کەشکۆڵی نەجمەدین مەلا گەنجینەیەکی پڕ لە مرواری
د. #ئاراس محەمەد ساڵح#
کەشکۆڵی نەجمەدین مەلا، یان: یادی شەوێکی بەکرەجۆ، شاکارێکی مامۆستا نەجمەدین مەلایە، ساڵی 1954 نووسیویەتی، ئەم بەرهەمە بە پێزە ساڵانێکی زۆرە بەشێک لە توێژەران و نووسەران وەک سەرچاوە بەکاریانهێناوە و لە بەرهەمەکانیاندا ئاماژەیان پێکردووە، بەڵام لە پەڕتووکخانەکاندا نەبووە، ئەم گەنجینەیە هەتا ساڵی 2022 چاپ نەکراوە و بە دەستنووسی ماوەتەوە و لای مامۆستا بەیاد عەبدولقادر پارێزراوە، نووسەر خەلیل عەبدوڵڵا لە ریگەی مامۆستا بەیادەوە دەستنووسەکەی دەستکەوتووە و سەرپەرشتی چاپکردنی کردووە، مامۆستا عوسمان هەورامی پێیداچووەتەوە، لە قەبارەی 1010 لاپەڕەدا بە دیزاین و ئاستێکی هونەری بەرز لەسەر ئەرکی وەزارەتی ڕۆشنبیری چاپکراوە.
لەگەڵ ناردنی دروود بۆ گیانی مامۆستایان نەجمەدین مەلا کە هەموو ژیانی خۆی تەرخانکردووە بۆ خزمەتکردن بە بزاڤی خوێندن و ڕۆشنبیری لە کوردستاندا، دروود دەنێرین بۆ گیانی مامۆستایان بەیاد عەبدولقادرو عوسمان هەورامی، هەروەها دەست خۆشی زۆرمان بۆ نووسەر خەلیل عەبدوڵڵا هەیە، کە ئەم پەڕتووکە بەنرخەی ئامادە کردووە و لەسەر ئەرکی وەزارەتی ڕۆشنبیری چاپیکردووە، هەرچەندە دەبوو ئەم پەڕتووکە زووتر چاپبکرایە و کەلێنێکی گەورەی لە پەڕتووکخانەی کوردیدا پڕ بکردایەتەوە، بەڵام ئێستاش درەنگ نییە، هەوڵ و ماندووبوونی ئەم دڵسۆزانە جێگەی ستایش و نرخاندنی زۆرە.
ئەم بەرهەمە ناوازەیە ماندووبوونی زۆری پێوە دیارە، لە ڕووی هونەری چاپەوە لە ئاستێکی زۆرباشدایە، هەروەها هەڵەچنی کراوە و پێداچوونەوە و داڕشتنی بۆ کراوە، لەگەڵ پەڕتووکەکەدا جارێکی تر دەستنووسەکە چاپکراوەتەوە، لەگەڵ وێنەی چەند دەستنووسێکی تری نەجمەدین مەلادا، ئەمەش بەهای زانستی و مێژوویی خۆی هەیە بۆ توێژەران و لێکۆڵەرانی بواری ئەدەبی کوردی.
لە دووتوێی ئەم کەشکۆڵەدا کوورتەیەک لە ژیانی پەنجاوحەوت شاعیر تۆمارکراوە، لەگەڵ نموونەی شیعرەکانیان، ئەوەی جێگەی بایەخە لەم شاعیرانە، بیست شاعیریان هاوسەردەمی نەجمەدین مەلا بوون و زانیارییەکانی لە دەمی خۆیانەوە وەرگرتووە، ئەمەش گرنگی زۆری لە ڕووی میتۆدی لێکۆڵینەوەی زانستییەوە هەیە، چونکە ژیانی زۆرێک لە شاعیران و نووسەرانی کورد لە ڕیگەی خەمڵاندن و گێڕانەوەی دەماودەمەوە وەرگیراوە، ئەمەیش وایکردووە هەڵە و شتی ناڕاستی تێبکەوێت.
هەرچەندە نووسەر ئەوانەی نەبینیوە
لەو شاعیرانەی باسی کردوون پانزدە شاعیریان نزیکی سەردەمی نەجمەدین مەلا بوون، هەرچەندە نووسەر ئەوانەی نەبینیوە، بەڵام کەسانێکی تری نزیکی ئەو شاعیرانەی بینیوە و زانیاری لەسەر ژیان و بەرهەمە شیعری و ئەدەبییەکانی لێوەرگرتوون، لە هەمان کاتدا بیست و دوو شاعیریان پێش سەردەمی نەجمەدین مەلا بوون، لە ڕیگەی دەستنووس و کەسانی دەوروبەریانەوە زانیاری لەبارەیانەوە نووسیوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ لە زانیاریەکانی پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاترە، بۆ نموونە لە باسی مەولانا خالید و پیر مکائیلی شەش پەنجەدا، پیرمکائیلی دەودانی هێناوە بۆ دوو کیلۆمەتر لە ڕۆژاوای #سلێمانی#، ئەم زانیاریە لە جێگەی خۆیدا نییە و پێویستی بە ڕاستکردنەوە هەیە.
هەرچەندە زانیارییەکانی کوورتن، بەڵام بە چڕوپڕی شتی بەنرخی لە بارەی ژیان و بەرهەمەکانیانەوە تۆمارکردووە، بەشێکی ئەو شیعرانە ڕاستەخۆ لە شاعیرەکان وەرگیراون، یان لە کەسێک وەرگیراون کە ئەو شاعیرانەی بینیوە، ئەم شێوازە لە نووسین گرنگی و بایەخی زیاتری هەیە و جێگەی گومان نییە.
نەجمەدین مەلا بۆ شاعیرەکانی پێش خۆی دەستنووس و بەیاز و سیپارە و کەشکۆڵی دەستکەوتووە، توانیویەتی بە پشبەستن بەو سەرچاوانە بەشێک لە ژیان و نموونەی شیعری ئەو شاعیرانە لەناو کەشکۆڵەکەیدا تۆمار بکات، ئەمەش خاڵێکی بەهێزی نووسینەکەیەتی و وەک سەرچاوەی ڕەسەن سوودی لێوەردەگیرێت، لەگەڵ ئەوەشدا بۆ شاعیرەکانی پێش سەردەمی خۆی لە هەندێ جێگەدا پشتی بە سەرچاوەی باوەڕپێکراو و زانیاری پشتڕاستکراوە نەبەستووە، یان لەو ڕۆژگارەدا سەرچاوەی پێویستی دەستنەکەوتووە.
کاتێکی زۆر گرنگ و هەستیارە
نووسەر توانیویەتی کەڵک لە ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئەو ڕۆژگارە و ئەوانەی پێش خۆی دەرچوون وەربگرێت، لە بەشێک لەو سەرچاوانەدا بەرهەمی شاعیرانی کلاسیک بڵاوکراوەتەوە، هەروەها خودی شاعیرانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم کە هاوسەردەمی نووسەر بوون، یەکێکی ترە لە سەرچاوەی ڕەسەنی نەجمەدین مەلا، بۆ نووسینەوەی کەشکۆڵەکەی ڕاستەوخۆ زانیاری لێوەرگرتوون و بەرهەمەکانی تۆمارکردوون.
ئەم کەشکۆڵە لە باسی ژیان و نموونەی بەرهەمی شاعیراندا گرنگی زۆری هەیە، خاڵیکی تری گرنگی ئەم کەشکۆڵە ئەوەیە باسی پەیوەندی نێوان شاعیران و نووسەرانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمی کردووە، ئەو قۆناغەش کاتێکی زۆر گرنگ و هەستیارە و سەرەتای گەشانەوەی بزاڤی ئەدەبی و زمانەوانی ڕۆژنامەنووسی کوردی بووە، هەر بۆیە ئەو جووڵانەوە ئەدەبیەی ئەو قۆناغە هەستیارە پێویستی بە توێژینەوەی زانستی فرە ڕەهەند هەیە.
ئەوەی تێبینی دەکرێت لە کاتی گواستنەوەی نموونەی شیعری ئەو شاعیرانەی باسی کردوون، زیاتر نموونەی شیعری نیشتمانی و نەتەوەیی نووسیوە، یان ئەو شیعرانەی باسی کێشەکانی کۆمەڵیان کردووە، بۆ شاعیرانی سەردەمی نوێش جگە لە شیعری نیشتمانی، نموونەی ئەو شیعرانەی نووسیوە کە هانی خەڵکی دەدەن بۆ خوێندن و خوێندەواری و دژایەتی نەزانی و دواکەوتوویان کردووە، بەم هەنگاوەشی ویستویەتی بە تیرێک دوو نیشان بشکێنی.
سەرچاوەیەکی گرنگە
ئەو شاعیرانەی لەم کەشکۆڵەدا باسی ژیان و شیعریان کراوە، هەندێکیان زۆر ناسراون و دیوانی شیعری چاپ کراویان هەیە، وەک مەولانا خالید و حەریق و زێوەرو ڕەنجوری و...هتد، هەندێکیان ناویان هەیە وەک شاعیر، بەڵام ژیان و شیعریان بەردەست نییە، وەک حیکمەت و ئەمیر و خەستە و...هتد، هەندێکیان وەک شاعیر نەناسراون، نە شیعر و نە دیوانیان نەبینراوە، وەک: مەلا ئەحمەدی چاوەماری دێلێژە، حاجی قادری مکایەڵی، جەمال عیرفان، ئەحمەد سەردار، لەم کەشکۆڵەدا باسی ژیان و نموونەی شیعریان بڵاوکراوەتەوە، ئەم کەشکۆڵە لەم ڕووەوە سەرچاوەیەکی گرنگە و دەکرێت لە داهاتوودا هەوڵی دۆزینەوەی ژیان و بەرهەمی ئەم شاعیرانە بدرێت و بەرهەمەکانیان لە لەناوچوون ڕزگار بکرێت.
ئەوەی پێویست لێرەدا ئاماژەی پێبکرێت چاپکردن و بڵاوکردنەوەی ئەم گەنجینە بەنرخەی نەجمەدین مەلا، هەنگاوێکی زۆر باشە و جیگەی دەست خۆشی نووسەر خەلیل عەبدوڵڵا و هاوکارەکانییەتی، بەم هەوڵەیان سەرچاوەیەکی ڕەسەنی زمان و ئەدەبی کوردیان خستە سەر خەرمانی نەجمەدین مەلا و پەڕتووکخانەی کوردیان پێ ئاوەدانکردەوە، بەو هیوایەی ئەمە دواکاریان نەبێت لەم بوارەدا.
نەجمەدین مەلا یەکێکە لەو بەهرەمەندە گەورانەی خزمەتی زۆری بزاڤی خوێندن و ڕۆشنبیری کردووە، بڕوای وابوە خوێندەواری تەنیا ڕیگای ڕزگاری میللەتەکەیەتی و نیشتمانەکەی تەنیا لە ڕیگەی زانست و خوێندەوارییەوە پێش دەکەوێت، لەو پێناوەشدا هەموو ژیانی خۆی کردووەتە قوربانی و کەشتی نوحی کردووەتە فریادڕەس بۆ ڕزگاربوونی نەتەوەکەی لە لافاوی نەزانی و دواکەوتوویی.
خەڵکی فێری خوێندەواری کردووە
ئەم مامۆستا دڵسۆزە لەگەڵ ئەوەدا خوێندنگەی کەشتی نوحی لەسەر ئەرکی خۆی کردووەتەوە و بەردەوام خەڵکی فێری خوێندەواری کردووە، لە هەمان کاتدا ڕۆشنبیرێکی بە توانای سەردەمی خۆی بووە و لە زۆربەی ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئەو سەردەمەدا چیرۆک و شیعر و وتار و گەلێک بابەتی ئەدەبی و کۆمەڵایەتی و سیاسی بڵاوکردۆتەوە.
لە ناو خوێندنگەی کەشتی نوحدا پەڕتووکخانەیەکی کردۆتەوە بۆ دابینکردتی بژێوی ژیانی کە ژیانێکی کولەمەرگی هەبووە، پەڕتووک و ڕۆژنامە بڵاوکراوەکانی ئەو سەردەمەی تێدا فرۆشتوە، بەم کارەشی هەم بژێوی خۆی دابینکردووە، لە هەمان کاتدا خزمەتی بە خوێنەرانیش کردووە.
ئەم مامۆستا دڵسۆزە لە خوێندنگەکەیدا نزیکەی حەوت ھەزار کەسی فێری خوێندەواری کردووە، بەردەوام خولی زمانی فارسی کردووەتەوە و ژمارەیەک خەڵکی فێری زمانی فارسی کردووە، کەشتی نوح لە ڕۆژگاری خۆیدا ڕۆڵی گەورەی هەبووە لە خزمەتی توێژی بازاڕ و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنووساندا.
یادی شەوێکی بەکرەجۆ، یان کەشکۆڵی نەجمەدین مەلا، یەکێکە لە شاکارەکانی ئەم نووسەرە، ئەم گەنجینەیە سەرچاوەیەکی زۆر بە پێزە بۆ توێژەرانی بواری ئەدەبی کوردی و بزاڤی ڕۆشنبیری، دەست خۆشی زۆرمان بۆ نووسەر خەلیل عەبدوڵڵا و هەموو ئەو خەمخۆرانەی لەپێناو چاپکردن و بڵاوکردنەوەی ئەم بەرهەمە ناوازەیەدا ماندووبوون و هەوڵی زۆریانداوە هەتا بە جوانترین شێوە و بێ هەڵەوپەڵە چاپ و بڵاوبێتەوە.[1]