$BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “#AMED# Ê” (III)$
Xerzî Xerzan

BERSIVA BEROVAJÎKIRIN Û TALANÊN DÎROKÎ (III)
Berê vî beşî de, me li gel çavkanî û belgeyên zanistî piştrast kir ku Mitan û Medan, hem bi nijadî, hem jî bi zimanî, erdnigarî û çandî yek gel in û ên Med, dûhatîyên Mitan in. Beşek ji Mitan, hezarsala 3-an, ji başûrê Gola Ûrmîyê ber bi Rojava ve hatine û li wira li gel Xorrîyên dinê,yekîneya xwe ava kirîye, şaristanîyeke bêhempa û bajêrên teqez afirandine, li hember dagirkeran, pozîsyona xwe ya xweparastinê wergirtine û bi vî awayî pêvajoya dîrokî domandine. Em ê gotina paşîyê, pêşî bibêjin û dîsa li gel belge û nivîsarên zanistî, em ê gotina xwe piştrast bikin; Yek ji wan bajêran, ên ku bi hevkarîya Xorrî-Mitan hatîye avakirin, bêniqaş “AMEDÊ” ye. Mitan/Medan, ev bajêr ava kirîye û navê xwe jî lê danîye. An ku, A – MED… Bajarê MED, Qada MED, Stara MED… 
Divê em pêşî berê xwe bidin serdema avakirina Amedê û sedema avakirina wê binihêrin. Û bi vê yekê,em ê analîzeke baş û bêkêmasî pêk bînin. Van salên dawîyê, li navenda Amed a kevn, di keleha navîn (hindûrîn) de bi navê  Amîdahoyuk (Xerabeya Amîda), kolanên arkeolojîk pêk tên û ew kolan, agahîyên balkêş digihînin me. Anegorî kolan û destketîyên dawîn, em tê digihîjin ku, li cîyê bajarê Amedê ya îroyîn, hîn berê 5 hezar sal, an ku berê mîladê destpêka hezarsala 3-an, şopên jiyan û niştecîbûnê peyda dibin. Piştî, bi destpêka hezarsala diduyan, vêca şopên bajarîbûnê tên ditin (1). 
Û ev tarîx (berê mîladê destpêka hezarsala 3-an), her wiha hatin û bicîbûna Mitan bixwe ye, an ku bi van kolanên dawîn em baş fam dikin ku, Amedê, di serdema hatina Mitan a ji Zagrosên Rojhilat ber bi Rojavayê de (destpêka hezarsala 3-an) hatîye avakirin. Dema avabûna Amedê û hatina Mitan a li vê herêmê, heman dem e, (binihêre-beşê yekem ê ve gotarê-Destpêk). Û dîsa belgeyeke nivîskî ya herî kevnar a Tîjleya Jorîn, agahîyên teqez dide me, da ku em bikaribin sedema avakirina Sûrên Amedê  û her wiha tarîxa avakirina wan û ji hêla kî ve hatine avakirin, em baş tê bigêhin. Ew nivîsar, Kêla (Stêla) Naram Sîn ê keyê Akkadan a herî navdar e (2).
Naram Sîn (B.Z. 2254-2218), hîn sedsala 23-an a berê mîladê, êrîşî derûdora herêma Amed a îroyîn kirîye û li gundê Pîr Hiseyna ya Amedê ya îroyîn, li ser navê xwe kêleka (stêleka) biserketinê daye nivîsandin. Gundê Pîr Hiseyna  cîyekî dîrokî ye û ev stêla Naram Sîn jî, berhema herî kevnar a nivîskî ye, a ku li vê herêmê hatîye dîtin. Berê wê stêlê, di vê herêmê de ti daneyeka nivîskî nîn e. Ev jî piştrast dike ku, berê Naram Sîn xetereya dagirkirinê nîn bûye (bi taybetî dema Sûmeran de) û piştî vê dagirê, gelên hawirdorê teqez hewl daye ku bikaribin xwe ji êrîşan biparêzin. Gundê Pîr Hiseyna, kêleka Amedê de dimîne û hîn wê demê, ji ber ku Stêla Naram Sin li wira hatîye çikandin û li bajarê Amedê ya îroyîn (bi taybetî li Amîdahoyuk) ti şop û bermahîyên dagirên Akkadan nehatîye dîtin, em dikarin bi hêsanî bibêjin; Gel û civaka niştecî ya derûdora Amed a îroyîn, piştî êrîşî Akkadan, ji boyî xweparastinê cîyekî ewle û star gerîyaye û ew dever jî, dibeyeke mezin Amed a îroyîn e. Ji lew re, heger serdema dagira Naram Sîn (B.Z. 2254-2218) de, Amedê wek bajêr hebûya, Naram Sîn bê dagirkirin û talankirina wê nedisekinîya. Û helbet, weke her tim dikir, dîsa şopeka xwe ya talanê li wira bihişta. Wê serdemê, xuya ye ku cîyê herî berfireh û zengîn, cîyê Gundê Pîr Hiseyna ya îroyîn bûye. Naram Sîn jî, ji boyî navê xwe bilind bike, ew dever dagir dike û xwe wek ““Xwedî û Keyê çar kenarên cîhanê” dide nivîsandin (3).
Der barê sûrên herî kevnar ên Amedê de, pir agahî dest me de nîn in. Lê anegorî lêkolînan, baş tê zanîn, Amedê, wek bajêrekî bi sûr û bi keleh, di dema Xorrî-Mitan de hatîye avakirin û sûrên herî kevnar ên Amedê dîsa di wê demê de hatine lêkirin (4) . Pişt re, dema Romê de, sala 330-an a piştî mîladê de, vêca Bîzansî  sûrên Amedê (bi nivîsîna Albert Gabriel; “Amed a Bajarê Xorrîyan”) berfireh kirine û piştî kedeka herî kêm 45 salî, sûrên Amedê rewşa xwe ya îroyîn wergirtîye (5).  An ku berê Xorrî-Mitan, bajêrekî bi navê Amedê nîn e û sûrên wê yên destpêkî jî, anegorî daneyên zanistî, piştî dagira Akkadan, an ku derûdora dawîya hezarsala 3-an a berê mîladê (2200-2000an a berê mîladê), dîsa ji hêla Xorrî-Mitan hatine lêkirin. Ji ber ku, Mitan hêz û hoza sereke ya Xorrîyên wê demê ne, navê xwe jî li bajêr danîne (A MÎD/MED - î) û ew nav heta dema me wisa hatîye bilêvkirin. Û ne tenê ji hêla kurdên nevîyên Mitan/Medan ve, ji hêla hemû dagirker, biyan û cînaran ve jî… Daneyên zanistî, serdema avakirina Amedê ya wê demê bi hêsanî rave dikin. Mînak, Li Amîdahoyukê, dîz û firaqên herî kevnar, yên şaristanîya Nûzîyê ne(6). Ev jî piştrast dike ku, avakarên Amedê yên resen Mitan in, ji lew re, Zanyarê Rûs Diakonoff, di berhema xwe de eşkere dibêje ku makewelatê Mitan an ku Matîen ên kevnar, başûrê Gola Ûrmîyê ye (7) û Nûzî ya şaristanîya kevnar jî li heman herêmê, an ku  li ba Kirkûk a îroyîn derketîye sehneya dîrokê û wek yek ji bajarên sereke yên Xorrî-Mitan tê zanîn. Heger wisa ye, û daneyên dîrokê yên zanistî wisa dibêjin, nexwe amûrên Nûzîyê, li gel Xorrî-Mitan gihîştine Amed a îroyîn û ew amûr ji hêla Xorrî- Mitan ve, li bajarê nû: “A-MED-Ê”  hatine çêkirin. Weke ku Diakonoff ji boyî Mitan /Matîen) dibêje: “di destpêka hezarsala 2-an, li gel bi xwe re anîna “ronahîya Arîyanî ya ji herêma Gola Ûrmîyê”  (8),  pêvajo temam dibe û ronahîya Arîyanî ya Mitan, welatê Xorrîyan ronak dike û yek ji navendên wan a ronak  jî “Amedê“ bixwe ye. Û anegorî destketinên kolana Amîdahoyuk-ê, dîsa em pê ewle dibin ku; bajêr di destpêkê de bi destê Mitan hatîye avakirin û niştecîyên destpêkî dîsa Mitan in, her çiqas demek kin (destpêka sedsala 13-an a berê mîladê – serdema Adad Nirari I de) di destê Asûran  de mabe jî, ti şopên arkeoojîk a Asûrî ya wê demê neketîye dest, an ku nîn e. Ev jî nîşan dide ku, Asûrî tenê dagir-talan pêk anîne û li Amedê bi awayekî dirêj nemane(9).  Piştî van agahîyan, em pêvajoya dîrokî ya bajarê Mitan, bajarê ronak Amedê bidomînin…
Dagira Akkadî ya Naram Sîn demek kin de dawî bûye lê bandora wê nêzîkî sed sal dewam kirîye (sedsala 23-an a berê mîladê). Lê ti bermahî ji dema Akkadan de jî dest me de nîn e, ji bilî stêla Naram Sîn a li gundê Pîr Hiseyna, yê ku 20 km. li rojhilatê Amed a kevn (Amîdahoyuk) dimîne. Piştî Akkadan, vêca Asûrî ev rêya talanê şopandîye û li ser bajêrê nû yê Mitan, an ku li Amedê, seferên talanê bi rê ve birine. Sedema sereke dîsa zengînî û asta bilind a çandî ya Mitan e. Asûrî, welatê Mitan wek “Xanîbalgat” an ku “Welatê Gewre- Berfireh” bi nav kirîye. Ev “gewrebûn”, ji ber zengînîya Mitan bû û Asûrî çav berdabûn wan zengînîyan. . Em vê yekê, ji belgeyên  Asûrî baş fam dikin, Asûrî, di destpêka sedsala 14-an an ku serdema navîn a Asûrî (1400-930 b.z) de, pêşî berê xwe dane bajarên Mitan ên di warê madenan de gelekî peş de çûbûn.  Di serdema Adad Nirari I de, artêşên dagirker ên Asûrî êrîşî “Welatê Jor” dikin û Adad Nîrarî (1295-1264 b.z),  di nivîsarên xwe yên pesindanîyê de, bi quretî dagirkirin-talankirina xwe ya herêma Xanîbalgat-Mitan an ku Tîjleya jorîn qeyd dike (10). Û bajarê Amedê ya kevn jî li vê herêmê cîyê xwe digire. Adad Nirari I, dema Amed zevt kirîye, li ser şûrekî navê Amîdê an jî Amedê daye nivîsar (11). Ev nivîsar, belgeya yekemîn e, a ku navê Amedê tê de dibore. Ji daneyên arkeolojîk em fam dikin ku, piştî dagirkirina Adad Nirari I, nêzîkî dused sal li Amedê şopên bajarî nayên xuyan. Ev jî wateya, talankirin û xerakirina bajêr e. Asûrî tiştekî ecêb anîne li ser bajêr û her wiha gelê wê, an ku Mitan. Ji xwe piştî vê tarîxê, Mitan li vê herêmê  ji holê radibin û dîsa anegorî daneyên dîrokî û nivîsarên keyên Asûrî (Asurnasirpal II û Salmanasser III – çavkanîya 11 û 12-an), berê xwe didin çiyayên xwe yên asê, an ku ber bi rojhilat ve dikişin, li makewelatê xwe, li Zagros û Torosan, li derûdora Gola Ûrmîyê û Nûzîya kevnar (Kirkûka îroyîn), vêca bi navê Mîd-Mad-Med, jiyana xwe didomînin. Lê helbet ev pêvajo pir dewam nake û dîrok li benda lehengên xwe dimîne... 
Navê Amedê cara yekem li ser şûrê Adad Nirari (1295-1264 b.z) bi nivîskî xuya dibe. Ew dem, serdema Mitan e. Mitan wê serdemê, li Amedê, li bajarê xwe yê bisûr û bibeden û bikeleh niştecî ne û pêvajoyeke herî kêm 800 salî (ji destpêka hezarsala 2-an heta 1295-an b.z)li herêma Amedê û li welatê xwe seranser desthilatdar in. Bi dagira Asûran têk diçin û bajarê Amedê jî (weke ku Adad Nirarî I bi nav dike) dikeve destê Asûran. Piştî vê dagirê, êl û eşîrên Aramî-Asûrî ber bi jor ve dikişin û welatê Mitan seranser dagir dikin. Hin êlên aram, dewletên nû li ser axa Mitan ava dikin. Asûr jî rê didine vê rewşê û Mitan (Medan), çawa me got ber bi Zagrosan ve dikişin û amadehîya demê pêş dikin. Lê hin şopên biçûk ên serhildanê li hember asûran, hîn wê demê rû didin. Li vir divê, em li ser xaleka girîng bisekinin. Amedê, ji hêla keyê Asûr Tiglat Pilaser I (1114-175 b.z.) ve careka dinê tê xerakirin. Tiglat Pilaser I, di nivîsara xwe de vêca behsa herêmeka bi navê “AMADANÛ”dike û dibêje li wir, ewî bi dehan keyanîyên Naîrî û Mitan têk birîye, rez û baxçeyên wan talan kirîye û serê gelekan jê kirîye (12). Ev devera Amadanû, piştî  Tiglat Pilaser I jî, di nivîsarên keyên Asûr de gelek car dibore û gorî lêkolînên me yên di vî warî de, em dikarin bi hêsanî bibêjin, ew devera Amadanû, herêma di nav bera Maden a Xarpêtê û Erxenîya Amedê ya îroyîn de cîyê xwe digire. Ji lew re, dema behsa Amadanû tê kirin, ne wek navê bajarekî, lê navê herêmekî (bi ingilîzî “land Amadanû”) hatîye nivîsandin. Û dîsa, di nivîsarên Asurnasirbal II de, navê wê deverê, wek “Dergeh-Derbenda Amadanû/Amadanî” û wek “Çiyayê Amadanû” jî hatîye qeydkirin û erdnigarîya wê di navbera Maden a îroyîn û Erxenî ya îroyîn (Erxenî wek ARQANÎA hatîye nivîsîn- binihêre çavkanîya 12-an û 13-an).  
Û ew dewletên Aramî yên piştî Mitan bûne desthilatdar-dagirkerên Amedê… Yek ji wan dewletên aramî, Dewleta Bêt-Zamanî (Mala Zemanî) ye. Bêt Zamanî, Amedê ji boyî xwe wek navend hildibijêrin û herêma Amedê bi tevahî kontrol dikin. Amedê, weke ku navê xwe yê resen (Amedî) dibe peytexta Bêt-Zamanî. Ji wê demê, destê me de agahîyên berfireh hene û di nivîsarên Asûrî de navê Amedê, wek AMEDÎ hatîye nivîsandin. Û ne bi carekê, bi dehan car (dîsa binihêre çavkanîya 12-an û 13-an)…  
 Li vira xala girîng ew e ku, ne weke AMÎD, AMÎDA lê tenê û bi yekşewazî, wek AMEDΠû AMEDÊ hatîye nivîsandin(13).. Weke ku tenê ên kurd do jî wiha bi lêv kirine, îro jî wiha bi lêv dikin, wisa bang li “bajarê xwe” dikin.  Belge, yên asûran e, nivîsar, ên wan e lê bajêr hîn berê hatina Asûran 2 hezar sal hatîye avakirin û hîn berê wan hezar sal jî dest bi çalakîyên xwe yên şaristanî kirîye. Ev tev de di belgeyên dîrokî de hene, navê bajêr, ji wê demê ve xuya ye, bi mercên kurdîya îroyîn, A MEDAN e,  weke ku Asûrî nivîsîne “A MAD AN e – AMED Δ ye, pişt re jî bûye “A MED Ê”,  ev tenê nûanseke yekjimar-pirjimarî ye. Û dîsa bi zimanê kurdîya îroyîn e, bi zimanê Medî yê kevnar e. Di gramer û daçek-pêvekan de xwe bi hêsanî dide der. Ne peyveke an jî daçek-pêvekên samî ye, xwerû zimanê Îndo-Ewropî ye. An ku heman ziman e. Mijar, ji boyî kesên pispor, hêsan e û têgihîştina wê hêsantir e.  Ji lew re, di dîroknûsîya giştî ya serdema Asûrî de, di hêlên etîmolojî û erdnigarîyê de;  URU Amēdi : wek “Bajarê Amed a îroyîn”, KUR Arqania:  “Herêma Erxenî ya îroyîn” û KUR  Amādan jî  “ Herêma Maden a Xarpêtê ya îroyîn, ya kul i rex Erxenîyê ye” tê qebûlkirin.
Ev pênase tev de, li gel daneyên erdnigarî û hebûna cewherên zengîn ên madenî li wira, karê me hêsan dike û çawa ku me li beşê 2-an a vê gotarê de gelek behsa wê kirîye (14), ev dever ji ber ku warê cewherên zengîn ên madenî bûye û Mitan bi bikaranîna van madenan bi ser ketine, vêca pêşî Akkad û dû re Asûrî berê xwe dane vê deverê û xwestine ev herêm dagir û talan bikin. Û piştî têkbirina Mitan, ev dever ketîye destê Asûran û pişt re jî li gel koçên êlên asûr û aramî, dewletên biçûk ên aramî hatine damezrandin (li Amedê Bêt Zamanî). Lê navê Amedê her weke xwe dimîne û her wiha herêma zengîn “Amadanû” jî… 
Li vir pirsek dertê holê, gelo peyva MADEN-ê, ya ku di zimanê erebî û tirkî de heman wateyê dide, koka xwe ne ji navê vê herêmê digire, an ku Amadanû û Amedê weke ku me got, du deverên hêja yên madenkarîyê ne û dibeyeke mezin, dema asûr û  aram ev herêmana dagir dikin, dest datînin li ser madenan û ji wê rojê vir ve, “navdêra Maden-ê” bi wateya xwe ya îroyîn dikeve zimanê wan. Û dîsa pirsek e, gelo navê MAD, MED Û MÎD, koka xwe ji vê pêyve (Mad-en) negirtîye. Ji lew re, çawa me got navê resen ê Mitan û Medan, MATÎEN (çavkanîya 7-an) e û peyva Mad/en-ê jî ji heman kokê ve bi hêsanî dikare were. Med û Mad û Mid an ku Matîen ê kevnar, wek karê sereke, madenkar in, hesinkar in… Di zimanê Mid û Medan de, ne dûrî aqilan e ku, ev peyva “MAD-T” wateya “hesinkar-madenkar” an jî wateya “Maden-ê” nede. Daneyên zanistî, bi me wisa ferman dide lê ev qada etîmolojîyê ye û em ê ev pirs ji zanyarên kurd ên etîmolojîyê ve mijûl in, bihêlin.
 Jixwe disa divê em destnîşan bikin ku, hîn berê de, hîn sedsala 9-an a berê mîladê de, ên Med di dîroka nivîskî de yekemcar bi navê “A-MAD-Δxuya dibin û ev pênase li gel pênaseya “Amadan û Amedê” watedartir dibe (15).  Ev tev de pirs in û helbet bersiva wan heye. Her wiha navê herêm û bajêrên ku Mitan ava kirine , mîna “A MAD AN, - A MED Ê-Î, - A MÛD Ê-Î,  - MID ÎADÊ (Midyadê)” û yên Med/Madan; “HA MED AN, A MED Î YÊ”, wek ku xweş xuya ye; di kokê de hemwate ne, yek in.  Ji ber ku Med/Mad, bi dîroka xwe serwext bûn; navê paytexta xwe Hamedan (li ba Herodot Hegmadana)  danîne, dîsa weke navê“Amadan-ê “ ya kevnar, bajar û herêma bavûkalên xwe… Navê bajêrekî xwe yê dinê jî “AMADÎA – îro Amedîyê” danîne (16). 
Navê paytexta Medan pir grîng e, ji lew re, berê avakirina vê paytextê, 6 sedsal berê, bajêreka girîng a dinê bi heman navê li herêma Mitan bi navê AMADAN (binihêre çavkanîya 13-an) heye. Vêca ev bajêr (Hamedan), li rojhilatê Kurdistana îroyîn e, di navenda Medan de ye, yên ku ji derûdora Amedê-Amadanê, berê 6 sal ji destê asûr-araman fermalû bûne.. Du herêm-bajêr bi navê Amadan – Hamadan û du bajêr bi navê “Amedê – Amedîyê”…. Balkêş e û her wiha rastîya dîrokî ye… 
 Pêvajoya dîrokî ya MADÎÊN kevnar, Mitan  ên serdema Xorrî-Mitan û Medên serdema Key Dîyako yê avakarê Konfederasyona êlan a  MedÎ/mADÎ… Pêvajoyeka domdar, zêrîn…  Û ev nav ne tenê navê herêm an bajêran e, navê netewa wan bixwe ye jî…. Weke Mitan, Madîen kevnar… Mid û Mad û Med.. Bê navber, dîroka 5 hezar salî… Ewan jî bajêrên ku ava kirine, navê xwe lê danîne, Medên nevîyên Mitan jî… Heman nav, heman kok, heman hunera madenkarî-hesinkarî…  Tev de serdemeka zêrîn ji me re qise dikin.
Heta vêga, me hewl da, ku koka navê Amedê zelal bikin, bi vê yekê dîroka veşartî ronak bikin û piştî vê zelalkirinê, em ê berê xwe bidin serdema Bîzansî û pişt re jî serdema Îslamê… Em ê li wir jî, bikevine pey şopa navê Amedê yê piştî; Diyarbekir, û em ê dest bi analîza vê navê “çêkirî” û navên din ên “ecêb û dûrî zanistî” bikin…. 
Dê bidome…..  
___________________
ÇAVKANÎ
(1) MERSIN UNIVERSITY PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY (KAAM)-XXIII (The Earliest Settlement of the City of Diyarbakır: Amida Höyük at İçkale - A. Tuba Ökse/ 2015) 
(2) Kêleke (Stêleke) biserketinê ya Naram Sîn (sedsala 23-an a berê mîladê) ê keyê Akkadan, li gundê Pîr Hiseyna yê Amedê sala 1893-an hatîye dîtin û îro li Stenbolê,  di Mûzeya Berhemên Kevnar ên Rojhilatê de ye.
(3) Çavkanîya 3-an
(4) Histoire de l'Arménie, Rene Grousset, Paris, 1947 / Dîroka Ermen, Parîs, 1947 – wergera bi tirkî Weşanên Aras – 2005
(5) Rêwitîyên Arkeolojîk li Rojhilatê Tirkî, lêkolîn, Albert Gabriel
(6) Çavkanîya 1-em, rûpel 60-61
( 7) Evidence on the Ethnic Division of the Hurrians / I. M. DlAKONOFF Institut Vostokovodenija Leningrad, U.S.S.R
(8) Çavkanîya 7-an
(9) Çavkanîya 1-em, rûpel 61-62
(10) The Archaeology of Political Spaces , The Upper Mesopotamian Piedmont in the Second Millennium BCE, Edited by Dominik Bonatz, 2014, Berlin – rûpel 72
(11) ANITLARI VE KİTABELERİ İLE DİYARBAKIR TARİHİ - CİLT 1, Şevket Beysanoğlu, Şaredarîya Amedê, 1996
(12) THE ROYAL INSC IPTIONS OF MESOPOTAMIA ASSYRIAN PERIODS / VOLUME 2 / ASSYRIAN RULERS OF THE EARLY FIRST MILLENNIUM BC I, (1114-859 BC), A. KIRK GRAYSON, University of Toronto Press, 1991., rûpel 20-21.
(13) çavkanîya 12-an, rûpel 218-219-220. , Her wiha nivîsarên Tukulti Ninurta II Û yên Salmanassar III
(14) https://dirokurd.blogspot.com/2020/05/bi-daneyen-zanisti-nav-u-wateya-amede_22.html
(15) AH, ASSYRIA ... STUDIES IN ASSYRIAN HISTORY AND ANCIENT NEAR EASTERN HISTORIOGRAPHY PRESENTED TO HAYIM TADMOR, EDITED BY MORDECHAI COGAN AND ISRAEL EPH'AL,  Gotara The Cities of Medes, I.M. DlAKONOFF /  PUBLICATIONS OF THE HEBREW UNIVERSITY OF JERUSALEM – 1991
(16) Çavkanîya 15-an, heman gotar
[1]