بەسەرهاتی ڕێبەری ئەفسانەیی #سمکۆی شکاک#
نووسینی: محەمەد ساڵح قادری
وەرگێڕانی: شەهاب خالیدی

سمکۆ لە ساڵی 1887 لەدایکبووە. دوای ئەوەی جەوهەر ئاغا برا گەورەکەی لە ساڵی 1905 لەلایەن حاکمی تەورێزەوە فێڵی لێکرا و کوژرا، هەروەها دوای ئەوەی محەمەد ئاغای باوکیشی لەلایەن عوسمانییەکانەوە بێسەروشوێن کرا، لە ساڵی 1906ەوە لە ناوچەکانی کۆتۆڵ، ماکو، خۆی و #سەڵماس# بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتەکەی دەستی بە تێکۆشان کرد.
لە ئەیلولی ساڵی 1912 کاتێک عەبدولڕەزاق بەدرخان و سەید تەها نەوەى شێخ عوبەیدوڵڵا لە تیفلیسەوە دەچوونە شاری خۆی، لەلایەن سەربازە تورکەکانەوە دەستگیرکران و بەرەو تورکیا بردران، بەڵام کاتێک سمکۆ لەم ڕووداوە ئاگادار دەبێت، هێرشیان دەکاتە سەر و لەسەر سنووری نێوان ئێران و تورکیا دوای شەڕێکی کوورت عەبدولڕەزاق و سەید تەهای لە دەستیان ڕزگار دەکات.
لە سەرەتای ساڵی 1913 سمکۆی شکاک توانی بە هاوکاریی عەبدولرەزاق بەدرخان کۆمەڵەی جیهاندانی لە شاری خۆی دابمەزرێنێت. لەو چوارچێوەیەدا قوتابخانەیەکی کوردی لە شاری خۆی (شاری خوێ) دەکرێتەوە کە چەند مامۆستایەکی کورد کە لە قەفقازەوە هاتبوون، بە زمانی کوردی و ڕووسی وانە بە 29-30 منداڵی کوردیان دەوتەوە.
لە کۆتایی ساڵی 1914 و لە جەرگەی شەڕی یەکەمی جیهانیدا، بەپێی ڕێککەوتنی نێوان ڕووسیا و ئێران لە کاتی دوورخستنەوەی سمکۆ لەلایەن ڕووسەکانەوە بۆ تفلیس، لە نزیک جۆلفا لەلایەن ئەرمەنییەکانەوە تەقەی لێ کرا، بەڵام هیچ زیانێکی پێ نەگەیشت.
ساڵی 1916 کاتێک ڕووسەکان ئاگادار بوون کە بەبێ بوونی سمکۆ لە ناوچەی خۆی و کۆتۆڵ مەترسیی داگیرکردنی ئەو ناوچانە لەلایەن عوسمانییەکانەوە هەیە، سمکۆیان ئازاد کرد و ڕێگەیان پێ دا کە بگەڕێتەوە ناوچەی کۆتۆڵ.

سمکۆی شکاک لە ساڵی 1918 لەسەر داوای مارشیمۆن پێشەوای ئایینیی ئاشوورییەکان، بۆ کۆبوونەوەیەک لە چارییەوە دەچێتە کۆهنەشەهر لە نزیک سەڵماس. لەم دیدارەدا کاتێک سمکۆ تێدەگات کە مارشیمۆن بەپێی ئەو بەڵێنانەی کە پێشتر لەلایەن ڕووسەکانەوە پێی درابوون و هەروەها ئەمە کە چەندین چەک و تەقەمەنیشیان پێ دابوو، دەیەوێت دەوڵەتێکی ئاشووری لەسەر خاکی کوردستان دابمەزرێنێت، بۆیە بۆ شکستهێنان بەو پیلانە، لە پڕۆسەی ئەم کۆبوونەوەیەدا مارشیمۆنی کوشت.
سمکۆ لە نامەیەکدا کە مەزەندە دەکرێت لە ساڵی 1919دا بۆ ژەنەڕاڵ حەسەن موقەدەم زەفەر ئەلدەولەی کاربەدەستی پایەبەرزی ئێرانی نووسیبێت، پێی ڕاگەیاندووە: زۆرێک لەو گەلانەی کە لە جیهاندا حەشیمەتیان لە کورد کەمترە دەوڵەتی خۆیانیان هەیە. ئەگەر کورد بەو حەشیمەتە زۆرەی خۆی نەتوانێت ئۆتۆنۆمی بە دەست بێنێ، مردنی لە بوونی باشترە.
لە مانگی دووەمی بەهاری ساڵی 1919 حاکمی تەورێز موکەرەم ئەلموڵک بە هاوکاریی ئەرمەنییەکانی ئەو ناوچەیە، پاکەتێکی بۆمبڕێژکراو ئامادە دەکات و لەژێر ناوی ناردنی دیارییەک لەلایەن ژنێکی ئازەریزمانی خزمی سمکۆوە بۆ خوسرۆیی کوڕی سمکۆ بۆمبەکە بۆ کوشتنی سمکۆ دەنێرێتە گوندی چاری. لە ئەنجامی تەقینەوەی بۆمبەکەدا، عەلیخانی برای سمکۆ و سێ کەسی دیکە لە شوێنی ڕووداوەکە گیانیان لەدەست دەدەن و ژمارەیەکیش بریندار دەبن.
هەر بۆیە سمکۆش ڕۆژی #17-07-1920# فەرمانی بە عەمەرخانی شکاک ڕاوێژکار و فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکانی داوە کە هێرش بکاتە سەر هێزەکانی دوژمن و عەمەرخانیش توانیویەتی دوای شەڕێکی سەخت، بەندەری گۆڵمەخانە و شوێنە ستراتیژییەکانی #ورمێ# بگرێت و شاری ورمێ لە دەستی دوژمنان ڕزگار بکات.

=KTML_Bold=شەڕی ڕزگارکردنی شاری #مەهاباد#=KTML_End=
لە ساڵی 1921 هێزەکانی سمکۆ دوای شەڕێکی سەخت توانیویان زیاتر لە 700 کەس لە هێزەکانی ئێران بکوژن و هەروەها فەرماندەی گشتیی ئەو هێزە لە پادگانی مەهاباد بە ناوی حەسەن مەلەکزادە بە دیل بگرن و شاری مەهاباد لە دەستی داگیرکەران ڕزگار بکەن.

=KTML_Bold=شەڕی شەکەریاز=KTML_End=
لە #17-12-1921# سوپای ئێران بە 5 هەزار سەربازەوە بە فەرماندەیی ئەمیر ئەرشەد زرغام قەرەداغی و ڕاوێژکاری سەربازیی سوید بە ناوی لیندبێرگ هێرشی کردە سەر سمکۆ. ئەمیر ئەرشەد زرغام قەرەداغی برای محەمەد حسێن خان بوو، ئەو کەسەی لە ساڵی 1905دا جەوەر ئاغای برای سمکۆی لە شاری تەورێز کوشت. لە چوارچێوەی فەرمانەکەی سمکۆدا، عەمەرخانی شکاک وێرای هێزێکی تەیار لەگەڵ 200 چەکداری زێباری سەنگەرەکانی دوژمن تێکدەشکێنن و ئەمیر ئەرشەدیش دەکوژن.
لە مانگی حەوتی ساڵی 1922 سمکۆ ڕۆژنامەی کوردی لە شاری ورمێ بە چاپ گەیاند، کە چەند ژمارەیەکی بە دوو زمانی کوردی و فارسی بڵاوکرانەوە.
سمکۆ لە سەردەمی سەرهەڵدانەکەیدا پەیوەندییەکی بەرفراوانی لەگەڵ زۆربەی سەرۆک هۆز و و ڕۆشنبیر و شۆڕشگێڕانی کورد هەبووە و لە نامەکەیدا ڕوو لە گەلی کورد دەڵێت:
ئەی کوردینە! ئێمە جگە لە یەکگرتوویی و پێکەوەبوون هیچ ڕێگایەکی دیکە شک نابەین بۆ ڕزگارکردنی میللەتەکەمان لە دەستی دوژمن. هەروەها جگە لە گوشینی دەستی برایەتیی یەکتر، هیچ ڕێگەچارەیەکی دیکەمان نییە بۆ دۆخی بێدەسەڵاتیی گەلەکەمان. ڕاستگۆیانە دەستی یەکگرتوویی و برایەتی بدەن بە یەکتر و بە هەموو هێز و توانای خۆتان بەرگری لە خۆتان بکەن لە بەرانبەر دەستدرێژیی دوژمن. ئەمە تاکە ڕێگایە بۆ ڕزگاربوون، نە هیچی تر.
ڕۆژی #27-07-1922# بە فەرماندەییی سەر لەشکەر جەهانبانی 15 هەزار سەربازی حکومەتی ڕەزاخان هێرشیان کردە سەر قەڵای چاری شوێنی مانەوەی سمکۆ. لە دۆخێکی وەهادا سمکۆ ناچار بوو لە قەڵای چارییەوە پاشەکشە بکات بۆ ناوچەی شپیران لە نزیک سنووری تورکیا.
لە شەوێکی ئۆکتۆبەری ساڵی 1922دا هێزەکانی تورکیا هێرشیان کردە سەر گوندی شامانێسی باکووری کوردستان. لە ئەنجامی ئەم هێرشەدا، خاتوو جەواهیر هاوسەری سمکۆ لەگەڵ چەند کەسێکی دیکە کوژران و کوڕە شەش ساڵانەکەی سمکۆش بە ناوی خوسرۆ دەستبەسەر کرا.
ڕۆژی #06-11-1922# چەند بەرپرسێکی بەریتانیایی بە سەرکردایەتیی سیدی ئێدمۆندز لەگەڵ سمکۆ و سەید تەها و ئەحمەد ئاغای برای سمکۆ لە گوندی بەحرکە لە نزیک #هەولێر# کۆ بوونەوە. لەم دیدارەدا سمکۆ هەوڵی دا کە پشتیووانیی ئینگلیزەکان بەدەست بێنێ، بەڵام بەرپرسانی ئینگلیز هیچ قەوڵ و بەڵێنێکی پشتیووانییان نەدایە سمکۆ.
لە ڕۆژی #08-01-1923# سمکۆ بۆ سەردانی شێخ مەحمود ڕۆیشتە شاری #سلێمانی# و لەوێش لەلایەن شێخ مەحمود و خەڵکی سلێمانییەوە بە مەراسیمێکی فەرمی و کەرنەڤاڵێکی گەورە پێشوازیی لێ کرا.

لە ماوەی مانەوەی سمکۆ لە سلێمانی دوای چەندین دیدار لەگەڵ شێخ مەحمود، سمکۆ هیچ وەڵامێکی ئەرێنیی لێ وەرنەگرت بۆ ئەوەی کە خۆی لە تورکەکان بەدوور بگرێت و لەگەڵ ئینگلیزەکان ڕێک بکەوێت. هەروەها سمکۆ هیچ هیوای بە پشتیووانیی ئینگلیزەکان لە شۆڕشەکەی لە دژی ئێران نەما. لەو کاتەدا بەهۆی دەستپێکردنەوەی شەڕی نێوان شێخ مەحمود و ئینگلیزەکان سمکۆ تێدەگات کە مانەوەی لە سلێمانی هیچ سوودێکی نییە و دواڕۆژی ئەویش ڕوون نییە. بۆیە لە #28-03-1923# شاری سلێمانی بەجێ دەهێڵێت و دەگەڕێتەوە دەوروبەری #ڕواندز#.
دوای بێهیواییی سمکۆ لە ئینگلیزەکان و بەجێهشتنی شاری سلێمانی و هاتنی بۆ ناوچەی ڕەواندز، ئۆزدەمیر کە بەرپرسێکی پایەبەرزی تورکیا بوو، هەندێک بەڵێنی بە سمکۆ دا. حکوومەتی نوێی تورکیا بە مەبەستی ئەوەی ئینگلیزەکان نەتوانن سمکۆ لە دژی ئەوان بە کاربهێنن، وەک تاکتیکێکی کاتی، لەگەڵ ڕێگەدان بە سمکۆ بۆچوونە ناو تورکیا و ڕادەستکردنی بەشێک لە داراییەکەی و هەروەها ئازادکردنی خەسرۆی کوڕی، زۆر قەوڵ و بەڵێنی دیکەشیان بە سمکۆ دا.
بەڵام دوای ئەوەی پەیمانی لۆزان لە #24-07-1923# دا واژۆ کرا و ناکۆکیی نێوان تورکیا و ئینگلیزەکان سەبارەت بە چارەنووسی مووسڵ یەکلا بوویەوە، سمکۆ چیتر نەیتوانی لە تورکیا بمێنێتەوە و جارێکی دیکە بە دەستی بەتاڵ گەڕایەوە سنوور و لە دەوروبەری چیای دالامپەر لەسەر سنووری نێوان ئێران و تورکیا و ئێراق گیرسایەوە.

لە سەرەتای ساڵی 1924و دوای ڕێککەوتنی سمکۆ و حکومەتی ئێران، سمکۆ گەڕایەوە ئێران و لە گوندی هۆوەسنێی سەر بە ناوچەی سۆمای ورمێ نیشتەجێ بوو.
ساڵی 1925 لە کاتی پێشوازیکردنی سمکۆ لە هاتنی ڕەزاخان بۆ سەڵماس، کاتێک ڕەزاخان هێزەکانی سمکۆ دەبینێت، ترسی لێ دەنیشێت و پێی وایە کەوتووتە داوی سمکۆ، بە مەبەستی خۆدەربازکردن لەو مەترسییە، بەخێرایی ماڵاوایی لە سمکۆ دەکات و دەڵێت کاتژمێر 4ی ئێوارە دەچمە کۆهنەشار و ئێوەش وەرنە ئەو شوێنە با پێکەوە قسە بکەین. سمکۆ دوای ماڵاوایی لە ڕەزاخان، بەدڵتەنگییەکی زۆر و بە دەنگێکی بەرزەوە وتی:
دەبوایە بمکوشتبا، لەمەودوا هەرچی بەسەرمدا بێت مافی خۆمە. بە دڵنیاییەوە ڕۆژێک دێت کە هەمان ڕزۆ (ڕەزاخان) دەمکوژێت.
لە ساڵی 1926 سمکۆ بە 1500 کەسەوە هێرشی کردە سەر سەڵماس، بەڵام بەهۆی ململانێ ناوخۆییەکانەوە نەیتوانی شارەکە بگرێت و لە کاتی پاشەکشەدا لە ناوچەی سۆما-برادۆست شکستی هێنا و ناچار بوو بەرەو ئێراق پاشەکشە بکات و لە ناوچەی #سیدەکان#ی باکووری ڕواندز هەڵبگیرسێت.

لە ساڵی 1928 جارێکی دیکە سمکۆ لەگەڵ تورکەکان ڕێک کەوت و لەگەڵ لایەنگرانی چوونە ناو سنووری تورکیا و لە هەرێمی گەوەری باکووری کوردستان گیرسانەوە.
دوای ئەوەی سمکۆ بۆ ماوەی دوو ساڵ لە دۆخێکی سەختدا لە سێگۆشەی باشوور و باکوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەمێنێ، لە هاوینی ساڵی 1930 سەرهەنگ سادق خانی نەورۆزی لە ڕێگەی تەیمووری شکاکەوە کە پێشتر چەکداری سمکۆ بوو، نامەیەکی بۆ نارد و داوای لێ کرد کە بێت بۆ شاری #شنۆ# بۆ ئەوەی کە لەوێ چاوی بە سەرلەشکەر حەسەن موقەدەم فەرماندەی پایەبەرزی ئێران بکەوێ
سمکۆ کە بە نییەتپاکییەوە دەیویست لەگەڵ بەرپرسانی ئێران بۆ چارەسەریی کێشەکانی نێوانیان وتووێژ بکات، بەڵام بەرپرسانی حکوومەتی ئێران بە پێچەوانەوە دەیانویست ناوبراو بخەنە داو و بیکوژن. بەداخەوە سمکۆ ئاگاداری پیلانە پیسەکەیان نەبوو و زۆر بە ئاسانی کەوتە داوی دوژمن و لە ڕۆژی #18-07-1930# (27-4-1309) لە شاری شنۆ تیرۆر کرا. بەم شێوەیە ژیانی ئەو ڕێبەرە ئەفسانەییەی کوردستان دەبێتە قوربانیی نیشتمان و کۆتایی بە بزووتنەوەکەی دێت کە زیاتر لە 20 ساڵی خایاند.
ڕەزاشا پێی وابوو بە نەمانی سمکۆ خەباتی گەلی کورد لە ئێران بۆ هەمیشە کۆتایی پێ دێت، بەڵام لە ساڵی 1941 لە سەردەمی شەڕی دووەمی جیهانیدا ئەمە ڕەزاشا بوو کە کۆتایی بە حکوومەتەکەی هات و جارێکی دیکە گەلی کورد هەستایە سەر پێ و ئەم جارە بە سەرکردایەتیی پێشەوا قازی محەمەد لە ساڵی 1946دا توانیویان کۆماری کوردستانی دابمەزرێنن.[1]

سەرچاوە:
پەرتووکی عەمەرخانی شکاک ، لە سەرهەڵدانی سمکۆوە تا کۆماری کورستان -نووسینی محەمەد ساڵح قادری -2021