کۆماری کوردستانا سۆر، لە نەخشەی کوردستانی گەورەدا دەکەوتە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەم نەخشەیە و، بە پارچەی پێنجەمی کوردستانی گەورە دادەنرا. کوردستانا سۆر ببووە خاڵی جیاکەرەوەی هەرێمی قەرەباغ و ئەرمەنستان لە یەکتر.
شەهاب خالیدی
بە پێی بەڵگە مێژووییەکان کوردانی قەفقاز کە دەکەونە نێوان هەردوو ڕووباری کوور (کوورا) و ڕووباری ئەرەس، دانیشتووی ڕەسەنی ئەو جوگرافیایەن و کۆچبەر نین. یەکێک لەو مێژوونووسانەی لێکۆڵینەوەی لەسەر کوردی قەفقاز لە سەدەی 7-10 کردووە ئارشاک پۆلادییەنە. ناوبراو سەلماندوویەتی کوردی قەفقاز دانیشتووی ڕەسەنی ئەو جوگرافیایەن. دیرۆکزانانی ڕووسی و فەرانسەوی و یۆنانییش سەلماندوویانە کە مێژووی نیشتەجێبوونی کورد لە قەفقاز لانی کەم دەگەڕێتەوە بۆ 6 هەزار ساڵ لەمەوبەر و ئەو هەرێمە تا ساڵی 1827یش لە دەست کورددا بووە کە میرنشینیان هەبووە. هەروەها تا ساڵی 1813ش کە پەیماننامەی گوڵستان لەنێوان هەردوو دەوڵەتی ڕووسیە و ئێراندا واژۆ کرا ، ئەو هەرێمەش یەکێک لەو هەرێمانە بوو کە ئێران بە ڕووسیەی دا.
لەنێو ئەو کوردانەی لە ئازەربایجان، ئەرمەنستان و گورجستان دەژیان، تەنیا کوردانی ئازەربایجان بوون کە لە دوای شۆڕشی ئوکتۆبەری 1917 لە ڕووسیە، یەکەیەکی کارگێڕییان بە ناوی ئویەزدی کوردستان ( واتە شارۆچکەی کوردستان) بە ڕێبەرایەتیی گوجی قاجی ئۆف لە ساڵی 1923 دا بۆ درووست کرا، کە ئەم یەکەیە بە کوردستانا سۆر نێوی دەرکرد.
لە کوردستانا سۆر خوێندن و نووسینی کوردی بە پیتی کریلیک بوو تا ئەو کاتەی کە ئەو هەرێمە هەڵوەشێندرایەوە. بەڵام خوێندنی کوردی بە پیتی لاتینی لە ساڵی 1932ەوە تا چەند ساڵێک بەردەوام بووە.
بڕیاری دامەزراندنی کوردستانا سۆر سەرەتا لە 7-07- 1923 لەلایەن کۆمیسیونی دیاریکردنی سنووری قەرەباغی ئۆتۆنۆم و کوردستانەوە بەم شێوەیە ڕاگەیەنرا:
1-کوردستانی ئۆتۆنۆم دەبێ دابمەزرێ.
2-دوای ئەوەی کە سنوورەکانی قەرەباغی چیاییی ئۆتۆنۆم دیاری کران، دەبێ ناوەند و سنووری کوردستانیش دیاری بکرێ.
لە ڕۆژی 16ی ژوئەنیش کۆمیتەی ناوەندیی حیزبی کۆمۆنیستی ئازەربایجان بە واژۆی سکرتێری ئەو حیزبە بە ناوی سەرگەی کیرۆڤ بڕیاری خۆی لە مەڕ دامەزراندنی هەرێمی کوردستانا سۆری ڕاگەیاند.
سۆر نیشان و هێمای سۆڤییەتی سۆسیالیست بوو. سۆر هێمای بەهێزبوونی ئەرتەش بوو، هەر بۆیەش کوردستانا سۆر بە واتای کوردستانی سۆڤیەت بوو.
بە پێی داتاکانی ساڵی (1925) ئەم یەکە ئەتنیکییە- کارگێڕێیە، شەش (هەرێم) و (330) ئاواییی لە خۆ گرتبوو، کە هەموو دانیشتوانەکەی لە (63) ئەنجوومەنی لادێدا کۆ کرابوونەوە. بەپێی یەکەمین سەرژمێریی گشتیی دانیشتوانی کۆمارەکانی یەکیەتیی سۆڤیەت لە ساڵی (1926) ژمارەی دانیشتوانی ئەم یەکە کارگێڕییە (51200) کەس بوو، واتا کورد (73، 1٪)ی هەموو دانیشتوانیان پێک دەهێنا. بەڵام ئازەرییەکان (26، 3٪)ی دانیشتوانیان پێک دەهێنا. ئەرمەنییەکانیش ژمارەیان تەنیا (256) کەس بوو، کە دەیکردە (0، 5٪).
بۆ نموونە، لە ئیدارەکانی قەرەقشڵاغ (99، 7٪)، لە کەڵبەجاڕ (99، 8٪)، لە قوتورلی (99، 9٪)، لە کوردحاجی (98، 6٪) و لە مورادخانلیش (98، 2٪)ی هەموو دانیشتوان کورد بوون. تەنیا لە قوبادلی ڕێژەی دانیشتوانی ئازەری (98، 9٪) بوو و لە دوای ئەوانیش ئەرمەن دەهات، کە ڕێژەیان تەنیا ( 1٪) و دانیشتوانی کوردی لێ نەبوو. توێژەران وای لێک دەدەنەوە کە قوبادلی بە مەبەست خرایە سەر ئویەزدی کوردستان، بۆ ئەوەی ڕێژەی دانیشتوانی کورد لە هەرێمەکە لە (100٪) ەوە دابەزێنن بۆ (73٪) .
کۆماری کوردستانا سۆر، لە نەخشەی کوردستانی گەورەدا دەکەوتە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەم نەخشەیە و، بە پارچەی پێنجەمی کوردستانی گەورە دادەنرا. کوردستانا سۆر ببووە خاڵی جیاکەرەوەی هەرێمی قەرەباغ و ئەرمەنستان لە یەکتر.
دامەزراندنی کوردستانی سۆڤییەت لەلایەن دەسەڵاتی باڵای سۆڤییەتەوە لە مۆسکۆ بڕیاری لێ درابوو و دەبوایە جێبەجێ بکرێ.
بە بۆچوونی داڕێژەرانی بیرۆکەکە، دەبوایە ئەم یەکەیە ببێتە ناوەندێکی گرنگ بۆ بڵاوکردنەوەی بیری بلشویکی لەنێو کوردانی دەرەوەی سۆڤیەتدا.
هەروەها دەیانویست بە دامەزراندنی هەرێمی کۆردستانا سۆر، کوردانی تورکیە، ئێران، عێراق و سووریە، کە ئەو کات عێراق و سووریە لە ژێر دەسەڵاتی بریتانیا و فەرانسەدا بوون، هانبدات ببنە لایەنگری دەسەڵاتی سۆڤیەتی و لە دژی داگیرکەرانیان ڕاپەڕن.
بەڵام گەرموگوڕیی پەیوەندییەکانی سۆڤیەت و کەمالییەکان لە تورکیە، دواتریش دۆستایەتی لەگەڵ ئێرانی ڕەزا شادا، بوونە هۆی ساردبوونەوەی مۆسکۆ لە پەیڕەوکردنی ئەم سیاسەتە و ئاستی چاوەڕوانییەکانی لە بارەی کوردستانا سۆرەوە کەم کرایەوە.
ئەمە دەرفەتێکی زێڕین بوو، کە کاربەدەستانی ئازەری لە چاوەڕوانیدا بوون و بۆ هەڵێک دەگەڕان شتێک بە ناوی کوردستان لەسەر ئەو خاکە نەهێڵن.
دامودەزگا فەرمییەکانی کوردستانیش لە شاری شوشێ لەدەرەوەی سنوورەکانی کوردستان بوون، بەبیانوی ئەوەی لە پایتەختی کوردستان (لاچین)، کە پێشتر ئاواییەک بوو بە ناوی عەڤداڵیار، هیچ باڵاخانە و شوێنێکی گونجاوی تێدا نەبوو بەکەڵکی ئەوە بێت دامودەزگاکانی حکومەتی تێدا جێگیر بکرێن.
هەروەها لە ئازەربایجان نەیاندەهێشت کوردەکان بچنە دەرەوە و خوێندن تەواو بکەن، هەر ئەم سیاسەتەی ئازەربایجانییەکان وای لە دانیشتوانی کوردستانا سۆر کرد کە ساڵانە کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی سۆڤیەت و ناوچەکانی دیکەی جیهان، هەر بۆیە ساڵ بە ساڵ ژمارەی کوردەکان کەمیان دەکرد و ئازەرییەکانیش زیادیان دەکرد.
لە کۆتاییدا کاربەدەستانی ئازەری فەرمانێکی مۆسکۆیان، سەبارەت بە سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی پەیکەری کارگێڕیی کۆمارەکانی سۆڤیەت بە هەل زانی و ناوی کوردستانیان لەسەر نەخشەی ئازەربایجان سڕییەوە.
ساڵی (1930) کاربەدەستانی باڵای حیزب و دەوڵەت لە مۆسکۆش ئەو بڕیارەیان پەسەند کرد.
دوا بە دوای ئەمە، سیاسەتی بە ئازەریکردنی کورد یەکسەر دەستی پێ کرد. ئەوەی کارئاسانیی زیاتری بۆ ئەم سیاسەتە کرد ئەوە بوو: کورد و ئازەری هاوئایین بوون، بەشێک لە کوردەکانیش تەنانەت لە کاتی دامەزراندنی ئویەزدی کوردستاندا ببوون بە ئازەری زمان، لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتییش دابەش ببوون بەسەر چەندین خێڵ و عەشیرەتدا، کە کاری کاربەدەستانی ئازەرییان زۆر ئاسان دەکرد.
لە ساڵانێ 1937 – 1938 بەشێک لە کوردەکان لە ئازەربایجان و ئەرمەنستانەوە بە زۆرەملێ بۆ قەزاقستان و ئۆزبەکستان و قرقیزستان گوێزرانەوە.
لە ساڵی 1944یش لە گورجستانەوە بە زۆرەملێ بۆ قەزاقستان و ئۆزبەکستان ڕاگوێزران.
دوای ساڵی 1929 و ڕووخانی هەرێمی کوردستانا سۆر تا ئەو کاتەی کە سۆڤیەت ڕووخا، سیاسەتمەدار و ڕۆشنبیرانی کورد لەگەڵ زۆر لە سەرکردە پلەبەرزەکانی حیزبی کۆمۆنیست چاوپێکەوتنیان کرد و داوای سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی هەرێمی کوردستانا سۆریان کرد، بەڵام بە داخەوە لە هەوڵەکانیاندا سەرکەوتوو نەبوون.
لە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکیەتیی سۆڤیەتیش، بە تایبەتی لە دوای شەڕ و ئاڵۆزییەکانی نێوان ئەرمەنستان و ئازەربایجان لەسەر کۆماری ناگۆڕنە – قەرەباخ، کوردانی قەفقاز بەر شاڵاوی ناسیۆنالیستانی ئەرمەن و ئازەری و گورجی کەوتن و لەنێو کۆمارەکانی پێشووی سۆڤیەت، ئەوروپا، ئامریکا و ئوسترالیادا بڵاو بوونەوە.
دوای ڕووخانی سۆڤیەت و لە کاتی شەڕی قەرەباغ لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمەنستان (کە ئەو کات 20 هەزار کورد وڵاتی ئەرمەنستانیان بە جێ هێشتبوو) ڕۆژی 15ی مانگی مای ساڵی 1992حیزبی خەلق جبهەسی لە ئازەربایجان هاتە سەر کار و، بڕیاریان دا کە بە بێ شەڕ هەرێمی لاچین بە جێ بهێڵن. کاتێک ئەوان لە لاچین دەرکەوتن، سیاسەتمەدار و ڕۆشنبیرانی کورد ڕوویان کردە هەرێمی لاچین و سەرەتا لە 9 ی مانگی ژوئەن تەڤگەرا ئازادییا کوردستانێیان دامەزراند و لە 10ی مانگیش هەرێمی کوردستاناسۆریان بە ڕێبەرایەتیی وەکیل مستەفایێڤ دامەزراند، کە ئەندامانی بەڕێوەبەری لە 19 کەس پێک دەهات. ئەو هەرێمە کە پایتەختەکەی لاچین بوو، لە چەند شاری وەک کەلبەجاڕ، گوبەدلی، جبراییل و زەنگیلە پێک دەهات.
دواتر داوا لە کوردەکان کرا کە بگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان. بەڵام بە داخەوە ناکۆکی کەوتە نێوان ئەندامانی بەڕێوەبەریی کۆمەڵەی یەکبوون، کە ئەو کات ئەو کۆمەڵەیە یەکێک لە ڕێکخراوە هەرە بەهێزەکانی ئەو سەردەمەی کورد بوو. ناکۆکییەکە لەسەر ئەمە بوو کە بەشێک لە ئەندامانی بەڕێوەبەریی کۆمەڵەی یەکبوون دەیانوت ئەگەر ئازەربایجان ئۆتۆنۆمیمان پێ بدات قبووڵمانە، بەڵام ئەگەر ئەرمەنستان پێمان بدات، نامانەوێ. وێدەچێ ئەو ئەندامانەی کۆمەڵەی یەکبوون لە کوردە موسڵمانەکان بووبن نەک لە کوردە ئێزدییەکان. مەبەستیشیان ئەوە بووبێ کە ئازەرییەکان موسڵمانن و ئێمە بڕوامان بە وان هەیە نەک بە ئەرمەنیەکان. لە بواری مەزهەبییەوە کوردانی ئازەربایجان موسڵمانی شیعە بوون، بەڵام کوردانی ئەرمەنستان و گورجستان بێجگە لە کەمایەتییەک کە موسڵمانی سوننی بوون، ئەوانەی دیکە کوردی ئێزدی بوون.
هەروەها وەکیل مستەفایێف لەم پێوەندییەدا دژایەتیی پ. ک. ک لەگەڵ دامەزراندنی کوردستانی سۆر و وەرگرتنی چەک و پارە لە دەوڵەتی ئازەربایجان بە هۆکارێکی دیکەی تێکچوونی هەرێمی کوردستانا سۆر دەزانێ.
سەرەڕای ئامادەیی ئەرمەنستان بۆ دامەزراندنی ئەو هەرێمە، مخابن بەهۆی ئەو ناکۆکییە و نەگەڕانەوەی کوردەکان بۆ وڵاتی خۆیان ئەو دەرفەتە زێڕینەیەیان لە دەست دا و هەموو هەوڵی وەکیل مستەفایێڤ و هاوڕێیانی بێ ئاکام مایەوە.
سەرچاوە:
-کوردانی ئازەربایجانی سۆڤیەتی: چیرۆکی لەنێوبردنی کەمینەکی نەتەوەیی ن: د. جەبار قادر
-پەڕتووکی کوردستانا سۆر ن: هاروون ییلماز، عیسمەت شەریف وانلی، دانیەل مولر
-هەڤپەیڤینێکی ماڵپەری ڕووداو لەگەڵ وەکیل مستەفایێڤ
-بەڵگەفیلمێکی ڕووداو لەسەر کوردستانا سۆر
-ویکیپیدیا.[1]