$گۆڕینی میکانیزمەکانی شەراکەت$
#ئاسۆ عەبدوللەتیف#
#09-01-2022#
هەموو دەزانین ئێراق پڕیەتی لە پێکهاتەی نەتەوەیی و ئەتنی و مەزهەبی و دینی، ئەوەی ئەم پێکهاتە موزائیکی و هەمەجۆرەی ڕاگرتووە، دەستوور و یاساکان و حکومڕانەکان نین بەتەنیا، بەڵکوو ئیرادەیەکی نێودەوڵەتیی سەدساڵەی وڵاتانی بڕیاربەدەست و تەونی پەیماننامەکانی وەک لۆزان و سایکس بیکۆ و چەندان گرێبەست و هۆکارگەلی دەرەکی ترە کە پایەکانی ئەم دەوڵەتەی بەستۆتەوە.
کورد لە هاوبەشیی بەڕێوەبردنی سەدساڵەی پێشووی ئێراقدا شکستیهێناوە یان شکستیان پێ هێناوە، بەهۆی لاوازیی خۆی و بیرکردنەوەی زاڵی خەیاڵدانەکانی نەتەوەی سەردەست و ناسیۆنالیزمی عەرەبی و ئەو فاکتەرە دەرەکیانەوە، ئەوەی دوای پڕۆسەی ئازادیی وەک مێژووی نوێ بەدیهات لە شێوەی فۆرمێک لە دیموکراسیەت و فیدراڵیەت، هیچ نەبوو جگە لە وەهم و زاراوەو مۆدێلێک بۆ داپۆشینی دیکتاتۆریەتی ڕابردووی بەعس و جوانکردنی ئەزموونی دەوڵەتی مەزهەبی شیعی، بە کوورتی دیسان سازانێکی دەرەکی بوو بۆ پێکەوە هەڵکردن نەک پێکەوە ژیان و پێکەوە حوکمکردن!
ئەو حوکمڕانییەی کە نزیکەی بیست ساڵە وەک مۆدێل کاری پێدەکرێت و کورد بەشدارە تیایدا، زیاتر مۆدێلی خێڵ و میلی گەرا و مەزهەبگەرایە و بۆ ئەوەیە تەواوی دەسەڵاتەکان لای یەک گرووپ نەبێت و ئێراق فرە دەسەڵاتییەکی گەندەڵی هەبێت، بۆیە نە کار بە دەستوور دەکرێت و نە بەیاسا کارپێکراوەکان و نە بە پرەنسیپەکانی دادگا و دەزگا تەشریعییەکان و هەرکەس بۆ خۆی بەشێکی ئەو بەڕێوەبردنە نزمەی ئێراقی گرتووەتە ئەستۆ.
هەرێمی کوردستان لە کوێی ئەو هاوبەشیی و میکانیزمانەدایە ؟
بەپێی یاساکانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ ماوەی گواستراوە، قانون أدارە الدولە العراقیە للمرحلە الانتقالیە. لە سەردەمی پۆل بریمەر حاکمی مەدەنی ئەمریکا لە ئێراق لە ساڵی 2003 کە پێکهاتووە، لە 9 دەروازە و 62 مادە، لەگەڵ بەش و مادەکانی دەستووریی ساڵی 2005 ی دوای ماوەی گواستراوە کە گشتپرسیی بۆ کرا، پێکهاتوو، لە 6 دەروازە و 144 مادە، کورد لە هەردووکیدا وەک نەتەوە و جڤات و پێکهاتە سەرەکییەکەی ئێراق دەستیشانکراوە، هەرێمە فیدراڵییەکەی و پەڕڵەمانەکەی و حکومەتەکەی، زمان و کولتوور و خاکەکەی، بە توخمی بنچینەیی و پێکهێنەری سەرەکیی دەوڵەتی ئێراق ناسێنراوە و هەژمارکراوە و ماف و خواستە نەتەوەیی و نیشتمانی و دارایی و کارگێڕییەکانی بە یاساکانی حکومەتی فیدراڵیی چەسپاوە و دانی پێدا نراوە، دەبێت پارێزراویش بێت لە هەر دەستێوەردانێک و تەنانەت بەپێی ئەو بنەمایانە نابێت دەستکاریی و هەمواری مادەکانی بکرێت و زیان بە قەوارەکەی بگات، تەنانەت لە مادەیەکی وەک 140 ی دەستووردا بۆ ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم کە پێشتر ئاماژە بۆکراوە لە مادەکانی 54 و 53 و 58 ی یاسای بەڕێوەبردنی کاتیی گواستراوەدا. دەڵێت پێویستە دەستوور پارێزگاریی لێبکات و هەمووی جێبەجێ بکرێت:
(تتولی السلگە التنفیژیە اتخاژ الخگوات اللازمە لاستکمال تنفیژ متگلبات المادە 58 من قانون ادارە
الدولە العراقیە للمرحلە الانتقالیە بکل فقراتها.)
بەڵام کوا و بۆچی نەکراوە؟ تەنانەت لە مادەی 126 و خاڵی چوارەمی دەستوورە گشتییەکەدا بە ئاشکرا هاتووە نابێت دەستکاری دەسەڵاتەکانی قەوارەی فیدراڵی هەرێم بکرێت:
(من صلاحیات الاقالیم التی لاتکون داخلە لایجوز اجرا و ای تعدیل علی مواد الدستور من شأنه أن ینتق
چمن الاختصاصات الحصریە للسلگات الاتحادیە الا بموافقە السلگە التشریعیە فی الاقلیم المعنی وموافقە
اغلبیە سکانه باستفتا و عام.)
بەڵام ئایا دەستکاری نەکراوە و وەک خۆیەتی بێگومان نەخێر، کێ بەرپرسە؟، لەبنەڕەتدا سووچەکە خۆمانین، هیچ دەزگایەکی نیشتمانی هەرێم نەبووە ئەو پرسە، وەک دۆسیەیەکی یاسایی و جددیی بجوڵێنێت و بەدواداچوونی بۆ بکات لە دادگەی فیدراڵی و لە ئەنجوسمەنی نیشتمانی و بیکاتە خەمی خۆی و هەرا و زەنا و ڕای گشتی پێ درووست بکات، لەبەرانبەردا تەواوی قوورساییەکەمان خستووەتە سەر خواستە داراییەکان و بودجە و پۆست و ئیمتیازاتی حیزبیی و ئەو پرسە گەورەیەمان بەدەستی خۆمان شکست پێهێناوە و کوورت کردووەتەوە لە چەند پێگەیەکی سیادیی و وەزاریدا.
سەرباری ئەو یاسا و دەستوورانەی ڕابردوو کە کاریان پێناکرێت و ئەو هەژموونە گەورەی کورد هەیەتی لە ئێراق و بوونی پۆستە باڵاکانی، کەچی دەیانجار هەرێم لە ماوەی ئەو هەژدە ساڵەی دوای نووسینی ئەو یاسا و دەستوورانەدا کراوەتە ئامانجی سڕینەوەو پەلاماردان و نانبڕین و بودجە بڕین و سەپاندنی ئیرادەی زۆرینەی پەڕڵەمانی و نییەتی فاشیزمی مەزهەبی تووند بەسەریدا و شانزەی ئۆکتۆبەر بەشێکی پلانەکەبوو.
ئەمە بەشێکی پەیوەندیی بەلاوازی و ئەدای کورد خۆیەوە هەیە و هۆکارەکان زۆرن، شەڕی دەستووریی هەرگیز یەکێک نەبووە لەو ئەجێندا گەرمانەی شاندەکانی کورد و مەندوبانی کورد لە بەغدا. کورد هەمیشە شەڕی ئایدۆلۆژیی و قەومیی و میدیایی لابەلای کردووە بۆ جوڵاندنی سۆز نەک عەقڵ.
بەشێکی هۆکارەکەی یەکنەبوون و پەرتەوازەیی نێوماڵی کورد و فرە وتاریی حیزبی کوردیی بووەو، بەشەکەی تری پەیوەندیی بەو فاشیزمەوە هەبووە کە لە خەیاڵدانی عەرەبی ئێراقییدا دژی تاکی کوردیی و هەرێمەکەی هەیە و کورد نەیتوانیوە بە دیپلۆماسییەت و هێزە نەرمەکەی خۆی لۆبی بۆ بکات، وەک چۆن جووەکان و ئەرمەنەکان و ئازەریەکان و چیچانیەکان و ئەفغانیەکان و ڤێتنامیەکان و هەرێمە فیدراڵیەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا کردیان، تاکە هەرێمێکی فیدراڵی لە سەرتاسەری جیهاندا نابینیتەوە وەک هەرێمی کوردستان بێ دەستوور و بێ سەروەریی و بێ گرەنتی و دەرگاو پەنجەرە بێت و هێشتا مەترسی ڕوخاندن و هەڵوەشاندنەوەی لەسەربێت؟
هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجوومەنی نیشتمانی ئێراق لە #10-10-2021# دەرفەتە، بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو باڵانسە، بۆ کارکردن لەو بنەما یاساییانەدا، بۆ لاوازبوونی ئەو نییەت و کەڵکەڵە فاشیزمانە، تا ڕادەیەک میکانیزمی نوێی خستووەتە بەردەست کورد بۆ پێکەوەیی و ئیدارەدان و بە یاساییکردنی پرسی فیدراڵیزم و دەستەبەری مافە بنچینەییەکان.
دەبێت دەسەڵاتی کوردی بە ئەجێندای نیشتمانییەوە لەم پرسە بڕوانێت و سەرمایەگوزاری بە گفتوگۆکانەوە بکات نەک بە ڕوانگە و ئەجێندایەکی حیزبیی و ئایدۆلۆژییەوە جارێکی تر بچینەوە بەغدا و هەموو شتێکمان بوێت، نەخێر هەموو شت کارەساتە و یەک ئامانج گرنگە ئەویش بە دەستووریکردنی هەرێم و مافە زمانی و کولتوورییەکەیەتی.
دەرەنجامەکانی هەڵبژاردن و ئەو کورسیانەی بەدەستهات و ڕێژەی بایکۆتی دەنگدەرانی ئێراق، خۆبەخۆ دەوڵەتی ئێراقی لە کەڵکەڵەیەکی مەزهەبی تووندەوە گۆڕیوە بۆ دەوڵەتێکی نیشتمانی فرە چەشن کە هیچ هێزێک بۆی نەبێت بیر لە سەپاندنی زۆرینەی دیکتاتۆریی و مۆنۆپۆلی حوکمڕانی بکاتەوە، بە جۆرێک هەم بەرەی ڕادیکاڵی سوننەکانی هێنایەوە مەیدان بە پشتیوانی دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبی و قەتەر و سعودیە و تورکیا و هەم کوردەکانی هێشتەوە لە گۆڕەپانی سیاسیدا و شیعەکانیشی بەتەواوی پەرت کرد بۆ ئەم قۆناخە، بەڵام کێشەکە ئەوەیە کە کورد نازانێت چی دەوێت ؟
ئەگینا قۆناخەکە لەبارەی کورد لە گفتوگۆکانیدا دەستکەوتەکە لەبار نەبات بۆ شەڕی پۆست و ئیمتیازی حیزبی، تا ڕادەیەک ئاسانە دەستبردن بۆ گۆڕینی ئەو میتۆدە کۆنەی حوکمڕانی ڕابردووی ئێراق و دەستکاریی میکانیزمی شەراکەت و هاوبەشیکردن، کورد ئەگەر دەیەوێت هاوبەشی ڕاستەقینە بێت لە ئێراق وەک سوننە و شیعە، دەبێت ئارگۆمێنتی ڕاستەقینە و عەقڵانیانەشی هەبێت و ئەوەندە کار بۆ جوڵاندنی سۆز و عاتیفەی شۆڕشگێڕیی و سەرمایە ڕەمزییەکانی ڕابردووی نەکات.
کورد هەمیشە کارتێکراو بووە و کارێکی نەکردووە بە ئاڕاستەی درووستکردنی جووڵەی ستراتیژیی و پەیوەندوی سیاسی بەهێز لەگەڵ دەوڵەتان، لە ئێستاوە ئەگەر هەرێمێکی بەهێزی دەوێت پێویستی بە پەیوەندیی و لۆبی بەهێزیش هەیە لە ڕووی دیپلۆماسی و ڕاگرتنی باڵانسی سیاسەتی دەرەوە بۆ پاراستنی شوناس و قەوارە فیدراڵییەکەی، چونکە دۆخی شپرزی سیاسی و فەوزا لە ناوخۆی ئێراق و ناوخۆی هەرێم، هیچ لەبار نین بۆ ئەوەی کورد خۆی بپارێزێت و هاوبەشێکی ڕاستەقینەی حکومڕانیی بێت لە ئاییندەی ئێراق و بگرە ئەزموونەکەی لە بەردەم مەترسیشدایە. [1]