ناونیشانی بابەت: کوردستان و مافی خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت و غاز
ئامادەکردن: #ڕێبوار محەمەد#
بەتەنیشت ئەم ململانێ وە بەشێک لە حزب و گرووپ و بەشێک لەپەڕڵەمانتارانی بەغدا ئەوڕاستییە دەشارنەوە کە هەرێمی کوردستان مافی خاوەندارێتی هەیە وهەرلایەک بۆمەبەست وئامانجی تایبەتی خۆی چەواشەی ڕای گشتی دەکات وخۆڵ دەکاتە چاوی خەڵک و دەیەوێت لەهەڵویستە جوانە دەستووری ویاسایی یەکانی بەڕێز #قوباد تاڵەبانی# و تیمەکەی کەم کەنەوە کەسەرسەختانە بەرگری لەتاکەکارت کەبەدەستی کوردەوە مابێت دۆسێی نەوتە دەکات.
لەخوارە شیکارییەکی ورد دەکەم بۆ مافی هەرێمی کوردستان لە مافی خاوەندارێتی نەوت وغاز لە چوارچێوەی دەستووری هەمیشەی ئێراقی، بڕیارەکانی نەتەوەیەک گرتووەکان ، وەئەودەوڵەتە فیدراڵیانەی کەچۆن مافی خاوەندارێتیان داوە بەهەرێمەکانیان:-
یەکەم: مافی هەرێم لەخاوەندارێتی نەوت و غاز بەپێی دەستووری هەمیشەی ئێراق ساڵی 2005:
– مادەی 111ی دەستووری ئێراق دەڵێت گەلانی ئێراق لە هەموو هەرێمەکان وپارێزگاکان خاوەندارێتی نەوت وغاز دەکەن بەبێ جیاوازی. دەستوور ئەم مافەی لە حکومەتی بەغدا سەندۆتەوە داویەتی بەهەرێمەکان و پارێزگان.
مادەی 112 ی دەستوور بڕگەی یەکەم بەهەمان شێوە بەڕێوەبردنی ئەوکێڵگانە کە هەبوون دەبێت ناوەند لەگەڵ هەرێم وپارێزگاکان بەڕێوی ببات و لە ڕێگەی پەڕڵەمانی عێرراقەوە یاسای بۆدەربکرێت وەلە هەمان کاتدا دەبێت بڕێک لەداهاتی نەوت بۆماوەیەک بدرێت بەوهەرێمانەی کە#بەعس# زیانی پێ گەیاندوون. لەم بڕگیەدا بەهەمان شێوە ناوەند دەبێت لەگەڵ هەرێمەکان نەوت بەڕێوە ببات یاسای بۆدەربکات بەڵام بەغدا بۆ ئەوەی مافی هەرێم نەدات ئامادەنی یە یاسا دەربکات و کار بەیاسای سەردەمی بەعس ژمارە 84 ی ساڵی 1985 کە ناوی یاسای پارێزگاریە لەهایدرۆکربۆنات دەکات.
بڕگەی دووەم هەمان مادە دەربارەی ئەوکێڵگەنەوتیانەی کە لە دوای ڕێکەوتی جێبەجێکردنی دەستوور دەدۆزرێنەوە لەلایەن هەرێمەکانەوە بەڕێوەدەبرێن. دەستووری هەمیشەی ئێراق لەمادەی 115 دا دەڵێت لەکاتی درووست بوونی کێشە لەنێوان هەرێم و ناوەند ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمەکانە بە مەرجێک ئەوکێشە لەچوارچێوەی مادەی 110ی دەستوور نەبێت نەوت وغازیش لەچوارچێوەی مادەی 110 نی یەو دەسەڵاتی ڕەهای ناوەند نی یە و بەشێوازێکی تایبەت دەسەڵاتەکانی دیاری کردووە دەستوور.
وەهەروەها مادەی 121ی دەستوور مافی بەهەرێم داوە دەستوورویاسا بۆخۆی دەربکات بە مەرجێک پێچەوانەی مادەکانی دەستوور نەبێت. کەواتە هەرێمی کوردستان بەپێی دەستووری ساڵی 2005 مافی خاوەندارێتی وبەکارهێنانی نەوت وغازی هەرێمی کوردستانی هەیە.
دووەم مافی هەرێم بەپێی بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان:
بڕیاری (1803) ی کە لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەک گرتووەکان کە لە ڕێکەوتی 14 کانونی یەکەمی ساڵی 1962 دەرچووە ودەڵێت ( سەروەری هەمیشەیی گەلانی بەسەر سامانی سرووشتی یەکەیدا پەسەندکردووە) ئێمەش وەک گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان لەچوارچێوەی ئەم بڕیارەدا دەتوانین خاوەندارێتی نەوت وغاز بکەین.
وەهەروەها کۆمەڵێک بڕیاری تری نەتەوەیەک گرتووەکان هەمان مافیان بۆگەلان سەلماندوە لەوانەبڕیارەکانی (2158 ی ساڵی1966 ٫ 2692ی ساڵی1970 ٫ 3016 ی ساڵی 1972 ٫ 3171ی ساڵی 1973 ٫1 32 -1 ساڵی1974ٚ.
وەهەروەها لە بڕگەی دووەم مادەی یەکەم لەجوزئی یەکەم لەپەیمان نامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافی ئابووری، کۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری ڕێکەوتی 16ی کانونی یەکەمی ساڵی 1966دا دەڵێت ( هەموو گەلان هەوڵدەدەن بۆ ئامانجێکی کە سەربەستانە دەتوان خاوەندارێتی بکەن بەداهات و سامانی سرووشتیانەوە) .
سێیەم: ڕێکخستنی خاوەندارێتی سامانی نەوتی لە دەوڵەتە فیدراڵیەکان بە مەبەستی زیاتر ئاشنابوون بە مافی هەرێمەکان لە دەوڵەتە فیدراڵیەکانی بەرهەم هێنی نەوت دەوڵەتانی ئەمریکا، کەنەدا. میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەب ( الامارات العربیە المتحدە) وەک نموونە دەهێنینەوەو بەراوردکاری دەکەین بەم شێوەیە:
1 ویلایەتەیەکگرتووەکانی ئەمەریکا (USA) :
لەئەمریکا دۆخێکی تایبەت بەنەوت هەیە چونکە دەستووری ئەمەریکا لە ساڵی 1787 نووسراوەو لەوکاتە نەوت نەدۆزراوەتەوەو پاش 72ساڵ لە ساڵی 1859 نەوت دۆزراوە تەوە و سامانی سرووشتی نەوت وغاز لەدەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی نیەو دەسەڵاتی هەرێمەکانە.
خاوەندارێتی نەوت وغاز خاوەن دارێتی یەکەی دەگەڕێتەوە بۆتاکەکان و کۆمپانیا تایبەتەکان و هۆزە هندیەکان کە دانیشتووانی ڕەسەنی ئەمریکان وە هەرکە خاوەنی هەرزەویەک بێت بەشێوەی ستوونی چی لەژێر زەویدابێت هی خاوەن زەویەکە، وەخاوەن زەویەکە وەک هەرماڵیکی تری خۆی کە خاوەندارێتی پوختە دەتوانێت بیفرۆشێت واتە دەتوانێت نەوتەکەش وەک زەویەکەبفرۆشێت.
وەئەونەوتەی دەکەوێتە سنووری ئاوی هەرویلایەتێکەوە حکومەتی هەرێمەکە خاوەنداڕێتی دەکات وەک ویلایەتەکانی ئالاباما، نیۆرک، کالیفۆرنیا. وەلە هەندێ ویلایەتی تر خاوەندارێتی دەگەڕێتەوە بۆهەمودانیشتووانی هەرێمەکە وەک کانساس، کۆلۆرادۆر، میرلاند، مسیسبی، واشنتۆن و ژمارەیەکی تر لەویلایەتەکان.
2- خاوەندارێتی سامانی نەوتی لەکەنەدا:
کەنەدا دەوڵەتێکی فیدراڵی خاوەندارێتی دەستووریە ، پێک هاتووە لە دە مقاتەعە و سێ هەرێم، دەوڵەتێکی بەرهەم هێنی نەوت ، وەلەکەنەدا مافی خاوەندارێتی وبەڕێوەبردنی نەوت وغاز دراوە بەهەرێمەکان.
بەپێی مادەی ( 109) ی دەستووری کەندی هەموارکراوی ساڵی 1867کەدەڵێت هەموو زەوی وسامانی کانزای وسرووشتی خاوەندارێتی یەکەی دەگەڕێتەوە بۆهەرێمەکانی وڵاتی کەندا.
3- خاوەندارێتی سامانی نەوتی لە ئیماراتی عەرەبی متەحدە:
دەستووری ئیماراتی ساڵی 1971 مافی خاوەندارێتی نەوت وغازی داوەبە میرنشینەکان واتە هەرێمەکان وەلە مادەی (23) دەڵێت خاوەندارێتی سامان ومواردی سرووشتی لە هەموو میرنشینەکان دەگەڕێتەوە بۆئەو میرنشینە بەتایبەتی ، وەگەلەکە بۆبەرژەوەندی نیشتمانی بەکاری دەهێنن.وەبەپێی ئەم مادە حکومەتی ناوەندی ئیمارات ناتوانێت خاوەندارێتی بکات بەڵکوو بۆ میرنشینەکانە.
ئەنجام
بەپێی دەستووری هەمیشەی ئێراق، ئەمریکا، کەندا، ئیمارات ، وە بڕیارەکانی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان مافی خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی سامانی نەوت وغازیان بۆهەرێمەکان سەلماندوەوهەرهەرێمێک مافی خۆیەتی خاوەندارێتی نەوت وغازەکەی بکات.
هەرێمی کوردستانیش وەیەکێک لە هەرێمە فیدراڵیەکانی ئەو وڵاتانەی کەنەوت بەرهەمدەهێنن مافی خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت وغازەکەی خۆی هەیە وهەمووگرێبەستەنەوتییەکانی دەستووری و یاساین و مافی خۆیەتی کە دۆسیەی نەوت لەدەستی خۆی بێت وڕادەستی بەغدای نەکاتەوە.
دەمێنێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی وئەوئەندام پەڕڵەمانانەی لەبەغدا وئەوحزب وگرووپانەی کوردستانیش کە گوشارەدەخەنە سەر حکومەتی هەرێم وتیمی دانووەستانکاری بەسەرۆکایەتی قوبادتاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم کە وازبهێنن لەم کارەیان وپشتیووانی مافی سرووشتی و دەستووری ویاسای خەڵکی کوردستان بکەن لەنەوت وغاز. چونکە بەڕادەست کردنەوەی دۆسێی نەوت کۆتای بە پێگەی ئابووری وسیاسی هەرێم دێت و دواجار هەموو کورد بەخۆشیانەوە زەرەرمەندی یەکەم دەبن وبەغداو دوژمنانی کوردیش بەئاواتی خۆیان دەگەن. [1]