئاڕاستە دەکرێت و لەکاتی وەڵامدانەوە کابرای سەرای کۆیە پخەیەک دەکات و شوانەکەش هەتا خودا دەیگرێت دەکێشێت بەدەم وقەپۆزی کابرا، کابرای سەراش دەڵێتبەڕاستی تۆ شێرەکەت کوشتووە، بەڵام بۆ وەها تووند لەمنت داشوانەش دەلێت من بەتەواوەتی لە ناو گێڕانەوەکەدا بووم، وامزانی پخەکەش پەلاماری شێرەکەیە؟!.
چاکی ئۆمەرگومبەت(شەخسی ئۆمەرگومبەت)
ئەم چاکە لەسەرووی خۆرئاوای گوندی ئۆمەرگومبەت هەڵکەوتووە، بەدووری یەک سعاتە ڕێ، دەکرێت یەکێک لەپیاوچاکان بوو بێت وپلەی خواناسی و لەخواترسانی بەرزبووە، بەڵام بەداخەوە وەک ئەوەی ناوی تەواو و بنەچەی ئەم زاتە هەبێت نەمبیستووە و نەکەوتۆتە بەرچاویشم لەهیچ سەرچاوەیەک و کتێبێک تەنها لەناوەکەی دەردەکەوێت ئەو چاکە(عومەر)ی ناو بووە، خەڵکی ئۆمەرگومبەت و نەوەکانی جومعە دەربەندیش درەنگ بەو چاکەیان زانیووە، بەهۆی گاوانێکەوە کە گایەکی لێدەکەوێتە چاڵی مەرقەدەکەوە، ئەم ڕووداوە لەلای خەڵکی ئۆمەرگومبەت بووە بەسەربووردەو گێڕانەوە، هەر دوای ئەم ڕووداوەش گوندی ئۆمەرگومبەت ئەم ناوەی بەسەردابڕاوەو بووە بەگوندی(ئۆمەرگومبەت).
ناشزانرێت ئەم مەرقەدە دوای مردنی(عومەر)ی خواناس دروستکراوە یان خۆی بۆخۆی دروستیکردووە؟! چونکە گێڕانەوەکان لەهەندێک حاڵەتدا دەبنە پێچەوانەی یەکتری، گومبەتەکە شێوەی بازنەیی یە وتیرەکەی(3)مەترەو بەرزیەکەی(2)مەترە، لەنێو خەندەقی بازنەی مەرقەدوگومبەتەکە بەلای ڕاستدا(2)تونێل بەدیدەکرێت ناشزانرێت ئەم تونێلانە چەند دوورو درێژو قوڵن وبۆچ مەبەستێک لێدراون، هەندێک دەلێن یەکێک لەتونێلەکان دەچێتە سەر کانیاوێک لەدۆلەکەی تەنیشتی مەرقەدەکەوە، سەری تونێلەکان لەناو گومبەتی مەرقەدەکەوە بەشێوەی دەرگا دەردەکەون و نیوە کەوانەیی(50)سانتیمەترین.
کەرەسەکانی کە گومبەت ومەرقەدەکەی پێ دروستکراوە بریتین لە بەرد و کەرپوچ ولمی قوڕینەی سەردەمانی زوو(4)، ئەوەی تێبینی کراوە ئەم مەزاروگومبەت و مەرقەدەی ئۆمەرگومبەت تا ئەمڕۆش بە مەزارگایەکی ئاینی دادەنرێت و باوەڕدارانی بڕوایان بەپیاوچاکی ئەو چاکە هەیە، ساڵانە لەسنوری پارێزگای #هەولێر#وگوندەکانی دەوروبەری لێرەولەوێ سەردانی دەکەن بۆمرازوهانای بۆ دەبەن، ئەوەی لەزاری خەڵکەوە لەسەر ئەو مەرقەدەوە بیستومە هەندێکی دەخەمەڕوو:
عەبدولعەزیزی حاجی سۆفی حاجی ئۆمەر لەدایکبوی 1922ی ئۆمەرگومبەت بۆی گێڕامەوە و وتی: عەبدوڵلای حاجی محەمەدی هەمەی گۆرقەرەجی لەکاتی پەلاماری ئەنفالی ساڵی 1988 ڕژێمی بەعس بۆ سەر ئۆمەرگومبەت، خەونێکی بینیبوو بۆی گێڕامەوە وتیلەخەوما سێ کەس هاتنە پێش جەیش وجاش ئەوانیش(ئەحمەشێخان ومەلا ئەحمەدی گەورەو چاکی ئۆمەرگومبەت)، ئۆمەرگومبەت لەجەیش وجاشەکە هاتە وەڵام و وتی: لەڕووبار بپەڕنەوە هەردوو چاوتان دەردەکەم، بەمەش بۆ بەیانی کە جەیش وجاش هاتن لەڕووبار نەپەڕینەوە و نەهاتنە ئاقاری گوندی ئۆمەرگومبەت، هەر ئەمەش وایکرد ژن ومنداڵ وفیرارێکی زۆری گوندی ئۆمەرگومبەت لە ئەنفال ڕزگاریان بوو.
هەروەها وتی: دوای کوشتنی زەفتیەکانی عوسمانی لەشکری عوسمانی دێنە شێروەزەن و حاجی ئۆمەری باپیرەم دەگرن و دەیبەنە کەرکووک، حاجی ئۆمەریش دەڵێتیا ئۆمەرگومبەت هاوارە، وتویەتی:لەکەرکووک کاتێک زەلامێکی سپی بەدەرکەوت وسینگی نا بەمێزەکەی بەردەمی لێپرسراوی زەفتیەکان وتی وەڵلا ئەو پیاوە عاجزبکەی هەردوو چاوت دەردەکەم لێپرسراوی زەفتیەکان کەوتە دوایی و هەموو شوێنەکانی لەدوای کرد و لە هەرچی پرسیاری کرد دەیان وت نەمانبینیووە؟! ڕەنگی سپی دەبێت بە نوسەرەکەی کە ئەوراقی دەنوسی دەڵێت: بیکە بەخاتری خودا لێی گەڕێ بابڕوات و بۆ ڕۆژی دوایی حاجی ئۆمەر ئازاد دەکەن و دەگەڕێتەوە ئۆمەرگومبەت.
لالە برایمی عەبدولرەحمانی برایمی عەبدوڵلا لەدایکبووی 1940ی ئۆمەرگومبەت بۆی گێڕامەوەو وتی مەرقەدی ئۆمەرگومبەت خەڵک لەکۆنەوە بۆ چارەسەرکردنی شێت ونەخۆش و مرازو چاکەکاری سەردانیان کردووە، شوێنی خەڵوەتگرتن و عیبادەت بووە، حەیوان بەمێگەلەوە بۆلای مەرقەدەکە بردراوە یەکێک لە ئاژەڵەکان بەقاڕە قاڕەوە دەچووە لای مەرقەدەکەو ئەم حەیوانە دەکرایە قوربانی وخێر، هەروەها وتی کابرایەک لەسێگردکانەوە هاتووە بۆ سەر مەرقەدەکەو میزی گیراوە کە گەیشتۆتە سەر مەرقەدەکە میزەکەی کراوەتەوە، وە سەرگوزشتەیەکی کۆنی گێڕایەوە و وتی: گایەک دەکەوێتە ناو مەرقەدەکەوە کەخاوەنەکەی پێی دەزانێت دەلێ گایەکە مەولودی پێغەمبەر خێر بێت بەڵام کەس هیچی لێ نەیەت، کە دەگاتە لای مەرقەدەکە گایەکەی ساغ وسەلامەتە، بۆیە پەشیمان دەبێتەوەو لەدڵی خۆیدا گایە خێرەکە دەکاتە بزنێک بۆ خێرەکەی، کە گایەکە دەردێنن دەست دەکاتە لرخەلرخ بەهەزار حاڵ چەقۆی پێ ڕادەگات، هەر لەکۆنەوە خەڵکی ئاواییەکانی میرکە ونێرەگین وسماقەو قەمبەرو ئیلنجاغی گەورەو سێگردکان سەردانیانکردووە.
قادری حەمەمستەفای ئەحمەد ناسراو بە قادری خەجێ لەدایکبووی 1954ی ئۆمەرگومبەت سەبارەت بەمەرقەدەکە وتی: شوێنەواری ئۆمەرگومبەت لەتابووک وخشتی سورەوەکراو لەشێوەیەکی گۆزەیی دروستکراوە و دوو دەرگای هەیە و جەنازەی ئۆمەرگومبەتی تێدایە، 3×4مەترە ڕووبەری مەرقەدەکە ودەرگایەکیان دەچێتەوە سەر شیوی (سەرقەل دووتوان) ئاوی خواردنەوەی هەیەو بۆ ژیان گوزەران و دەستنوێژهەڵگرتن بەکارهێنراوە، بەڵام دەرگای دووەمی ڕوو لەقیبلەیە شوێنی نوێژکردنەوکۆتایی دێت و دەرگای نیە، وتیشی: لەدوای ڕاپەرین پارەیان لێدۆزیوەتەوە و سەری مەرقەدەکەش لەساڵی 1979چیمەنتۆکراوە لەلایەن (حاجی شەمسەدینی ئەحمەدی ڕەحمەی تەقتەق)، ساڵانە عەبدوڵلای مام قادری ئۆمەرگومبەت سەرپەرشتی قوربانی سەر مەرقەدەکەی کردووە و تا ئەم دواییانەش خەڵکی عەقیدەیان پێی هەیە و لەکاتی نەخۆشی وتەنگانە هانای بۆ دەبەن.
خانەقای عومەرگومبەتی یان خانەقای دەربەندیان
خانەقای(ئۆمەرگومبەتیان) یان(دەربەندیان) لەگەڕەکی زێویەی ئیمام قاسم یەکێکە لە مزگەوت وخانەقا و قوتابخانە کۆنەکانی شاری کەرکووک، ئەم شوێنە لەلایەن بەرەبابی(شەلەوەندی)ی دەربەندییەکان کە ناسراون بە(مەلازادەی دەربەندی) زیاتر لەدوو سەدە لەمەو بەر بونیاتنراوە، واتە لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەیەم(1785-1799)، سەرەتا بەخشت وقوڕ دروستکراوە تا ساڵی(1966)، ئەم خانەقایە شوێنی خوێندن و خوێندنەوە بووە بۆ فەقێ و خوێندکارانی کورد بەگشتی و بۆ نەوەکانی تیرەی دەربەندی بەتایبەتی.
هەروەها شوێنێک بووە بۆ پەخش و بڵاوکردنەوەی بیروباوەڕ وزانستی زمانەوانی و عەقڵی و نەقڵی، ئەم کانگا وچاوگە بەنرخە ڕۆژبەڕۆژ لەگەشەدا بووە، نەوەکانی(مەلا هاشمی دەربەندی) خاوەنی ئەم مەقامەن و دەڵێنباپیرە گەورەمان مەلا نورەدین دروستیکردووە، خۆشی کاری مەلایەتی خانەقاکە بووە تا مناڵەکانی پێگەیشتوون، دواتر خۆی گەڕاوەتەوە گوندی ئۆمەرگومبەت، بۆ سەرپەرشتی زەوی و زارەکانی و ئاشەکانی کە لەبەستی شەرغە هەیبووە، دوای خۆی کوڕەکەی(مەلا ئەبوبەکر) خانەقاکەی بەرێوەبردووە.
ئەم خانەوادەیە پشتاوپشت خانەقاکەیان بەرێوەبردووە دوای مەلا ئەبوبەکر، مەلا ئیبراهیمی کوڕی و دواتر مەلا عەبدوڵلای کوڕی مەلا ئیبراهیم و مەلا عومەری کوڕی مەلا عەبدوڵلای کوڕی مەلا ئیبراهیم کە ئەمەیان بە(مەلا عومەری گەورە) بەناوبانگە.
لەسەردەمی مەلا عومەری گەورە، کە مودەریسی خانەقا بووە، خزمانی دەربەندی هاوکار دەبن بۆ گواستنەوەی شوێنی خانەقاکە و خانەقا کۆنەکە دەکرێتە شوێنی ماڵ ومناڵ و خانەقا تازەکە دەکرێتە بەرد وگەچ و 4هۆدەو هەیوانێکی بۆ دروستدەکەن، بەم هاوکارییەش لەمێژووی خانەقاکە دەوترێت(زبارەی دەربەندیان) کە 25خێزان لەئۆمەرگومبەتەوە بەژن وپیاوەوە دێن و بەشداری بونیاتنانی دەکەن لەساڵی(1273)کۆچیدا.
دوای مەلا عومەری گەورە، مەلا عەبدولرەحمانی برای، ئینجا مەلا سدیقی برایان، تاوەکو سەرپەرشتیاری خانەقاکە کەوتۆتە دەست(مەلا عومەر)ی برازایان کوڕی مەلا ساڵحی مەلا عەبدوڵلای مەلا ئیبراهیم کە بە(مەلا عومەری دووەم) ناسراوە، دوای ئەویش نەوەی مەلا عومەر بەتایبەتی(مەلا محەمەدساڵح کوڕی مەلا عومەری کوڕی مەلا ساڵح).
خانەقای عومەرگومبەتی یان دەربەندی-یان لەسەردەمی(مەلا سدیقی کوڕی مەلا عەبدوڵلای مەلا ئیبراهیمی مەلا ئەبوبەکری مەلا نوردەینی شەلەوەندی دەربەندی) کتێبخانەیەکی گەورە و بەنرخی هەبووە، پڕبووە لەدەستنوسی مەلایەکانی دەربەندی وەک:
1-ئەحمەد کوڕی ئیبراهیمی ئۆمەرگومبەتی کوڕی ئەبوبەکری کوڕی نورەدین.
2-ئەحمەدی دووەمی ئۆمەرگومبەتی کوڕی محەمەد.
3-مەلا عومەر ئۆمەرگومبەتی کوڕی مەلا عەبدوڵلای کوڕی مەلا ئیبراهیم(مەلا عومەری گەورە).
4-عەلی ئەعرەجی کوڕی محەمەدی کوڕی ئیسماعیلی ئۆمەرگومبەتی.
5-مەلا دەروێش کوڕی مەلا ئیبراهیمی کوڕی فەقێ دەروێشی کوڕی حاجی مەلا ئیبراهیمی ئۆمەرگومبەتی.
بەڵام بەداخەوە لەکاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا کە ناسراوە بە(سفربلک)، مەلا سدیق ناچار دەبێت خانەقاکە کلیل بدات وبچێتەوە ناو خزمەکانی بۆ ئاوایی(ئۆمەرگومبەت)، ئینجا دزو جەردە کتێبەکان و(24) پارچە مافوری خانەقاکە دەدزن وجەندرمەی عوسمانیش(دیرەگ)ی ژوورە قوڕەکان دەردەهێنن بۆ خۆگەرمکردنەوە دەیسوتێنن.
ڕووخان وکاوڵکارییەکانی گوندی ئۆمەرگومبەت لەشۆڕشەکانی کورد
1- حکومەتی عێراق لەسەردەمی حەرەس قەومی(پاسەوانی نەتەوەیی یان گاردی نەتەوەیی)لەساڵی 1963بەفرۆکە بۆردوومانی گوندی ئۆمەرگومبەتی کردووە و لەنێوان گوندی(کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت)هاوڵاتیەکی گوندەکە بەناوی(خدر وەسمان حەمە خێڵ)شەهید دەکات، جگە لەسوتانی ماڵی چەند هاوڵاتیەکی ئۆمەرگومبەت و برینداربوونی دوو هاوڵاتی بەناوەکانی(فاتمە خدر وەسمان و عەبدوڵلای حەمەدەمینی محەمەد) هەر لەو بۆردوومانەدا.
2- هەروەها لەداستانی 14-8-1982ی نێوان ڕژێم و #پێشمەرگە#کانی تیپی 86ی دەشتی هەولێری یەکێتی نیشتمانی کوردستان، هەرچەندە هێزی پێشمەرگە سەرکەوت بەڵام هەندێک خانووی هاوڵاتیان زیانی بەرکەوت وڕوخان وسوتان و دوو کچی لالە (حەکیم عەبدولرەحمان شەلەوەندی)یش برینداربوون بەناوەکانی(فاتمەوحەلیمە).
3- جارێکیتر لەساڵی 1986فڕۆکە مەرگچێنەکانی ڕژێم بۆردوومانی گوندەکەیان کردوو هاوڵاتی(کافیە عەبدوڵلا حاجی حەمەدەمین)برینداربوو.
4- جارێکیتر هەلیکۆپتەرە مەرگچێنەکانی ڕژێم لە(26-08-1988) لەهەورازی جەمشیری سنوری ئۆمەرگومبەت (3)هاوڵاتیان بەناوەکانی(مریەمە عەبدولرەحمان عەبدولعەزیز فەقێ محەمەد وهەیبەتی خوشکی ومەجید حەمەدەمین قادر حەمەسوور)شەهید کرد لەگەڵ زامداربوونی دوو کچیتری کێخوا عەبدولرەحمان بەناوەکانی(ئامینە وگوڵان)تا ئەمڕۆشی لەگەل دابێت کەم ئەندامن.
5- دواجار لەپرۆسەی ئەنفالی چواردا لە(3-8) ی ئایاری 1988وەک تێکرای ئاواییەکانی سنورەکە بەتەواوی وێرانکرا.
داستانی ئۆمەرگومبەت،
یەکەم شەڕی ناودێ لە دەشتی هەولێر
لەشۆڕشی نوێدا گوندی ئۆمەرگومبەت لەدەشتی هەولێر ئەو شەرەفەی پێبڕاوە کە یەکەم گۆڕەپانی شەڕی دەستەویەخەی نێوان (هێزی پێشمەرگەی کوردستان و ڕژێمی بەعس)بووە، بەسەرکەوتنی هێزی پێشمەرگەش لەو داستانە ئەوەندەی تر(داستانی ئۆمەرگومبەت) دەنگی دایەوە.
لەهاوینی ساڵی 1982، کەرتی(2)ی تیپی 86ی دەشتی هەولێر بەسەرپەرشتی فەرماندەی کەرت(شەهید ئەحمەد قەمبەری) وچەند پێشمەرگەیەکی کەرتی(1)ی شەهید ئاودێر، کە تێکرا ژمارەیان(36)پێشمەرگەبووە، هەواڵیان پێگەیشتووە کە حکومەت لەشەوی 13/14-8-1982 هێرشیان دەکاتە سەر، ئەو پێشمەرگانەش لەو شەوەدا لەسعات(8)ی ئێوارە تاوەکو(3)ی بەیانی لە نێوان گوندی(کانی لەلە و ئۆمەرگومبەت) بۆسە بۆ ڕژێم دەنێنەوە، بەڵام ڕژێم پەلامارەکەی ناهێنێت، بۆیە پێشمەرگەکان بۆسەکە چۆڵ دەکەن و لەسەرلەبەیانی 14-8-1982دەچنە ناو ئاوایی ئۆمەرگومبەت، دوای(2)سعات لەچۆلکردنی بۆسەکەیان ڕژێم سعات(5)ی بەیانی بەجەیش وجاشێکی زۆرەوە پەلاماری گوندی ئۆمەرگومبەت دەدات و ژمارەی جاش وسەرباز(3)هەزارچەکدارو بەپاڵپشتی (3)ناقیلە و(7)هەلیکۆپتەر، کە سەر بەفەیلەقی کەرکووکی سوپای عێراقی ئەوکات بوون، پێشمەرگەکانی تیپی 86ی دەشتی هەولێر لێیان دێنە دەست و لەماوەی نێوان سعات(5)ی بەیانیەوە شەڕ دەستپێدەکات تاوەکو سعات(11.5)ی نیوەرۆ، سەربازوجاشێکی زۆریان لێدەکوژرێ و ڕژێم ناتوانێت بچێتە ناو گوندەکەو بەناچاری دەکشێتەوە، لەو داستانەدا هیچ پێشمەرگەیەک شەهید نابێت تەنها دوو منداڵی (لالە حەکیمی شەلەوەندی)بریندار دەبن بەناوەکانی(فاتمە وحەلیمە).
شەهیدانی گوندی ئۆمەرگومبەت
گوندی ئۆمەرگومبەت وەک هەموو گوندەکانی تری کوردستان لەشۆڕشی ئەیلول و شۆرشی نوێ و ڕاپەرین چەندین ڕۆلەی بووە بەقوربانی، کە 13هاوڵاتی جوتیارو ژن ومناڵ و2ئەنفالکراو و 4پێشمەرگەی شەهیدی داوە وەک لەخشتەی خوارەوە خراوەتەڕوو:

ژ ناوی شەهید پلە شوێنی شەهیدبوون ساڵەکەی دوژمن ئۆرگان شۆرش
1- عەبدولرەحمان حەمەدەمین حەمەی گەردی سەرباز بەغداد 1958 مەلیکی - عبدالکریم قاسم
2- خدر وەسمان حەمەخێڵ هاوڵاتی کانی لەلە 1963 بەعس - ئەیلولی مەزن
3- دیاری قادر عومەر ساڵح مناڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
4- عومەرقادر عومەر ساڵح مناڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
5- توانا قادر عومەر ساڵح مناڵ سێگردکان 1974 بەعس - ئەیلولی مەزن
6- محەمەد عەبدولعەزیز حاجی سۆفی هاوڵاتی ئیلنجاغی شوان 1981 بەعس - شۆرشی نوێ
7- خەجیلە مستەفا ئەحمەد ئۆمەر هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1986 بەعس - شۆرشی نوێ
8- مەلیحە عەلی حەمە هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1986 بەعس - شۆرشی نوێ
9- عەبدوڵلا کێخوا ئەحمەوی حاجی مەولود هاوڵاتی سێگردکان 1986 بەعس - شۆرشی نوێ
10- خدرحاجی قادر حاجی ڕەشید هاوڵاتی سارتک-ئاوماڵ 1987 بەعس - شۆرشی نوێ
11- مەلا قادری مەلا عومەری ساڵحی خانەقا سەرکردە ئەبوغرێب 1987 بەعس ی.ن.ک شۆرشی نوێ
12- مەجید حەمەدەمین قادر حەمەسور هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆرشی نوێ
13- مریەمە عەبدولرەحمان عەبدولعەزیز هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆرشی نوێ
14- هەیبەت عەبدولرەحمان عەبدولعەزیز هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1987 بەعس - شۆرشی نوێ
15- عەبدوڵلا خدر عەبدولرەحمن-ئەنفالکراو هاوڵاتی ئۆمەرگومبەت 1988 بەعس - شۆرشی نوێ
16- ئازاد عومەر قادرهوری-ئەنفالکراو هاوڵاتی هەولێر 1988 بەعس - شۆرشی نوێ
17- عەبدولرەزاق ئەحمەد ئۆمەر مامیل سەرکردە کەرکووک 1991 بەعس ی.ن.ک ڕاپەرینی 1991
18- رەمەزان عەلی حەمەدەمین هاوڵاتی کەرکووک 1991 بەعس - ڕاپەرینی 1991
19- محەمەد عومەر حەمە مستەفا کاکی پێشمەرگە بنەباوێ 1997 براکوژی ی.ن.ک شەڕی ناوەخۆ

کەسایەتیەکانی مێژووی گوندی ئۆمەرگومبەت
1-شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی و نەوەکانی
شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی، شێخ و وەلی وپیاوچاک بووە، لەسەردەمی خۆیدا لەسنوری(تەقتەق وکۆیەوبەستی شەرغە) زۆر لەکەڕامەتەکانی ئەگێڕنەوە، ئەم زاتە مەزنەی ئۆمەرگومبەت لەسەر دەستی(شێخ نورەدینی بریفکانی) پێگەیشتووە، دوای ئەوەی تەریقەتی سۆفی گەری لەشێخ نورەدینی بریفکانی وەرگرتووە، ئەوەندە خواناس بووە و فەنابووە، ئەگێڕنەوە جارێکیان لەناوشاری کۆیە سواری قەمیشێک بووە لەناو بازاڕدا ڕایکردووە و ئەمەی وتووە:
حەیران وەرە لەباینی
چاوەکی کۆرە، یەکی نادینی
دەست لۆ هەناران دەبا
هەنجیران دەپیسێنی
لەدایکبوونی نەزانراوە بەڵام لەساڵی(1331)کۆچی کۆچی دواییکردووە، لەگۆرستانێک نێژراوە کە دواتر گۆرستانەکە بەناوی ئەوەوە ناونراوە بەگۆرستانی(شێخ مەلا ئەحمەد)، لەدوای خۆی چوار کوڕی بەناوەکانی:
1-نور محەمەد، مەلا و کێخوای سێگردکان بووە، زۆر بلیمەت و ئازابووە.
2-موحەمەد نور، پێش نوێژو مودەریس و وتارخوێنی مزگەوتی ئۆمەرگومبەت بووە.
3-خەلیفە عەبدوڵلا، لەگوندەکانی(تاڵەبانی گچکە و تەکەڵتو وسماقەی شێخ بزێنی) مەلایەتیکردووە.
4-موحەمەد غەریب، بەڕەبەنی ژیاوەو لەبەغداد کۆچی دواییکردووە.
دایکی هەرسێ مەلای ناوداری سنوری شارۆچکەی کۆیە(مەلا مەعسوم هەورامی ومەلا نورمحەمەدی ئۆمەرگومبەتی و مەلا سدیق ساڵحی گەرمکی) خوشک بوون، وە هەریەک لەمامۆستا(نورمحەمەد ومحەمەدنوری شێخ مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی) لەسەر دەستی (مەلا ئەحمەدی فەرقانی ڕۆژبەیانی) مۆلەتی مەلایەتیان پێدراوە لەناحیەی(لەیلان)ی کەرکووک.
(موحەمەد نورئۆمەرگومبەتی) : لەساڵی(1350ی کۆچی) پیاهەڵدانێکی بۆ پێشەکی تەفسیری قورئانی پیرۆزی مامۆستای بەناوبانگی شاری هەولێر(حوسێنی شێخ سەعدی) نوسیووە، کە ئەوکات محەمەد نور پێش نوێژو وتارخوێنی مزگەوتی ئۆمەرگومبەت بووە، ئەمەش دەقی پیاهەڵدانەکەیەتی کە بەشیعر نوسیوویەتی:
گەلێ شوکری خودا کەن، گەلی کوردان
کە بەختی بەد بەریدان و لەخەو هەڵسان
حوسێنی شێخ سەعدی عالمی فازیڵ
بەیانی کرد بەکوردی، ئایەتی قورئان
ژیانی دا بەئینسان فکر تأسیسی
أساسی علمی دانا بۆ هەموو کوردان
نیشانی سەعدە، سەعدی زادی پڕ غیرەت
جەزای چاکە و کەرەم کەی خالقی مەننان
لەنوری گەر دەپرسی ساڵی تأریخی
بەتەفسیری حسێنی سەهل ئەبو قورئان
1350ک
ئیمام ومودەریس ئۆمەرگومبەت
محەمەد نور
نور محەمەدی ئۆمەرگومبەتی: بەداخەوە بۆمێژووی لەدایکبوون و مردنی ئەم زاتە کە چی وا لەبەر دەست نەبوو، تا خزمانی ئۆمەرگومبەتیش شارەزایی ئەو تۆیان لەسەر نەبوو، ئەگەر بابەتەکەی بەرێز(دکتۆر جەمال محەمەد باجەلان) نەبوایە کە لەڕۆژنامەی(تاک، ژمارە-18-ی ساڵی دووەم، حوزەیرانی 2006لە لاپەڕە-6-)بەناونیشانی نورمحەمەدی مەلا ئەحمەدی کۆر ئۆمەرگومبەتی و چەند بلیمەتێکبڵاویکردۆتەوە، وێرای ئەوپەڕی ڕێزم بۆ دکتۆر چەند دەقێکی ئەو بابەتەی بەئەمانەتەوە لەسەر نورمحەمەد لێرەدا بڵاو دەکەمەوە:
ئەم پیاوە مەلایەتی لە(دەشتی دزەیی، هەولێر، سێگردکان) کردووە، لەسێگردکان مەلاوکێخواش بووە، زۆر بەدەست و قامی خۆی ئازاو بەجەرگ بووە و زیرەکیەکی زۆری هەبووە، هەرچەندە خوێندنی مەلایەتی تەواو نەکردووە، تا کتابی سیوگی(الهجە المرچیە)ی خوێندووە بەرامبەر(پۆلی پێنجەم یا شەشەمی) ئامادەیی ئەمڕۆ بووە، تاوەکو دەگێڕنەوە کە مەلا محەمەدی گەورەی کۆیە پێی وتووە خوا ڕەحمی پێمان کرد هەر ئەوەندەت خوێندوو ئەوەندە بلیمەتی، ئەگەر خوێندنی مەلایەتیت تەواو کردبا چیمان بۆ ئەماوە؟!
ئەم پیاوە نەک بەزمانی کوردی بەڵکو بەزمانی عەرەبی و فارسی توانای شیعرنوسینی هەبووە، هەربۆیە (تخمیس)ێکی شیعری(حافزی) فارسی بەناوبانگی کردووە بەزمانی عەرەبی ئەمەش دەقەکەیەتی:
فکل الخلق بعد النپر فی گی
ولم یبق سوی الباقی هو الحی
فقل المرء دع عنک الجهل والفی
جیهان جام وفلەک ساقی ئەجەل مەی
خلائق باد منووشی ئەز مجلس وی
فسبحان الژی بالعبد اسری
ممیت الخلق والاکوان گرا
فبا من عاش هلافا ودهرا
خلاصی ینست هیچی کرا
ازاین جام وازانی ساقی وازاین می
ئەمەش ئەگەر کەسێک تۆزێک شارەزای عەرەبی بێت ئەوە دەزانێ ئەم داڕشتنەی چ توانایەکی تێدابووە، هەروەها یەکێک لە ئەدگارە جوانەکانی تری (نورمحەمەد) سەخاوەتی و دەست کراوەیی بووە بۆ میوانان، تا دکتۆر جەمال محەمەد باجەلان لە زاری دکتۆر فوئاد مەعسوم هەورامی-یەوە بەسەر هاتێکی دەگێڕێتەوە و دەلێ جارێک خۆشناوێک(5)دیناری قەرز ئەبێ لە لای نورمحەمەد، ئەویش لەبەر خاتری ئەوەی کە بەمیوانی هاتووە، ئەچێ دابەستەیەکی قەڵەوی باشی بۆ ئەکڕێ، لەگەل برنج و پێداویستی خزمەتکردنی میوان، پاش نان خواردن، کابرای خۆشناو پێی ئەلێ مەلا نور بەخوا پارە هەرقابیلی تۆیە، گەردەنت ئازا بێت، لەکاتێکدا مەلا نور هەر ئەوەندەشی هەبوو چیترنا؟!
زانیاری نوێ سەبارەت بەمەلا ئەحمەدی کۆر
هەروەها چەند زانیاریەکیترم لەسەر ئەو کەسایەتیەی مێژوی گوندی ئۆمەرگومبەت وەدەست کەوت، مەلا ئەحمەدی کوێر کوڕی بابەڕەسولی کوڕی برایمە نەوەی پیرخدری شاهۆن، لەساڵی(1825) لەگوندی ئۆمەرگومبەت هاتۆتە ژیانەوە، لەگەل سەیدەکانی(جلبەسەر)ی سێگردکان و(گەورەدێ و شێخ سمایلی ئاوەڵانی)ئاغجەلەر دەبنەوە یەک پشت و یەک دەگرنەوە و خوارزای شاعیری گەورەی کورد(حاجی قادری گۆرقەرەجی)یە، دایکی ناوی(دەوڵەت خانم) بووە کچی مام ئەحمەدی مەلا ساڵحی مەلا ئەحمەدی گەورەی گۆرقەرەجی باوکی حاجی قادربووە، مەلا ئەحمەدی کوێر دوو ژنی هێناوە، ژنی یەکەمیان ناوی(خەدیجەی کچی مەلا مەحمودی بازرگان) بووە، خەڵکی شاری کۆیە بووە و(5)مناڵی لێی هەبووە(4) کوڕ و(1) کچ بەناوەکانی(نور محەمەد لەدایکبووی 1880 و محەمەد نور لەدایکبووی 1883 وعەبدولرەحمان لەدایکبووی 1885 و عەبدوڵلا لەدایکبووی 1886 و مریەمە)ە، لە ژنی دووەمی کەناوی(خەدیجەی بەکراغای ئەمین ئاغای حەوێزی)بووە کە خزمی شێردڵ حەوێزی یە، یەک کوڕی لێی هەبووە بەناوی(حەمەغەریب لەدایکبووی 1910یە و لەشاری کەرکووک کۆچی دوایی کردووە).
لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت کە شاعیری گەورەی کورد(حاجی) خاڵی(شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر) بووە نەوەک خوارزای کە تا ئێستا بەهەڵە ئەوە بڵاوکراوەتەوە، ئەمە لەلایەک لەلایەکیترەوە شێخ مەلا ئەحمەدی کوێر سەیدە و دەربەندی نیە و لەنەوەی پیرخدری شاهۆیە و نابیناش نەبووە بەڵام چاوەکانی قوول بوون بۆیە پێی وتراوە(کوێر)، لە دەربەندی شاهۆوە هاتونەتە گوندی ئۆمەرگومبەت دوای دەربەندییەکان و بەکاری مەلایەتی لە ئۆمەرگومبەت خەریکبووە و ئەمڕۆ نەوەکانی لەو گوندە نەماون تەنها دوو شوێنەوارییان ماوە(گۆڕەکانیان و دارخورمایەکی دەستچێنی شێخ مەلا ئەحمەدی کوێرکە لە شێروەزەن چاندویەتی) و دوو براشی هەبووە مەلا ئەحمەد بەناوەکانی(عەبدولرەحمان و وەیسی)بەڵام یەکێکیان بەمناڵی و ئەویتریان بەگەنجی کۆچی دواییان کردووە بۆیە وەچەیان لێ نەکەوتۆتەوە، دواجار مەلا ئەحمەدی کوێر لەساڵی(1330) کۆچی کۆچی دواییکردووە کە بەرامبەر ساڵی (1912)ی زاینیە و لەگۆڕستانێک نێژراوە کە دواتر گۆڕستانەکە بەناوی ئەوەوە ناویان ناوە گۆرستانی(مەلا ئەحمەدی کوێر یان شێخ مەلا ئەحمەد) لەگوندی ئۆمەرگومبەت.
2-مەلا عومەری مەلا ساڵحی خانەقا
ناوی تەواوی(حاجی مەلا عومەری کوڕی مەلا ساڵحی کوڕی مەلا عەبدوڵلای کوڕی حاجی مەلا ئیبراهیمی کوڕی مەلا ئەبوبەکری کوڕی مەلا نورەدین)ە، لە تیرەی(دەربەندی) بەرەبابی(شەلەوەندی) گوندی ئۆمەرگومبەتی ناحیەی سێگردکانە، نازناوی(ئۆمەرگومبەتی) بووە، لەساڵی(1882)ی زاینی لەدوای مردنی مامی(مەلا عومەری مەلا عەبدوڵلا)لەشاری کەرکووک هاتۆتە ژیانەوە، بەناوی(مام)یەوە ناونراوە بە(عومەر) وە ناوداریش کراوە بە(عومەری دووەم).
لەمناڵیەوە لەخانەقای عومەرگومبەتی لەخزمەت باوکی دەچێتە بەر خوێندن، ئەو کاتە مەلا سدیقی مەلا ساڵحی کاکی ئیمامی خانەقاکەبووە، لەگەل ئەوەشدا براگەورەی بووە، دوای ئەمە دەست دەکات بەخوێندنی سوختەیی و فەقێیایەتی لە(ئۆمەرگومبەت و سێگردکان و ئاوماڵ وهەولێر و خۆشناوەتی و دەشتی دزەیی وپشدەر و#سلێمانی# و کۆیە وئاڵتون کۆپری و قادر کەرەم وبیارە و کەڵکەسماق)، لە کاتێکدا لەدێی(کەڵکەسماق)خوێندویەتی، نامەی ناساغی(مەلاسدیقی)کاکی پێدەگات، زوو دەگەڕێتەوە کەرکووک وپاش چەند ڕۆژێک کاکی مەلا سدیق کۆچی دوایی دەکات، لەو ساڵەش لەکەرکووک شەڕی ئەرمەن ودانیشتوانی کەرکووک ڕوویداوە ساڵی(1924) بۆیە بەناچاری لەسەر خانەقاکە دادەنیشێت، چونکە دوای کاکی کەسی لەو لەپێشتر نەبووە خانەقاکە بەرێوەببات، دوای وەرگرتنی سەرپەرشتیاری خانەقاکە لەلای مامۆستا(عەلی حیکمەتە ئەفەندی- سیاە مەنسوری)ی مزگەوتی حاجی ئەحمەدئاغا بەیانیان خوێندویەتی و ئێوارانیش لەخانەقاکەی خۆی وانەی بەفەقێکانی خانەقاکە وتۆتەوە، دوای مردنی(مەلا عەلی حیکمەتەفەندی) بۆماوەی(2)مانگ لەمزگەوتی(مەولانا خالید)ی شاری سلێمانی بووە بەخوێندکاری مامۆستا(شێخ عومەری قەرەداغی) وانەی(تشریح الافلاک واسگرلاب)ی خوێندووە، و لەوێشەوە ماوەی(1)مانگ لەشارەدێی(بیارە) وانەی وەرگرتووە و دواتر گەڕاوەتەوە شاری کەرکووک.
لەشاری کەرکووک لەخزمەتی(مەلا محەمەدی ناسحی کوڕی مەلا محەمەد ئەفەندی ئەللامع)کە ناسراوبووە بە(مودەریس زادەی عوسمانی)، خوێندویەتی، تا لەڕۆژی(هەینی) ڕیکەوتی(22/ژی الحجە/1348)ی کۆچی مۆڵەتی مەلایەتی پێداوە.
هەرچەندە مەلا عومەری دووەم چەندین مۆڵەتی مەلایەتی بەناوی(پیرۆزی وپیت وبەرەکەت)لەلایەن چەندین مامۆستای بەرێزەوە پێدراوە وەک:
1-شێخ عومەری قەرەداغی لەسلێمانی.
2-مەلا ڕەزای واعیز لەکەرکووک.
3-سەید ساڵح کوڕی ئەبوبەکری(محەمەدشگا) لە مەککە.
بەڵام تەنها نوسخەی مۆڵەت نامەکەی مامۆستا(مەلامحەمەد ناسح) لەبەردەستایە، جگە لەمانە مۆڵەتی (تەریقەتی قادری)یشی پێدراوە لەلایەن(شێخ عەبدولرەحمانی ئەتروشی) شێخی تەریقەتی قادری لەئەتروش و کردویەتیە(خەلیفە)ی خۆی لەشاری کەرکووک.
دوای تەواوکردنی خوێندنی چەندین وەزیفەی کردووە لەوانە:
1- لە(1)ی مایسی 1930 دامەزراوە بە(مودەریس) لە قوتابخانەی(مەحمودخاڵ) لەشاری کەرکووک بەشێوەی(وەکیل) لەبری(مەلا عەبدولرەحمانی کوڕی عەلی حیکمەتە فەندی) کە ئەو کات تەمەنی یاسایی(مەلا عەبدولرەحمان)لە(18)ساڵی کەمتربووە.
2-لە21-06-1934بە مودەریسی(اصالە) لەهەمان قوتابخانە دامەزراوە کە شوێنەکەی لەسەر قەڵای کەرکووک لەناومزگەوتی(مەیدان)بوو، پاش چەند سالێک هەردوو قوتابخانەی(مەحمودخاڵ و شاه غازی) لێکدران وبووە قوتابخانەی(المدرسە العلمیە الدینیە المنڤمە بکرکوک)کە شاه غازی لەمزگەوتی(اولو جامعە)دابوو، قوتابخانە نوێیەکەش لەوێ کرایەوە.
3-دوای شۆرشی(14ی تەمموزی 1958)ئەو قوتابخانەیە بووە(المعهد الاسلامی فی کرکوک)تا(03-03-1965)هەر لەو پەیمانگایە مەلا عومەر وانەی وتۆتەوە، شانبەشانی ئەو پەیمانگایەش مودەریس بووە لە قوتابخانەی(المدرسە الدینیە الملحقە بالمعابد)لەمزگەوتی ئیمام قاسمی شاری کەرکووک.
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە توانای لەڕادەبەدەری ئەو مەلایە بەرزەیە کە لەیەک کاتدا توانیویەتی لەچەندین جێگەدا لەماوەی(24)کاتژمێردا وانە بڵێتەوە(لەپەیمانگای ئیسلامی کەرکووک وقوتابخانەی دینی پاشکۆی پەرستگاکان وخانەقای عومەر گومبەتی و فەقێکانی(مزگەوتی دەللی باش کە لەکۆندا پێی وتراوە مزگەوتی ئەمینە گردە ومزگەوتی مەلا ئەحمەدە کوردە لەزیویەی ژوورووبوون)، و فەقێکانی مزگەوتی مەلا تۆفیق و فەقێکانی خانەقای شێخ خدر، وە بۆیەکەمجاریش لەشاری کەرکووک وتاری ڕۆژی هەینی بەزمانی شیرینی کوردی لەلایەن ئەوەوە پێشکەشکراوە.
4-لە(29-10-1947)بووە بە(پێش نوێژ و وتارخوێنی) مزگەوتی ئیمام قاسم دواتر بووە بە(واعیڤ) لە (جامع النائب)لەناو بازاڕی(اخی حسینی)یە، دواتر بەپێی یاسای(قانون توحید الجهات الرسمیە) بە(امام وخگیب ومدرس و واعیڤ)تێکڕای وەزیفەکانیەوە لە مزگەوتی ئیمام قاسم کۆکردۆتەوە، لەگەل ئەمانەشدا(ئەندامی ئەنجومەنی زانستی ئاوقافی کەرکووک)بووە، دوای ئەوەی دووچاری نەخۆشی(شەلەل)دەبێت لە(03-03-1965)داوای خانەنشینی کردووە، بەڵام ئاوقافی کەرکووک داوای لێکردووە تا ماوەیەک وەزیفەکانی بمێنێ و (وەکیل) دابنێت، بەڵام لەترسی حەرام بوونی موچەکەی ڕەزامەندنەبووە، ئەو پایە بەرزە لە(03-03-1965تاوەکو 10-06-1969)لەگەل ئەو نەخۆشیە جەنگاوەو ئینجا چووە بەر ڕەحمەتی خواوە، لەڕۆژی سێشەممە کاتژمێر(10)و30دەقیقەی پێش نیوەڕۆ لەتەمەنی(87)ساڵیدا، ڕۆژی وەفاتەکەی مامۆستا (حاجی مەلا ئەحمەدی حەمدی نەقشبەندی بەحرکەیی) بە حیسابی ئەبجەدی فەرمویەتی:
یاعمر بمژهب الاعراب والاعاجم
فیک الاحد موت العالم موت العالم
110 43 446 172 446 172
1389هجری یوم الپلاپاء(25) ڕبیع الاول 1389هجری المصادف(10-06-1969)میلادی
المۆرخ: احمد حمدی النقشبندی
3-حاجی سۆفی
ناوی تەواوی(محەمەد ئۆمەر مەولود قادر خدر)ە، لە بەرەی(کاکی)یە، پیاوێکی زیرەک وبەتوانا بووە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان، تەگبیروڕای بۆ سوڵح و سوڵحکاری وەرگیراوە، سۆفی شێخەکانی (شەدەلە) بووە، (شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە) نازناوی(حاجی سۆفی) لێناوە، چونکە جارێکیان شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە پێی وتووەسۆفی بۆ ئەمساڵی حەج پارەی حەجی ئێمەش بدە و بەیەکەوە بابچینە حەج دیارە سۆفیش ئەوەندەی پارە نەبووە بۆ زیاتر لەکەسێک بۆیە وتویەتیئەو بڕە پارەیەی هەمە بەگەردەن ئازایی دەیدەم هەر لەبەر ئەوە (شێخ عەبدولکەریمی شەدەلە) پێی دەڵێت مادام ئەوها دەستکراوەی ئەوا من نازناوی(حاجی سۆفی)یت پێ دەبەخشم.
لەکۆڕی پیاوانی ئاینی زۆر دانیشتووە، ساڵێک لەساڵان کە(مەلا سەعیدی قەشقەیی) مەلای گوندی ئۆمەرگومبەت بووە، پلکزایەکی کە(مەلا قادری گۆپتەپە)بووە سەردانی کردووە وشەویش بەساڵاچووانی ئۆمەرگومبەت دەوریان داوە و مەلا قادریش فەرمودەیەکی پێغەمبەر(د.خ) دەگێڕێتەوە، حاجی سۆفیش دەڵێ مامۆستا ئەوە بەحەدیس ناچێت چونکە کەخوێندتەوە دڵم خورپەی لێوە نەهات؟! بەڵام مەلا سەعید لەو بەجواب هاتنەی حاجی سۆفی نیگەران دەبێت چونکە مەلاقادر میوانیەتی هەمیش پورزایەکی خۆشەویستیەتی، ساڵ دەسوڕێتەوە لەدوای وەفاتی(حاجی سۆفی)، مەلاقادر گۆپتەپەیی نامەیەک دەنوسێ بۆ مەلا سەعیدی قەشقەیی و لەنامەکەدا دەنوسێتبارک الله حاجی سۆفی ڕاستت فەرموو ئەوەی من خوێندمەوە حەدیس نەبوو، بەڵکو ڕیوایەتێک بوو.
حاجی سۆفی نیشان شکێنێکی سەردەمی خۆی بووە، جارێکیان لەسەرای کۆیە کاپتنێکی ئینگلیزی دوای نەمانی عوسمانیەکان هەموو نیشان شکێنەکان کۆدەکاتەوە و نیشانەیەکیان بۆ دادەنێت، بەڵام یەک مەرجی دەبێت دەڵێتهەمووتان دەبێت بەچەکەکەی من نیشانەکە بشکێنن هەموو نیشان شکێنەکان نیشانی خۆیان دەگرن، هیچ کامێکیان نیشانەکە ناپێکن!؟ کەسرەی حاجی سۆفی دێت ئەویش بەچەکەکەی کاپتنەکە لەنیشانەکەی نادات بەڵام بەکاپتنەکە دەڵێت ڕاوەستە با بەچەکەکەی خۆشم لەنیشانەکە بگرم ئینجا هونەرەکەیت پێ دەڵێم کە بەچەکەکەی خۆی بۆ نیشانەکە دەهاوێت یەکسەر دەیپێکێت، ئینجا بەکاپتنەکە دەڵێت تۆ سێرەی چەکەکەت خوارکردووە هیچ لەنیشان شکێنەکان ئەوەیان نەزانی؟! یەکسەر کاپتنەکەش دەڵێتتۆ ڕاستت وت کەواتە بەتەنها تۆ نیشان شکێنی.
4-حەمەی گەردی
ناوی تەواوی(محەمەد عومەر مەحمود)ە، ناسراوبووە بە(حەمەی گەردی)، خۆی لە ئۆمەرگومبەت بووە، برایەکی بەناوی(ئەحمەد گەردی) لە شەوگێڕ بووە واتە باپیرە گەورەی شەهید ئاکۆسوور، ساڵی لەدایکبوونی زانراو نیە، بەڵام کورە گەورەکەی(حەمەدەمینی حەمەی گەردی) لەساڵی 1927لەدایکبووە لەگوندی ئۆمەرگومبەت، 4مناڵی هەبووە بەناوەکانی(حەمەدەمین و عومەر و گولێ وئایشە)، لەژیانیدا زۆر شوێن و ناوچەی کوردستانی کردووە وەک(گردخەبەری ئاغجەلەر و مامەوعەلەغێری دوبز)و زۆر دۆستی بنەماڵەی سەید ئەحمەدی خانەقای شاری کەرکووک بووە، ماوەی چەند ساڵێکیش لە گوندی شەوگێری شێخ بزێنی خواروو ژیاوە، حەمەی گەردی، سوارچاک وقسەزان وتفەنگچیەکی باش بووە، لەزۆر شەڕوشۆرەکاندا بەشداری کردووە وەک:
-شەڕی شوعێبیە، لەخوارووی عێراق دژی ئینگلیزەکان.
-شەڕی نێوان هەمەوەندوشوان، پشتگیری عەشیرەتی شوان بووە.
-شەڕی نێوان حاجیاغای کۆچەری و عیدۆی یەزیدی، لەو شەڕەدا ڕۆلی کاریگەری هەبووە، بەڵام دوو خزمی خۆی لەگەل دابووە بەناوەکانی(حاجی مستەفا و قادری ئەحمەشێت).
5-شەهید مەلا قادر ئۆمەرگومبەتی،
(نهێنگری شۆڕش و ئەبوغرێب بەزێن)
ناوی تەواوی(عەبدولقادر مەلا عومەر مەلا ساڵح)ە، لەساڵی 1939لەگەرەکی ئیمام قاسمی شاری کەرکووک لەبنەماڵەیەکی ئاینی وپایە بەرزو نیشتمانپەروەر هاتۆتە ژیانەوە و بەڕەچەڵەک خەڵکی گوندی ئۆمەرگومبەتەو لەبەرەی مەلازادەکانی شەلەوەندیە، لەپاڵ خوێندنی ئاینی لەسەر دەستی مەلا عومەری خانەقای باوکی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی تەواو کردووە، دواتر دەچێتە(خانەی مامۆستایانی کەرکووک) و لەساڵی(1959-1960)، بڕوانامەی دەرچووی ئەم خانەیە بەدەست دەهێنێت.
بەهۆی هەستی نیشتمانپەروەرییەوە بۆیە ڕژێم نەیهێشتووە لەکەرکووک وەک مامۆستا دابمەزرێت و لەشارۆچکەی(ماوەت) دەکرێتە مامۆستا لەساڵی 1960، لەگەل شاڵاوی حەرەس قەوەمی ساڵی 1963ی ڕژێم بۆ سەر کوردستان لەو کاتە چەکی قەڵەم جێ دەهێڵێ وچەکی پێشمەرگایەتی لەشۆرشی ئەیلولی مەزن دەکاتەشان، سەرەتا لەشۆرشی ئەیلول دەبێتە لێپرسراوی ناوچەی #پارتی دیموکراتی کوردستان# لە قەلادزێ، پاش ماوەیەک دەچێتە شارۆچکەی(دوز) کە ئەو کاتە بە(مەلا بەکر) ناسراو بووە، ڕۆلی نیشتمانپەروەرانەی بەرزی پێشمەرگایەتی بینیووە، لەنێوان ساڵانی(1964-1965) وێرای ئەرکی مامۆستایەتی و کاری ڕێکخراوەیی وەک سەرنووسەری گۆڤاری(پشکۆ)ی لقی کەرکووکی(یەکێتی مامۆستایانی کوردستان) کاری ڕاگەیاندنی کردووە، دواتریش لەگۆڤاری(گزنگ و ڕابەر)وەک دەستەی نوسەران ونوسەر لەبواری پەروەردەو کۆمەلایەتی بابەتی جۆراوجۆری نوسیووە، ساڵی 1967لەقوتابخانەی سەلاحەددینی گەرەکی شۆڕیجەی کەرکووک دەبێتە مامۆستا.
لەساڵی 1970 پەیوەندی بەڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە کردووە و خەباتی کوردایەتی و چینایەتی تێکەڵکردووە، دوای ئەوەی سەرکردایەتی کورد بۆ ماوەی(4)ساڵ 1970-1974 لە گفتوگۆ بووە لەگەل ڕژێم، لەساڵی 1974چەکی پێشمەرگایەتی کردۆتەوە شان و لێپرسراوی لقی کەرکووکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان بووە، هەر لەساڵی 1974لەگوندی سێگردکان(3)جگەرگۆشەی بەهۆی نەخۆشی و دوور لە بنکەی تەندروستی دەبنە قوربانی بەناوەکانی(دیاری و عومەرو توانا).
لەدوای نسکۆی 1975وەک سەرجەم مامۆستایان دەگەرێتەوە شاری کەرکووک و دەست دەکاتەوە بەکاری مامۆستایەتی، بەڵام ڕژێم وەک سزایەکی سیاسی دووری دەخاتەوە بۆ شاری(سەماوە) لەوێش دەست دەکاتەوە بەکاری سیاسی و خەباتی نهێنی تا ساڵی 1981دەگوازرێتەوە شاری هەولێر، هەرچەندە ڕژێم نەیهێشتووە لەکەرکووک بێت، بەڵام هەر لەشاری کەرکووک بەردەوام سەرقاڵی کاری سیاسی و چالاکیەکانی ڕێکخستن بووە لەشانە سەرەتاییەکانی کۆمەڵە لەساڵی 1970ەوە بەووردی کاریکردووە لەکەرکووک تاوەکو کردویەتی بە(ڕێکخراوی کەرکووک) کە ڕێکخراو گەورەترین یەکەی ئۆرگانی ڕێکخستن بووە لەئاستی شارێک(کەرکووک)دا.
ئەندامی هەرسێ کۆنفراسی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان بووە، لێپرسراوی ڕێکخراوی دووی کەرکووکی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان بووە، لەبواری ڕێکخراوە پیشەییەکاندا دەستەی دامەزرێنەری مەکتەبی سکرتاریەتی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان بووە، لەهەر سێ کۆنفراسی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لەساڵی 1977 لەهاوینە هەواری سەلاحەددین و ساڵی 1982و1985لە بالیسان بەشداریکردووە بەلێپرسراوی لقی کەرکووک وئەندامی سکرتاریەت هەڵبژێردراوە.
دوا پلەی لێپرسراوی(ڕێکخراوی دووی کەرکووک)ی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ولێپرسراوی(لیژنەی سەرکردایەتی شارەکان) و(ئەندامی سەرکردایەتی)یەکێتی نیشتمانی کوردستانی پێبەخشراوە.
لەڕۆژی 10-9-1986لەگەل(دلێر)ی کوڕی لەماڵی خۆی لەشاری کەرکووک دەستگیردەکرێن، خۆی و هەردوو هاوڕێی خەباتی مامۆستا(شێرزاد حوسێن محەمەد جەباری و ڕەئوف عەبدولرەزاق ساڵح ناسراو بە ڕەئوف یابە)کە هەردووکیان ئەندامی ڕێکخراوی دووی کەرکووک بوون، لەزینداندا بوونە قارەمانترین هێمای خۆراگری و هەموو زەبروزەنگی دوژمن لەماوەی(4مانگ و5ڕۆژ)دا نەیتوانی تەنها یەک نهێنی تەنها یەک وشەیان پێبدرکێنێ، نەیانتوانی چۆک بەو سێ قارەمانە دابدەن وتەنها ناوی یەک ئەندامی ئەو ڕێکخراوە ئاشکرابکەن، بۆیە شەهید مەلا قادر لەزیندانەوە بۆ دڵنیایی نامەیەکی ئاڕاستەی سەرکردایەتی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان کردووە لەنامەکەدا دووپاتی کردۆتەوە کە تەنها بۆ مێژوو ئەم نامەیەی نوسیووە و دەڵێتدوژمن نەیتوانیووە تاکە وشەیەکم پێ بدرکێنێ، شەرەفی نهێنیەکانم پاڕاستووە، بەداخەوە لەبەرواری 15-1-1987بەمەرسومێکی کۆماری بە ئیمزای خودی دیکتاتۆر(سەدام حوسێن) حوکمی لەسێدارەدانی زاڵمانەی(دادگای بەناو شۆرش)بەسەر مامۆستا عەبدولقادر و هاوڕێکانی سەپاند لە 17-6-1987لە قەسابخانەی(ئەبوغرێب) بڕیارەکە جێ بەجێکرا و چونە کاروانی نەمرانەوە و تەرمی پیرۆزیان لەتەمموزی ئەو ساڵەدا لەگۆرستانی(شێح محێدین)ی شاری کەرکووک بەخاک سپێردراوە.
6-شەهید عەبدولرەزاق،
ئەو سەرکردەیەی کەرکووکی ڕزگارکرد
ناوی تەواوی (عەبدولرەزاق ئەحمەد عومەر مەولود)ە، ساڵی 1948 لەگوندی ئۆمەرگومبەت هاتۆتە ژیانەوە، لە تەمەنی(3)ساڵیدا باوکی (کاک ئەحمەد) بەهۆی (مارپێوەدان)ەوە کۆچی دوایی دەکات، ساڵی 1951 مامێکی بەناوی(محەمەد)کە بە(مەلا محەمەد)ناسراو بووە، (بەڵگەی لەدایکبوون)ی بەناوی خۆیەوە بۆ دەردەکات بەناوی(عەبدولرەزاق محەمەد عومەر مەولود)، مەلا محەمەدی مامی توانی ڕۆلی(کاک ئەحمەد)ی برای ببینێت و ببێتە باوکێکی ڕاستەقینە بۆ(عەبدولرەزاق) چونکە کەسایەتیەکی ڕۆشنبیرو کوردپەروەرانەی هەبووە.
لەبەر نەبوونی قوتابخانە لە گوندەکانی (شێخ بزێنی و دەشتی کۆیە) بۆیە شەهید لە تەمەنی(12)ساڵی دەچێتە بەر خوێندن لەشاری هەولێر، لەنێوان ساڵانی(1960-1966) قۆناغی سەرەتایی لەخوێندنی پەروەردەی ئیسلامی تەواو دەکات، بۆ خوێندنی ناوەندی دەچێتە شاری کەرکووک و لەوێ شان بەشانی خوێندنی ناوەندی بۆ بژێوی ژیان چایخانەیەکیش دادەنێت، ئیتر لێرەوە ئاشنای کۆمەڵێک هاوڕێی نوێ دەبێت وبیری سیاسی و نیشتمانپەروەری لەلای گەشە دەکات.
وێستگەکانی خەباتی شەهیدی سەرکردە عەبدولرەزاق
1- لە شۆرشی ئەیلولی مەزن(1966-1975)
لەساڵی (1966) ەوە لە ڕێکخراوی یەکێتی قوتابیانی کوردستانەوە دەست پێدەکات و دواتر بووە بە ئیدارەی (ناوچەی سەنگاو) و ئینجا دەگوازرێتەوە بۆ ئیدارەی(ناوچەی بیارە) تا نسکۆی(1975)ی شۆرشی ئەیلولی مەزن بەردەوامی داوە بەخەباتکردن.
2- لە ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان(1971-1979)
لەساڵی1971ەوە دەستیکردووە بەڕێکخستنی هێڵی ڕێکخستنەکانی(کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان) لە شاری (کەرکووک و هەولێر)، لەدوای ئاشکرابوون و تەفروتونا بوونی بەشێکی زۆری ڕێکخستنەکانی کۆمەڵە لەلایەن ڕژێمەوە، شەهید لەبەر ئەوەی(3) ناوی هەبوو لەسەرەتای ژیانیدا باوکی ناوی نابوو(عەبدوڵلا)ئەم ناوەش(3)ساڵی تەمەنی خایاندوو دواتر دوای کۆچی (باوک)ی، مامی (مەلامحەمەد)ناوی نا(عەبدوڵرەزاق) و لەڕێکخستنەکانی کۆمەڵەش ناوی نهێنی(فستق فرۆش)بوو ئەمەش وایکرد ئاشکرا نەبێت و بەنهێنی مایەوە لەگەل هاوڕێکانی توانی ڕێکخستنەکان دووبارە ڕێکبخاتەوە لەساڵی 1975، ئەوکاتە ڕێکخستنەکانی(کۆمەڵە) هەر پارێزگایەکی بە(هەرێم)ێک دانابوو، چوار هەرێمی هەبوو(هەرێمی سلێمانی بەسەرپەرشتی سالار نەجمەدین عەزیز و هەرێمی کەرکووک بەسەرپەرشتی شەهید ئازاد هەورامی و هەرێمی هەولێر بەسەرپەرشتی شەهید عەبدولرەزاق محەمەد و هەرێمی #خانەقین# بەسەرپەرشتی حیکمەت محەمەد کەریم-مەلابەختیار-) ئەم هەرێمانە پێکەوە کۆمیتەیەکی سەرکردایەتیان دروستکرد بەناوی(کۆمیتەی هەرێمەکان).
شەهید عەبدولرەزاق، لەمانگی11ی 1975 لەبارودۆخێکی سەخت و دژواردا بەشاراوەیی و نهێنی بووە خانەخوێی کۆبونەوەی کۆمیتەی سەرکردایەتی هەرێمەکانی کۆمەڵە لەشاری هەولێر، کە تیایدا هەوڵی دووبارە ژیانەوە و ڕێکخستنەوەی ڕێکخستنەکان وسنوروشێوازی کارکردنی کۆمەڵە دیاریکرا.
شەهید لەساڵی 1978کاتێک دەچێتە کارکردن لەشاری (مەخمور) لەلایەن ڕژێمەوە دەستگیر دەکرێت ودەبرێتە (هەیئەی خاسەی کەرکووک) و دواتر حوکمی(10) ساڵ زیندانی بەسەر دەسەپێنرێت و لەزیندانی(ئەبوغرێب) زیندانی دەکرێت، لە 16-7-1979لەگەل هاتنە سەر حوکمی(سەدام حوسێن) بەر لێبوردنی گشتی دەکەوێت و ئازاد دەکرێت.
3- لە شۆرشی نوێی گەڵەکەمان(1984-1990)
دوای ئازادبوونی لەزیندانی ئەبوغرێب دەست دەکاتەوە بەکاری نهێنی و ڕێکخستن، دوای ئەوەی لەلایەن ڕژێمەوە چاودێری توندی کارەکانی دەکرێت لەسەر داوای سەرکردایەتی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە، خەباتی چوونە(شاخ)ی دەستپێدەکات و ساڵی 1984دەکرێتە لێپرسراوی ڕێکخراوی(2)ی کۆمەڵە کە بارەگاکەی لە دۆلی بالیسان بوو، ئەوکات شەهید(حەسەن کوێستانی) لێپرسراوی مەڵبەندی(3)بووە، جگە لەکاری ڕێکخستن بەشداری وسەرپەرشتی چەندین داستانی قارەمانێتی و پێشمەرگایەتی کردووە وەک(شەڕی مجاهیدینی خەلق لەدۆڵی باڵەییان، داستانی ڕزگاری، جافایەتی، مەچلوبەی شەمامک، کونە کۆترو چەندین نەبەردیتر دژ بە ڕژێمی بەعس)، دواتر لە ئەنفالە بەدناوەکان لەنێوان ساڵی 1988-1989لەگەل هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەرەو خاکی کوردستانی ڕۆژهەڵات(ووڵاتی ئێران) دەچێت و لەگەل هاوسەرەکەی لەشاری(مهاباد) نیشتەجێ دەبن و بەردەوام دەبێت لە خەبات تا لەگەل گرتنی کوەیت لەلایەن سوپای عێراقەوە لەساڵی 1990دەکرێتە ئەندامی فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە ڕیزەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان.
4-لە ڕاپەرینی 1991 و سەرکردەی سەرپەرشتیاری ئازادکردنی کەرکووک
لەو کاتەی کە بووە بە ئەندامی فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی کوردستان کراوە بەسەرپەرشتیاری سنورێکی فراوان بۆ ڕاپەرینی ساڵی 1991 هەر لە ڕەواندز و شەقڵاوە و سەری ڕەش و هەولێر تا ئازادکردنی کەرکووک.
هێزەکان بۆ ئازادکردنی هەولێر کران بە دوو قۆڵەوە یەکەم: هێزێک بەسەرپەرشتی کۆسرەت ڕەسول عەلی بۆ سەر بارەگای سەربازی فەیلەقی(5)ی سوپای عێراقی و قۆڵی دووەم : هێزێک بەسەرپەرشتی عەبدولرەزاق محەمەد بۆسەر دەزگای ئەنجومەنی یاسادانان وئەنجومەنی جێبەجێکردن وڕێکخراوی هەواڵگری باکوری حزبی بەعس، دوای ئازادکردنی شارەکانی سلێمانی و هەولێرو #دهۆک# جەماوەری ڕاپەریوو و هێزی پێشمەرگە بەرەو شاری کەرکووک لەهەڵمەت دابوون، لەشارۆچکەی پردێ(#نەوشیروان مستەفا# و کۆسرەت ڕەسول وعەبدولرەزاق محەمەد و حەسەن کوێستانی) بەرنامەی ئازادکردنی شاری کەرکووک-یان دانا و(شەهید عەبدولرەزاق)کرا بەسەرپەرشتیاری هێزی پێشمەرگە بۆ ئازادکردنی کەرکووک، لە 19-3-1991هەڵمەتی هێزی پێشمەرگە دەستیپێکردو لەڕۆژی 20-3-1991 تەواوی ناو شاری کەرکووک لە دەزگاکانی ڕژێم پاککرانەوە، لەکاتی پاککردنەوەی کەرکووک برایەکی بەناوی مەحمود(خولە)شەهید دەبێت و باوکی (مەلا محەمەد)یش کۆچی دوایی دەکات بەڵام شەهید عەبدولرەزاق سەنگەر چۆل ناکات، هەر لەو داستانە پڕسەروەری و مەزنەی شاری کەرکووک لەسەنگەری بەرپەرچدانەوەی پەلاماری ڕژێمی بەعس بۆ سەر شاری کەرکووک لە 28-3-1991 لەگوندی (باجوان)شەهید دەکرێ و دەچێتە کاروانی نەمرانەوە، بۆماوەی(40)ڕۆژ تەرمە پیرۆزەکەی لەلایەن خاکی کەرکووکەوە لە باوەش دەگیرێت کە ئاواتی سەرەکی شەهیدبوون بووە لە شاری کەرکووک و دواتر لە گفتوگۆی نێوان ڕژێم وبەرەی کوردستانی بەڕەسمی تەرمی پیرۆزی دەهێنرێتەوە هەولێرو بەخاک دەسپێردرێت، لەدوای خۆی چوار جگەگۆشەی بەناوەکانی(هەڵمەت و تارا و تۆڵە وئاڵان) بەجێهێشتووە.
شەهید لەووتەی هاوسەنگەرانی
-کۆسرەت ڕەسول عەلی کەساڵی 1975-1976لەسەردەستی شەهید عەبدولرەزاق هاتۆتە ڕێزی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە: شەهید ناوی کەوتۆتە ناو ڵاپەڕە پڕشنگدارەکانی مێژوو
-#مەلا بەختیار#(حیکمەت محەمەد کەریم): شەهید دوای تەفروتونا بوونی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵە ساڵی 1975 ڕۆلێکی مەیدانی بینی لە هەڵسانەوەو بوژانەوەی کۆمەڵە.
-مامۆستا بەکر(بەکر مستەفا سەعید): عەبدولرەزاق هەمیشە دەیگووت حەیفە پیاو لەم شەڕە لابەلایانە شەهید بێت، بەڵکو شەهید ئەوەیە لە کەرکووک شەهید بێت.
ئۆمەرگومبەت لەساڵی 2013دا
ژمارەی دانیشتوانەکەی(48)خێزان و(219)کەسە، بنکەی تەندروستی و قوتابخانە و مزگەوت وپرۆژەی ئاوی خواردنەوە و کارەبای نیشتمانی و ڕێگای قیرتاوکراوی هەیە.
ئۆمەرگومبەت کەی قوتابخانەی لێکراوەتەوە
لەساڵی خوێندنی 1976-1977 قوتابخانەی لێکراوەتەوە و یەکەم بەرێوەبەری ناوی(سەعدی محەمەد خزر) بووە، بەبنەچە خەڵکی گوندی بانەمورد بووە، ژمارەی قوتابیانی ساڵی یەکەمی خوێندن(54)قوتابی بووە، لەساڵی دووەمی خوێندن 1977-1978 ژمارەی مامۆستایانی زیادیکردووە لەوانە(عەبدولقادر شەریف و ئەسعەد محەمەد خزر و سوبحیە کۆیی وژیان کۆیی و نازەنین هەولێری و شلێر بەکر هەولێری) هاتوونە قوتابخانەکەو وانەیان وتۆتەوە، لەساڵی 1983-1984لەو 54قوتابیە تەنها(9)قوتابیان ماونەتەوە و درێژەیان بەخوێندن داوە لەسێگردکان ودواتر شارۆچکەی تەقتەق، یەکەم دەرچووی کۆلیژی ئەو گروپە(حەمید عەبدولقادر عەبدولرەحمان)ە لەساڵی خوێندنی 1992-1993، وە یەکەم دەرچووی پەیمانگای تەکنیکی ئەو گروپەش(ئەحمەد عەبدولرەحمان حەمەد و ئیدریس عەبدولعەزیز حەمەدەمین) بوون.
لەساڵی خوێندنی(2012-2013)ژمارەی قوتابیانی قوتابخانەی ئۆمەر گومبەتی بنەڕەتی تێکەڵاو، 60 قوتابی بووە(28کچ و32کوڕ) و 7مامۆستا و 3کارگوزاری هەبووە و بەرێوەبەرەی قوتابخانەکە(رێباز سەلام بەهرام عەبدولرەحمان)ە.