نامونیشانو بابەتی: چێشما کەرد بەشێ جە ویرەوەری دوێ ڕچە ماڕ و پێشەنگا شیعرێ نەوەی هۆرامیێ
قەقنەس و کەیلاو 02
بەشو دووی
ئامادە کەردەی پەی کوردیپێدیای: #جەلیل عەباسی#
واتێوە جە ئامادەکاری:
تاریخو ئەدەبیاتو هەورامانی نەنویسیانۆ، تۆمار نەکریان. پی بۆنۆ بەشی فرەو سامانی ئەدەبیما وڵاویان. فرەو کەسایەتییەکاما مەژناسمێ و مەزانمێ چکۆ و چەنی ژیوێنێ و بەرهەمشا کامە بیەن و چ سەروەتێوەشا پێشکەشو وڵاتی و خەڵکو وەڵاتی کەردەن. بەڵام ئارۆ هامکێشەکە جیاوازا، ئارۆ ئامێر و هۆکارێ پەیوەندی و هەرپاسە تۆماری فەتوفراوان هەنێ وەرو دەسیمانە و ئێتر مەتاومێ بەهانێ نەبیەی ئا ئیمکانات و ئا دەرفەتا گێرمێ. ئیسە ئێتر پەنەوازا گردما هەوڵو تۆمارو بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما بدەیمێ و پەی سەوای و ئایەندەی پارێزنمێش. بە تایبەتی ئەدەبو ئارۆیما و بەتایبەتیتەر ئەدەبی تازە و مۆدێڕن کە چرکە بەچرکەش ئەشۆ تۆمار کریۆ. ئی دەقە هەر پی بۆنۆ نویسیان تا بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما پارێزیۆ.
ئی ویرەوەریێ بەشێنێ جە مێژوو ئەدەبیاتو هۆرامانی بەتایبەت جە ژانرو شیعرێ نەوەی هەورامیێ کە دوێ پێشەنگا ئی ڕەوتیە (جەلیل عەباسی/ قەقنەس و ڕەوف مەحمودپوور/ کەیلاو) پێوەرە نویستەن تا بۆ بە بنەمێوە پتەوە پەی وشکنای و کونجکۆڵی و نویستەی سەرو مێژوو ئەدەبو هەورامانی.
***
هەرچند قەقنەس چا بوارەنە بڕێو کارێش کەردێبێنێ بەڵام یاوگەو ئێمە هەرمانەی هەمەگیرە و وەرفرەتەرە بێ. واتما گێڵمێ بزانمێ کێتەریچ پێسه و ئێمە فکر کەرۆوە؟! بەڵام ئا وەخت کەسما گیر ناما یان پەیما نەوێزیاوە. چەنی کەسانێوە باسما کەرد بەڵام ئادێ ئی جۆرە شێعرا بە شێعرە نەزانێنێ و خوەشا ئێ پەنەما!!
ئانە بێ قەوڵما دا قۆڵێش وەنە هورماڵمێ و نەممێ ئەو هەرمانەکێ. واتما بەجدیی گنمێ شۆنیش. هەرجار کە یۆترینی وینێنمێ ئا بەرهەما کە تازە نویستێبێنما وانێنمێوە. باسشا سەر کەرێنمێ و لوێنمێوە پۆرەشارە. قەقنەس شێعرێ: وەرگی هار، نان پاوانا، خەنجەروەدەس، مەیاومێنە،و... کەیلاویچ شێعرێ؛ وەرمت دیەن، بۆوەرز، واران، دەربەنوو دزڵیێ، زمسان، پەی مەدرەسەیا و... چا وەختانه قەقنەس بڕێو چا شێعراما بەرێ و ڕادیۆ سنەنە وانێشاوە.
ئێمە بەردەوام خەریکێ وانایۆ بێنمێ و شۆنەو کتیبارە گێڵێنمێ. بەتایبەت قەقەنەس سنە نیشتەجا بیەبێ و هەروەخت چاگە یۆترینی وێنێمێ، بەشێوە فرەو وەختەکەیما سەردای کتیبخانەکا بێ. چا وەختانە کتیبورەشی ئەمیرکەبیری گەورەو گردی بێ. ئێمەیچ فرەو جارا سەرش وەنە دێنمێ...
پەرەدای بە پەیوەندیەکا:
فرەش پەنە نەشی بڕیارما دا پێوەنیەکاما فرەتەر کەرمێ. ئانە بێ چنی بڕێو شاعێراو دەگاو نێ، سەرو داواکاری کاک حسەین فەداکاری (حسەینو مەلا مینەی) ئامۆشۆما مەرزناره. چاگە، یانەو کاک حسەینی یان مەڕەوگاوا یانەو کەیلاوینه کۆ بێنمێوه و شێعرێ وانێنمێوه یان باسوو شێعرێ و شاعیری کەرێنمێ. هەرچند وەرو جەنگی و تەرسەو تەیارەی، چا سەردەمنە ئامای و لوای بەینوو دەگایەکا و شارە مەرزیەکانە فرە سەخت بێ. دماتەر چەنی بەڕێز باوکی تارای ئاشنا بیەیمێ کە قەقنەسی زووتەر ئەژناسابێ. ئاد چەنی ئەدەبیاتی کوردی و بە تایبەت شێعرەی نەوێ ئاشنایەتی فرەش بێ و ئەچا قۆناغێنە کۆمەکی فرەو جووڵەی ئەدەبی و بە سەردەمیانە کەردەیش جە مەحاڵەنە کەرێ. ئێمەیچ جاروبار شێعرەکاما وانێنمێوە پەیش و جە هورسەنگنایەکاش سوود بەرێنمێ.
بەڵام بەردەوام پاڵوو ئانەیەنە بە چەمی وردەوە دیوانە شێعریە کلاسیکەکا وانێنمێوە، سەرو شێعرەی نەوێچ وانایماوە بەردەوام بێ و شۆنەو سەرچەمارە گێڵێنمێ.
چا سەردەمنە ئێمە شێلگیرانە مەڕیێبێنمێ ملوو شێعرەی نەوەی هەورامیێرە و چا بوارەنە خەریکوو پەرسوجۆی و پەیجۆرکاری بێنمێ.
ئاخروئۆخرو زمسانوو1365 یان نەورۆزوو ساڵەو 66ی قەقنەس ئاما مەریوان و کەیلاوش فەرمانداری مەریوانینە دی کە ئاوەختە بەشو (ئەتباع خارجی یان کاروبارو پەناهەندەکانە) مەرزیابێرە و هەرمانە کەرێ. (هەرچند جەنگ گەرم بێ و تەرسەو تۆپ و بۆمباوارانی زاڵە بێ، بەڵام دەفتەرو هەرمانەکێ کەیلاوی چاگە بێ و قەقنەسیچ چاگە سەردانش کەرد).
چاگەیچ باسوو شێعرێ نەوێ ئاما بەین و بە تایبەت هەرمانەکاو وێما. هەر چاگە قەقنەس پێسەو مزانیێ، باسوو مامۆسا عوسمان هەورامیش پەی کەیلاوی کەرد و ئانە کە ئاد دوێ یەرێ شیعرێ نەوێش جە مەجەلەکا ئۆدیمیەنە چاپێ کەردێنێ، قەقنەس بەتایبەتی باسو دوێ شیعرا ئورۆمۆن و گۆرانیە نەمرەکا مامۆسا عوسمانیش کەرد. ئینەیچ وەشحاڵێ کەردیمێ و تاواما دماتەر و دماو ماوێوە پەیجۆرکاریی، دەقی دەسنویسوو ئا دوە پارچە شێعرەی دەس وزمێ. باسما سەرو ئا دوە شێعرەیچە کەرد و بەپاو زانستوو ئاوەختیما لەیەکما دێوە.
ژنیەبێما ئا دوە شێعرێ مەجەلێوەنە چاپێ بیێنێ بەڵام مەجەلەکەما دەس نەکەوت. نەزاناما جە کام مەجەلەنە چاپێ کریەبێنێ: «نووسەری کورد»، «بەیان» یا «ڕەنگین» یا.....؟ بەڵام پشتیوان و هاندەرێ بێنێ پەی گەرموگوڕتەر کەردەی کارەکەیما و ئا ئومێدشە دایمێ پەنە کە تەنیا نیەنمێ.
دماتەر ساڵە 1379 جە کونگرەو هەورامان شناسیەنە دیدارما بە دیدارو ئا بەڕێزی شاد بی و بنەماو دۆسایەتیما چەنی مەرزنارە. واتش شێعرەکێ جە مەجەلەو نووسەری کوردیەنە چاپێ بیێنێ. هەرچند مەخابن ئاد درێژەش بە هەرمانێ چا ڕێبازەنە نەدابێ و فرە زوو بارگەو خزمەتیش فاڕابێوە پەی ڕێبازەکاتەری.
کۆتایی جەنگی و نیایرە کتیبورەشی:
شۆنگیری، پەیجۆرکاری و ئەزموونکاریی ئێمە بێ مدرامان بەردەوام بێ. تا ئانە جەنگ مردا و خەڵک هەناسێوەش تازە کەردۆ. وردە وردە خەڵکوو مەریوانیچ ڕوەشا کەردۆ شار. قەقنەس ئاماوە مەریوان و ئێمەیچ بڕیارما دا کتیب‌ورەشیێ بنیەیمێرە، چونکە مەریوان بێبەش بێ جە کتێبورەشیە ئێژای کە تاوۆ خزمەتوو ڕۆشنویری کۆمەڵگای کەرۆ. ئێمە هەستما پا نوقسانیە کەرد و بە نیایرەو ئا کتێب ورەشیە، تا ڕادێوە بۆشاییەکەما پەڕ کەردۆ.
زمسانوو 1367ی پاساژو عەداڵەتی دووکانێما بە کرێها گێرت. وەرو ئانەی دەسەڵاتی ماڵیما کەم بێ، بە کتیبەکاو کتیب‌خانەکاو وێماوە دەسما پەنە کەرد و (کتێب ورەشی مەولەوی)ما نیارە.
کتێب ورەشی مەولەوی هەر زوو یاگێ وێش کەردەشۆ و بی بە مەلجەو دەیان گەنجە تازە پەنە یاوایا کە تەژنەو کتێبی و ئەدەبی و....ی بێنێ و دەسشا نەیاوێ هیچکۆ. هەر ئی کتێب ورەشیچە بێ کە بی بە چەترێوە پەی کۆ کەردەیۆ ساحیب زەوق و عەوداڵەکاو ئەدەبی و دەیان ئەرەنیشتێ فرە عالێش چەنە کریە و سەرەنجام بی بە بنەما و پاڵپەشتێ پەی ئەرەمەرزنای ئەنجومەنی ئەدەبی مەریوانی کە چا سەردەمەنە تاقانە و پێشەنگ بێ.
ئەوەڵ وەهارو ساڵەو 1368ی، کەمێ پووڵما جۆر کەرد و بە مەبەستێوە دوە ئامانجە«هەم ئەسای کتێبا و هەم چەم پەنەکەوتەی مەکۆ و کەسە ئەدیبەکا» سەفەرێوەما دەس پەنە کەرد. لوایمێ سەقز لاو ئێنتشاراتو موحەممەدی بڕێو کتیبێ کوردیێما سانێ. چاوە لوایمێ مەهاباد لاو ئێنتشاراتو سەیدیانی و چند یاگێوەتەر. چاگەیچ بڕێوتەرما ئەسێ. لوایمێ ورمێ لاو ئێنتشاراتو سەلاحەدین ئەیۆبی. چاگە لوایمێ دەفتەرو مەجەلەو سروەی. چنی دەسەو ڕاوەبەراو ئا مەجەلەیە قسەوباسی فرەما کەرد. بەتایبەت چەنی مامۆسای ڕۆحبەرز ئەحمەد قازی و گیانشاد مارف ئاغایی و ...
ئاشنایی ئێمە چەنی ئی ستافی وەڵتەر تەنیا جە ڕاو نامەیۆ بیەبێ. ئەڵبەت وەڵتەر نامێوە گلەییئامێزو کەیلاویشا یاوابێ دەس، ئادیچ سەرو کەمتەرخەمیشا سەبارەت بە فەرهەنگی هەورامی کە دماتەر جە ژمارە 36 ساڵەو 68 جوابشا داوە و داستان شێوەیوە کەیلاوی(سەرما هات ئەبێ بڕۆین) ئادەیچ بە هەمانجۆر ساڵەو 68 جە ژمارە 42 و (کۆتری بێ باڵ)و قەقنەسی جە شمارە (4)و مەجەلەکەیەنە چاپ کریابێ و ئینەیچ تا ڕادێوە ئێمە لاو ستافەکەیەوە بە ئاشنا نیشانە دێ. پێشوازی گەرمشا چەنە کەردیمێ. ئادێ دڵسۆزی فرەشا پەی فەرهەنگو هەورامانی نیشانە دا بەڵام چا وەختانە کەسشا لاوە نەبێ بتاوۆ بە هەورامی بنویسۆ و بوانۆوە. تەنانەت جە هەورامیچ بیاوۆنە.
چاگە بڕێو شێعرێما دێ لاشا تا چاپشا کەرا. ئادێچ فرە بە گەرمی پێشوازیشا کەرد و شێعرەکاشا چەنە گێرتیمێ. بەڵام تەنیا شێعرەو قڵوەزەی سوور و خاڵێ سەداموو کەیلاوی، ئادیچ ساڵەو 69ی جە ژمارە 46 و 55 مەجەلەکەیەنە، دماو ساڵێ و چند مانگا، چاپێ بیێ و دمایی کە شۆنگیریما کەرد واتشا ئەوێشا گمێ بیێنێ. ئانەیچشا پەی سەرشلۆقی و نەبیەی ستافی و دەرەتانی ئیداری و یاگێ دەردواردێ گێڵناوە. چونکەتەی ئێمە وێما نزیکۆ وەزعەکێما دیێبێ، ئانەما بە ئاسایی ورگێرت. چا وەختانە سروە تەنیا چاپەمەنی کوردی بێ کە تا ڕادێوە بە شێوەی ڕێک و پێک بەرشێ و ئەگەر نامێوە یان بابەتێوەت پەی کیاستایێ ڕەنگه دماو ساڵێوە جا نۆرەش یاوێ تا جواب دریۆوە یان چاپ بۆ ئادێچ ئەگەر گم نەبیایێ...[1]