بە بۊنەو ڕۊ گەردوونی ئازادی چاپەمەنیۆ
ڕۆ سێنزەو مانگەو پاژەرەژی (3 مانگەو 5) گرد ساڵێو ڕۊ گەردوونی ئازاڎی چاپەمەنین. ئی ڕۊە جە تاریخو (20-12-1993) جە لاو ڕیکوزیاو یونسکۆی (UNESCO) سەر بە ڕېکوزیاو نەتەوە یۆگېرتەکا (UN) جە گلێرەوبەی گردی ئی ڕېکوزیایە پېسەو ڕۊ گەردوونی ئازاڎی چاپەمەنی دەسنیشان کریا. هۆکار، و وېیەردەو دەسنیشانکەردەی ئی ڕۊیە گېڵۆە پەی جاڕنامەو یونسکۆی، ئەشناسیا بە جاڕنامەو شاروو ویندهۆکی جە وەلاتوو نامیبېیای کە تاریخو (13-5-1991ز) چا شارەنە لوا ڕاوە. جە سالەو (1994ز)یەو گرد ساڵێو چی ڕۊنە بە سێمینارێ و مەراسمێ جۊراوجۊرێ باسوو ئازاڎی چاپەمەنی و ڕۊنامەوانی و گیروگرفتێ و وەربەسێ پېشەو ڕۊنامەوانی و بار و دۊخو چاپەمەنیەکا جە سەرانسەرو دنیاینە کریۆ.
یونسکۆ جە یاساو تایبەت بە ئازاڎی چاپەمەنی وېشەنە بە تێروتەسەڵی باسوو چەنی ڕاوەلوای و دەسەبەر کەردەی ئازاڎی چاپەمەنی شی کەرۊوە وپاگېری سەرو ئازاڎی ڕاپۆرت دای و ڕاپۆرت نویستەی پەی بەروەستەی ڕاسیەکا، پسەو بنەماو سیستێموو دێمۆکراسی کەرۊ. ئی ڕېکوزیا ھەرپاسە گرینگیەو تایبەت مڎۆ بە ھەرمانەی زانستیانێ و ھەر پاسە سەربەوێ بېیەی دەسگاە ڕایاونەرەکا و دوورەو وستەیشا جە دەسەڵاتی سیاسی.
جە وېیەردېو نە فرە دووریچەنە دەمودەسگاو چاپەمەنی فرەتەر بە بەرهەمە چاپکریایەکا وچیێ، پېسەو (ڕۊنامەی، گۆڤاری، پەڕتۆکێ (کتېبێ)، پلاکاتێ، برۆشۆرێ و....هتد) ئارۊ جە چوارچېوەو ئی نامېنە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن و ماباقی ڕایاونەرە گردیەکا، پېسەو ڕایاونەرە دیجیتاڵیەکایچ ڕاشا کریاینەوە. بە گردی و بە کورتی دەمودەسگاو چاپەمەنی پا ڕایاونەرا وچیۆ کە جە ڕاو دەسکردە تێکنیکیەکاوە بە مەخسەڎ و زانیاری یاونای، ویروڕا وەشکەردەی، چەمداری دەسەڵاتی، ڕەخنەگېرتەی جە دەسەلاتی و یان لایەنێو، ھۆشېیارکەردەیەو کۊمەڵەگای سەرقاڵێنێ، چەنی تاکی و چەنی کۊمەڵی ئینای جە پێوەنڎی بەیناوبەینی یان بەردەوامینە. ڕایاونەرە گردیەکا ئارۊ پەی وېشا دەسەڵاتێو مرمانا کە بە دەسەڵاتی چوارەم نامۍ بریۊ. ئەرکوو ئی ڕایاونەرا جە ڕاسیەنە یاونای زانیاری بە گلێرگەین بە شێوازێو بابەتیانە و شارەزایانە و گردیاوایانە.
گڵیرگە مشۊ چی ڕایاونەرا و بابەتەکەشا و زوانیشا خاس بېیاوۆنە و چی ڕایوە جە پێوەندیە گلێرگەیەکا، جە دیاردە کۊمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری یاوۆنە، تاکو بتاوۆ وېش و ئەوەجەکاش و بەرژەوەندیەکاش دلێ ئی گلێرگەینە بېزۆوە و دۆس و دژمنو وېش بشناسۆ و جە واتەمانی سیاسی (دیسکورس) و ڕوەدایە سیاسیەکا و ئەوەفاڕیا گلێرگەیەکا بەش بە حاڵوو وېش بەشداربۊ و شۊنی وېش بنیۆرە. چی وینگەوە مشۊ ڕایاونەرە گردیەکا وەڵ جە گردچیەنە سەربەوێ و بێلایەنی با، هەست و سۊزوو تایبەتی وېشا تێکەڵ بە هەرمانەی ڕایاونەریشا نەکەرا، ویر و پەیلوای جیاوازێ وەڵا کەراوە و دوورەپەرېزێ با جە نرخنای ئی پەیلوایە جیاوازا. ئی نرخنایە بنیارە پەی تاک و کۊمەڵی. چوون بېیەی ویر و پەیلوای جیاوازێ یۊ جە کۊڵەکە هەرە گرینگەکاو سیستێمە دیمۆکراتیکەکانە.
فرەپەیلوایی (پلوورالیسمی پەیلوایی) بۊ بە هۆکاروو ئانەیە کە تاک و کۊمەل پەی چارەسەری گرفت سیاسی و ئابووری و کۊمەڵایەتیەکاشا ڕاچارێ جۊراوجۊرێشا وەروودەسینە با، تاکو بتاوا گردیشا بەرئاورد کەرا و باشتەرین ڕاچاری پەی وېشا و گلێرگەیشا هۊرچنا. ئەر ئی حاڵەتە فرەپەیلوایە جە گلێرگەنە نەبۊ و تاک و کۊمەڵ دەرفەتوو هۊرچنیەیشا نەبۊ، بە ویر و پەیلوای تایبەتوو وېشاوە بەشدارێ ئەوەفاڕیایە سیاسیەکا نەبا، ئیتر ویەروو بڕیاردای گلێرگەیی نمەمەنۆ و هیچ مدرامانێو کۊمەڵایەتی وەش نمەبۊ. جە گلێرگایە چیمنەنە ڕا پەی دیکتاتەوری و ملهۆڕی دەسەڵادارەکا وەشەبۊ و گەندەڵی سیاسی و کۊمەڵایەتی و ئابووری، باڵی نەگریسش کېشۆ سەرو گلێرگەیرە.
نویستەی و هۊرئەوەگېڵنای: موختار کەریمی.[1]