کیمیای گەرمی و پێناسی زانا و یاساکان.
ئامادەکردنی: محەمەد ئەحمەد.

زانایانی کیمیای گەرمی ئەو زانایانەن کە تایبەتمەندن لە توێژینەوەی کیمیای گەرمی کە ئەو لقە کیمیایەیە کە مامەڵە لەگەڵ لێکۆڵینەوە لە گەرما و کاریگەرییەکانی لەسەر کارلێک و پڕۆسە کیمیاییەکان دەکات. ئەم زانایانە بنەماکانی گەرمیداینامیک و ئامرازەکانی تری بیرکاری بەکاردەهێنن بۆ لێکۆڵینەوە لە هەڵسوکەوتی کارلێک و پڕۆسەکانی کیمیایی لەژێر بارودۆخی جیاوازی پلەی گەرمی و وزەدا. ڕەنگە کیمیاکارانی گەرمی لە چەندین شوێنی جیاوازدا کاربکەن، لەوانە دامەزراوە توێژینەوە ئەکادیمییەکان، تاقیگە حکومییەکان و کۆمپانیا پیشەسازییەکان، و لەوانەیە سەرنجیان لەسەر کۆمەڵێک بەکارهێنانی بەرفراوان بێت، وەک پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای وزەی نوێ، باشکردنی پڕۆسەی پیشەسازی و لێکۆڵینەوە لە... سەرچاوە و پەرەسەندنی گەردوون.
پەرەسەندنی کیمیای گەرمی وەک لقێکی کیمیا دەگەڕێتەوە بۆ کاری چەند زانای گرنگ لە ماوەی چەند سەدەیەکدا. هەندێک لە کەسایەتییە سەرەکییەکانی مێژووی کیمیای گەرمی بریتین لەمانەی خوارەوە:
1 ئەنتوان لاڤۆسیەر Antoine Lavoisier کە بە باوکی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت و تاقیکردنەوەی پێشەنگانەی لەسەر سرووشتی گەرمی و پەیوەندییەکەی بە کارلێکی کیمیاییەوە ئەنجامداوە.
2 جەیمس جوول James Joule، کە لێکۆڵینەوەی لە پەیوەندی نێوان گەرمی و کاری میکانیکی کردووە و تاقیکردنەوەکانی یارمەتیدەر بووە بۆ دامەزراندنی هاوتای میکانیکی گەرمی، کە بنەمای یاسای یەکەمی گەرمیداینامیک پێکدەهێنێت.
3 جولیۆس ڕۆبەرت ڤۆن مایر Julius Robert von Mayer کە پاراستنی وزەی دۆزیەوە و یەکەم یاسای گەرمیداینامیک بە شێوەی مۆدێرنەکەی پێشنیار کرد.
4 هێرمان ڤۆن هێلمهۆڵتز Hermann von Helmholtz کە چەمکی پۆتانسێلی گەرمیداینامیکی پەرەپێداوە، کە بەکاردێت بۆ وەسفکردنی دۆخی سیستەمێک لەڕووی وزە و تایبەتمەندییەکانی دیکەیەوە.
5 جۆسیا ویلیارد گیبس Josiah Willard Gibbs کە تیۆری گەرمیداینامیکی کیمیایی پەرەپێدا، و کارەکانی بووە هۆی پەرەپێدانی هاوکێشەی وزەی ئازادی گیبس، کە بۆ پێشبینیکردنی ئیمکانی کارلێکە کیمیاییەکان بەکاردێت.

بە گشتی ئەمانە و چەندین زانای تر بەشدارییەکی گرنگیان لە بواری کیمیای گەرمیدا کردووە و کارەکانیان بناغەی تێگەیشتنی مۆدێرنمان بۆ پەیوەندی نێوان گەرمی و کارلێکی کیمیایی داناوە.
یاساکانی بیرکاری کیمیای گەرمی لەسەر بنەماکانی گەرمیداینامیک دامەزراون، کە پەیوەندی نێوان گەرمی و جۆرەکانی تری وزە باس دەکەن. هەندێک لە یاسا سەرەکییە بیرکارییەکانی کیمیای گەرمی ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرن:
یەکەم یاسای گەرمیداینامیک، کە باس لەوە دەکات کە کۆی گشتی وزە لە سیستەمێکی داخراودا بەردەوامە، وزە ناتوانرێت درووست بکرێت یان لەناوبچێت، تەنیا لە فۆرمێکەوە دەگۆڕدرێت بۆ فۆرمێکی تر.
یاسای دووەمی گەرمیداینامیک کە باس لەوە دەکات کە ئەنترۆپی یان تێکچوونی سیستەمی داخراو هەمیشە بە تێپەڕبوونی کات زیاد دەکات و گەرمی تەنیا بە شێوەیەکی سرووشتی لە تەنێکی گەرمترەوە بۆ تەنێکی ساردتر دەڕژێت.
هاوکێشەی بار، کە باس لە پەیوەندی نێوان پەستان و قەبارە و پلەی گەرمی سیستەمێک دەکات و دەتوانرێت بۆ حیسابکردنی گۆڕانی ئەم تایبەتمەندیانە بەکاربهێنرێت لە وەڵامی گۆڕانکاری لە یەکێکیاندا.
هاوکێشەی وزەی ئازادی گیبس کە بەکاردێت بۆ حیسابکردنی بڕی ئەو وزەیەی کە لەبەردەستدایە بۆ ئەنجامدانی کار لە کارلێکی کیمیاییدا، هەروەها دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ پێشبینیکردنی کارلێککردنێک لەسەرخۆیە یان نا.
هاوکێشەکانی کیمیای گەرمی، کە بۆ حیسابکردنی گەرمی دەرچوو یان هەڵمژراو لە کارلێکی کیمیاییدا بەکاردەهێنرێن، و دەتوانرێت بەکاربهێنرێن بۆ دیاریکردنی ئیمکانی و کارایی کارلێکێکی دیاریکراو.
بە گشتی یاساکانی بیرکاری کیمیای گەرمی زۆر پێویستن بۆ تێگەیشتن و پێشبینیکردنی هەڵسوکەوتی کارلێک و پڕۆسەکانی کیمیایی لەژێر بارودۆخی جیاوازی پلەی گەرمی و وزەدا. [1]