نووسینی: #محەمەد هەریری#
پێشەکی
دۆسێی دووەمم لێرەدا ئەزموونێکی مەزنی سێکویلاریزمە لەناو ‏ئیسلامدا، ئەویش ئەزموونی جەلالەدینی محمد ئەکبەرە [1556 ‏‏– 1605] یەکێکە لەو سوڵتانانەی مەغۆل کە حوکمی هیندی ‏کۆنی کردوە واتە هیندستان و پاکستان و بەنگلادیشی ئێستا‎.‎
جەلالەدینی ئەکبەر دەیسەلمێنێ کە مرۆڤ هەتا ‏نەخوێندەواریش بێ وەک ئەو، نەوەی شەشەمی جەنگیزخان و ‏هۆلاکۆش بێ، ئەگەر لە ناخیدا ویستی چاکەکاری هەبێت، و لە ‏مێشکیدا عەقڵێکی ناوازە وخێرخوا هەبێت، بۆی هەیە ‏موعجیزەیەک لە ژیان دروست بکات بە هەزاران خاوەن ‏بروانامەی دکتۆرا و فەیلەسوف و سیاسی نەکرێ کە زۆریان ‏ڕۆڵی تێکدەرانەیان هەیە لەناو گەلاندا، لەبەر گەڕانیان بەدوای ‏بەرژەوەندی خۆیاندا! ‏
لە قۆناغێکدا ئەکبەر بڕیاری دا مامەڵەی هەموو دین و ئۆلەکانی ‏هیندستان بکات بە یەکسانی، بە جۆرێک هیچ جیاوازیەکی وای ‏نەهێشت لە نێوان موسڵمان و هیندۆسی و جوو و مەسیحی و ‏براهمیەکان. ئەو هێندە لە هیندۆسەکان نزیک بوەوە تا ‏خزمایەتی لەگەڵ کردن و ژنی لێ هێنان، و نیوەی ‏سەرکردەکانی سوپاکەی هیندۆسی بوون، جزیە و سەرانەی ‏لەسەر هیندۆسەکان هەڵگرت، و باجە ستەمکار و بێ ماناکانی ‏لەسەر هەلگرتن کە ساڵانە ملیارەها دیناری دەخستە خەزینەی ‏دەولەت!‏
وەها بیرکردنەوەیەک لەو سەردەمەدا، بیرێکی عەبقەری و ‏بلیمەتی دەوێت کە بەسەدان ساڵ پێش سەردەمی خۆی ‏کەوتبێتەوە. ئەو لێبوردەییەی ئەو بیری بۆ چوو و پەیڕەوی کرد بە ‏کرداریش، هێشتا لە هیچ کوێیەکی جیهان ئەزموونێکی ‏سێکیولاری ڕوخسار دیموکراتی لەسەر گۆی زەمین بە ئەوروپا ‏وخۆرئاواوەش دروست نەببوو!‏
هەوڵ و حالەتی بیر و حوکمی ناوەرۆک سێکیولار کەم نین لە ‏مێژووی ئیسلامدا، بەڵام لە هەموو ئەو حالەتانە بەهێزتر بەڕای ‏من جەلالەدینی ئەکبەرە، کە دەکرێ وەک نمونەیەکی بەرایی ‏ویەکەمی حوکمێکی دیموکراتی و سێکیولار لەناو جیهانی ‏ئیسلامیدا لە قەڵەم بدرێت، هەتا پێش سیکیولاریزمی ئەوروپی ‏خۆرئاواییش کەوتەوە لە ڕێزگرتن لە دین و بیروباوەڕە جیایەکان. ‏سێکیولاریزم وەک زاراوە و دۆکترینێکی فیکری لە سەدەی ‏حەڤدەهەم دەرکەوت، یانی زیاتر لە سەد ساڵ پاش کۆچی ‏دوایی ئەکبەر!‏
ئەکبەر لە کاتێکدا باوەری بە یەکسانی دینی بوو، و بەکرداریش ‏پەیڕەوی دەکرد لە ئەوروپا تازە ڕێنیسانس دەستی پێکردبوو، ‏هێشتا بزوتنەوەیەکی لاواز بوو لەبەرامبەر باڵادەستی دینی ‏کڵێسا، ئەو کاتە زۆر لە لاهوتییە ناودارەکانی وەک دسیدریموس ‏ئەراسیموس، و هوڵدریخ و تۆماس مۆر و مارتن لۆتەر و جۆن ‏کاڵڤن لە خەبات دابوون لە دژی جیهانبینی تەسکی کەنیسە، و ‏هەندێکیان وەک مارتن لۆسەر هێشتا نەگەیشتبوە ئاستی ‏بیرکردنەوەی یەکسانی دینەکانی ئەکبەر، زۆر بە تووندی ‏هێرشی دەکردە سەر جووەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپا و خەڵکی ‏هاندەدا بۆ هێرشکردنە سەریان چونکە دەیویست ببنە ‏مەسیحی لەسەر مەزهەبی پرۆتستانتی خۆی! لە ئیسپانیا ‏ئەو موسڵمانانەی مابوون کەلەپاچە دەکران لەسەر دین! لە ‏فەرەنسا وەک شەڕی شیعە وسونەی ئێستا، کاتۆلیک و ‏پرۆتستانت خەریکی یەکتر قڕکردن بوون! ئەکبەر بەوپەڕی ‏متمانەوە وڵاتەکەی دوورخستبوەوە لە گێژاوی کێشە دینیەکان و ‏هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەی موسڵمانانی ئیسپانیا و ‏مەسیحییەکانی فەرەنساشی دەدا!‏
بێگومان وەک چاوەڕوان دەکرێ لە هەر گۆڕانکاریەک بە دڵی ‏پاسەوانانی کۆن نەبێت، لەبەر چاوی خۆمان لەو ڕۆژگارە دەبینین ‏چۆن حەشرێک بە خەڵکانی چاکساز و ڕیفۆرمخواز دەکەن، بۆیە ‏لە سۆنگەی هەوڵە ڕیفۆرمە ڕەگوڕیشەییەکانیەوە، سەدەها ‏مەلا وشێخ و فەقیهی ئیسلامی دژایەتی خۆیان نیشانی ‏جەلالەدینی ئەکبەر دا، و سەدان تۆمەتیان بۆ هەڵبەست بە ‏دژایەتی دین و ئیلحاد و لەو بەیت وبالۆرانەی دینیەکان کە تا ‏ئەمڕۆش بەرۆکمان بەرنادا! ‏



لە وڵاتانی ئێمە لە کتێبەکانی مێژووی قوتابخانەکان تەنها باسی ‏ئەوانە دەکەن کە بە شمشێر ڕوبارێک خوێنیان ڕشتوە یان لە ‏ئەفریقیا یەک میللەتیان وەک مەڕوماڵات بە کۆیلە بردووە، یان لە ‏ئەندەلوس سەدان هەزار سەرمەڕ نا، سەرمرۆڤ و جاریەیان بۆ ‏خەلیفەی دیمەشق ناردۆتەوە! لە کاتێکدا چەندین مرۆڤی ‏مەزنی وەک جەلالەدین ئەکبەری مرۆدۆست و یەکسانخواز ‏فەرامۆش دەکرێن!‏



محەمەد هەریری