تورکیایی نوێ لە پاکتاوی ڕەگەزییەوە بۆ پاکتاوی زمانی و کولتووری؛ بەشی 01

وڵاتانی داگیرکەری کوردستان، بە درێژایی مێژوو هەوڵیان داوە دژایەتیی کورد و خاک و بیر و نیشانە و هێماکانی بکەن. بەڵام ڕووبەڕوو بوونەوەی هەموو وڵاتانی داگیرکەر لەگەڵ کورد، وەک یەک نەبووە. لە هێندێک لەو وڵاتانە ڕووبەڕووبوونەوە هێدیتر و لە تاقمێکیشیان ڕووبەڕووبوونەوە لەوپەڕی توندوتیژی و دڕندەییدا بووە. تەنانەت وای لێهاتووە تەنیا بە زەبر و توندوتیژیی چەکداری ڕازی نەبوون و حاشایان لە بوون و ناسنامەی مێژووییی مرۆڤی کورد کردووە. یەکێک لەو سیستەمە داپڵۆسێنەرانە دەوڵەتی مودێڕنی تورکیا بوو کە لەسەر دەستی مستەفا کەماڵ ئەتاتورک دامەزرا. دەوڵەتی ئەتاتورک ئاکامی ئەو گۆڕانکارییانە بوو کە لە ناوچە و دوای شەڕی جیهانیی دووەم هاتبووە ئارا. بە پێی نووسینی سەرچاوەکان، ڕووناکبیرانی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمی وڵاتانی ئیسلامی، بەو ئاکامە گەیشتبوون ڕێگای دەربازبوون لە سیستەمی گەندەڵی دەسەڵاتداری پێشوو، پێکهێنانی حکوومەتی سێکۆلارە. بەو پێیە ئەوان لە داوی واتاگەلی قەبەی وەک ئۆممەتی ئیسلامی ڕزگار دەبوون. لە واتای ئوممەتدا یەک ڕەنگسازی و هاوشێوەکردن و چەشنێک ئاسیمیلەبوون خۆی حەشار داوە؛ هەموو گەل و نەتەوە و زمان و کولتوور و داب و ڕەسمێکی جوگرافیایەکی بەرین، لەژێر سێبەری واتایەک بە ناوی ئوممەت، کۆ دەکرانەوە و بە هیچ شێوەیەک جیاوازی و ڕەنگە جوداکانی زمانی و کولتووری لەبەرچاو نەدەگیران. تەنانەت مافەکانیش بەرەبەرە بەرەو لاوازبوون دەچوون و لەژێر ئەژموونیی زمانی عەرەبیدا بەرەو تێداچوون دەڕۆیشتن. لەو ناوەدا ڕووناکبیرانی وڵاتانی جوگرافیای ئیسلامی، بە دەرکی ڕاستییەکانی جیهانی نوێ و ناسینی خەسارەکانی ئەو شێوە پێکهاتەیە، کەوتنە بیری سازکردنی جۆرێکی دیکە لە کۆمەڵگە و حکوومەت، لەودا هەر ڕەنگێک جێگا و ڕێگای خۆی هەبێ.

ڕێگای ئەو شتەش پێشتر لە وڵاتانی ئەورووپایی تاقی کرابوەوە و بە گەشەسەندنی ناسیۆنالیزم و سازکرانی دەوڵەت-نەتەوە جیاکان، بە بەشێک لە ئاواتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانیان گەیشتبوون. لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و ڕۆژاوای ئاسیاشدا، جودا لەوەی ڕێکخراوە فراماسۆنییەکان چالاکییان هەبوو، ڕۆشنبیرانی خۆجێییش ڕۆڵیان دەگێڕا. ئاکامی ئەو هەوڵانە زۆر حکوومەتی نەتەوەیی بوو کە دەتوانین ئاماژە بە حکوومەتی ئەمانوڵڵاخان لە ئەفغانستان، ڕەزا خانی پەهلەوی لە ئێران و ئەتاتورک لە تورکیا بکەین. ئەگەر چی هەرکام لەو سێ دەوڵەتە، سەر ئەنجامی جیاوازیان هەبوو، بەڵام دوو لەوان کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر ژیان و ماف و زمانی مرۆڤی کورد داناوە. هەم حکوومەتی ڕەزاخان لە ئێران کە بە شوێن گەڕانەوە بۆ کەوناراخوازیی نەتەوەییی فارسەوە بوو تەواوی هەوڵی خۆی دا کورد لەناوبەرێ و هەم حکوومەتی نەتەوەییی ئەتاتورک هەنگاوێک لەولای ڕەزا خانەوە بە مەبەستی سڕینەوە و پاکتاوی ڕەگەزی، پلانی بۆ سڕینەوەی نەتەوەی کورد داڕشت. دەستی کرد بە جێبەجێ کردنی.

کەماڵیسیتەکان سەرەتا بە ناوی کەماڵیزم، یان ئاتورکلوک ئایدۆلۆژیایەکیان دامەزراند، کە لەسەر بنەمای ئەو ئایدۆلۆژیایە، تورکیایی پاشماوەی ئیمپراتۆریی عوسمانی بنیات بنێنەوە. ئەوەی لەو ڕێیەدا کەسێکی وەک مستەفا کەماڵ ئەتاتورک بەکردەوە کردی، بریتی بوو لە کۆمەڵێک کاری بە ناوی چاکسازی، کە بوارە جوداکانی دەگرتەوە. ئەو چاکسازییانەی ئەتاتورک لە تورکیا وەک بەستەی چاکسازی خستییە ڕوو، بەشێکیشیان لە ئێران وەک چاکسازییەکانی ڕەزاخان بەڕێوەچوون کە بە جودا باسیان لێ دەکەین. چاکسازییەکان بوارەکانی وەک سیاسەت، کەلتوور، مەزهەب و زمانی دەگرتەوە.

ئەتاتورک دەیویست لەو ڕێیەوە تورکیای نوێ لە میراتی عوسمانی پاک بکاتەوە. ڕەوتی چاکسازییەکانی لە بواری ئابووری و سیاسیدا، بەشێکی ڕوو لە جیهانی ڕۆژاوا بوو، بۆ مودێڕن نیشاندانی تورکیای تازە. لە کاتێکدا کە پێشتر ئیمپڕاتۆریی عوسمانی بە پیاوە پیرەکەی ئەورووپا ناسرابوو، ئەو دەیەویست تورکیای لاو لەلایەن تورکە لاوەکانەوە دابمەزرێنێ. بۆ ئەو کارەش پێویستی بەوە بوو بەر لە هەموو شت میراتی ئایین بە شێوەیەک لە تورکیا بسڕێتەوە. چون بەر لەو ئیمپراتۆریی عوسمانی بە ناوەندێتیی ئەستەمبوڵ ناوەندی خەلافەتی جیهانی ئیسلامی بوو، بەڵام ئەوەی مەبەستی ئەتاتورک بوو، دامەزراندنی حکوومەتێکی سێکۆلار بوو کە دین و دەوڵەت لێک جودا بن. بەو شێوەیەش دەیویست سەرنجی جیهانی ڕۆژاوا بۆ لای تورکیا ڕابکێشێ. لە لایەکی دیکەوە بەڕێکخستنی ڕەوتی نەتەوە گەرایی، بزووتنەوەیەکی نەتەوەخوازی لەنێو تورکەکان ڕێکخست. بە پێی پڕەنسیپەکانی هەڵبژاردنیش، جۆرێک لە دێموکڕاسیی هەڵبژاردنی هێنایە ئاراوە، کە پێشتر لەو وڵاتە باو نەبوو. بەڵام نەتەوەخوازی لە تورکیا واتایەکی جودا لە واتای سەرەکیی ئەو زاراوە سیاسییەی بوو، نەتەوە خوازی لەوێ واتای تورکچێتیی بوو و سڕینەوەی هەموو زمان و کولتوورەکانی دیکەشی بەدوادا دەهات. لە ئەرمەنییەکانەوە بگرە تا چەقی کێشەکانی تورکیای نوێ کە نەتەوەی کورد بوون.
لەو ڕێیەوە ئەتاتورک دەستووری قەدەغەکردنی هەموو زمانەکانی جگە لە زمانی تورکی دا و تەنانەت ئەو باسە بوو بە باسی سەرەکی لە تورکیا و هەموو ڕاگەیاندنەکانیش جگە لە ڕاگەیاندنی بەرەی چەپ، پشتیووانییان لێ کرد کە تورکیا لە ئەسڵدا شوێنزای یەک نەتەوە و زمانە، ئەویش نەتەوەی تورک و زمانی تورکییە و هەر کەس بەدەر لەو زمانە بدوێ و بنووسێت سزا دەدرێ. بۆ وێنە ئەرمەنییەکان هەر چەند حاشا لە بوونیان نەدەکرا، بەڵام بۆیان نەبوو بە زمانی خۆیان بدوێن. بەڵام دۆخەکە بۆ خەڵکی کورد لەوە دژوارتر و مەترسیدارتر بوو. خەڵکی کورد نە تەنیا بۆیان نەبوو بە زمانی خۆیان بدوێن، بەڵکوو لە ئەساسدا، بوونی زمانێک بە ناوی زمانی کوردی و نەتەوەیەک بە ناوی کورد و تەنانەت خاک و سەرزەمینێک بە ناوی کوردستان حاشای لێ کرا. بە پانەوە کوردستان بوو بە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ و کەس بۆی نەبوو ناوی کوردستان بەسەر زاردا بێنێ و شوناسی نەتەوەییشیان حاشای لێ کرا و بە تورکە چیاییەکان ناویان برا، کە تورکییان لە بیر چووەتەوە و بە پێی سەرچاوەکان سازمانی پێکهێنانەوە و سازدانەوەی زمانی لە تورکیا، لەلایەن خودی ئەتاتورکەوە پێکهات. بەر لە هەموو شت ئەلفبێی تورکییان گۆڕی و لە پیتی ئارامییەوە کە بە میراتی عەرەبیان دەزانی، ئەو ئەلفبێیە گۆڕرا بۆ لاتینی تا چاکتر لەگەڵ ڕەوتی مودێڕنیزاسیۆنی ئەو ڕێک بکەوێت. لە لایەکی دیکەوە بە سەدان مامۆستای زمانی ڕەگەز پەرستیان کردە مەئموور لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (کوردستان) چاودێریی ڕەوتی پەروەردە بکەن و زمانی تورکی لە خوێندنگەکان پەرە پێبدەن و لە هەمان کاتدا ئەو دەسەڵاتەشیان هەبێت بەسەر ناوچە چیاییەکان ڕابگەن و پێش لە زمانی کوردی بگرن و سووکایەتی بە بوون و مانی ئەو نەتەوە دێرینە لەو ناوچە پان و بەرینە بکەن.

ئەگەر تورکەکان پێشتر دەستیان کرد بە پاکتاوی ڕەگەزیی ئەرمەنییەکان و ویستیان بە کوشتنی بە کۆمەڵی ئەرمەنییەکان بەتەواوی لەسەر ئەرزی تورکیا بیانسڕنەوە، کێشەکە بۆ کورد کە دەیان ملیۆن کەس بوون، بە جۆرێکی دیکە بوو. ئەوان دەیانزانی نەتەوەی کورد کە پێشتر چەندین ڕێبەری شۆڕشگێڕی وەک #شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری# و #سەید ڕەزا دێرسیم# و #شێخ سەعیدی پیران# و هتدی بووە و لە دامودەزگاکانی دەوڵەتی عوسمانییش دا کەسی پلە باڵای زۆریان بووە و ئەزموونی میرنشینی و فەرمانڕەوایەتییان هەر لە دێرزەمانەوە بووە، ناتوانن پاکتاوی ڕەگەزییان بکەن، بۆیە پەنایان بۆ ڕێگایەکی مەترسیدارتر برد کە ئەویش پاکتاوی کولتووری و زمانی بوو. لەو ڕێیەدا بە درێژایی سەد ساڵی ڕابردوو، ئەگەر چی نەیانتوانیوە بەتەواوی زمانی کوردی بسڕنەوە، بەڵام کارێکیان کردووە کە ئاخێوەرانی کورد کەمتر بن و زەربەیەکی توندیان لە کولتوور و زمانی کوردی لە باکووری کوردستان داوە. هەر ئەو سیاسەتەشیان لە ئاستی نیودەوڵەتییشدا بەرانبەر بە کورد ڕەچاو کردووە کە لە بەشی دواتردا بە تەسەلی قسەی لەسەر دەکەین و بە هێنانەوەی نموونەیەکی یەکجار سەرنجڕاکێش، ئەو ڕاستییە دەردەخەین کە تورکە توندئاژۆ ڕەگەزپەرستەکان، چۆن لە ئاستی نیودەوڵەتییشدا، حاشایان لە بوونی کورد کردووە و چۆن ئەو فێڵەیان لەلایەن وینستۆن چڕچیلی سەرۆکوەزیرانی بەریتانیاوە لە قاودراوە.[1]