حەویجە شارۆچکەیەکە و دەکەوێتە ڕۆژاوای شاری #کەرکووک# بە دووری (57کم)، ژمارەی دانیشتووانی 130 ھەزار کەسە. ئەم شارۆچکەیە ناوەندی #شارۆچکەی حەویجە# و #شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە# یە. دەکەوێتە دەشتی حەویجەوە.

ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە کە لەمبەر و ئەوبەری زێ و ڕووبارەکاندا دەڕوێت گوڵێکی وەک تۆپی زەرد بەرھەم دێنێت. کوردەکانی دەڤەرەکە بە (عەوینجە)واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەکارھێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی ھۆزی دزەییەوە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح)و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵکی ناوچەکەدا بە عەرەب و کوردەوە بڵاو دەبێتەوە.

لە ناوەڕاستی ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابردوو (بەکر سدقی)، سەرۆک ئەرکانی سوپای ئەو کاتەی ئێراق بوو، داوای لە بنەماڵەکانی #شێخ مەحموودی حەفید# و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و کاکەزیادی کۆیە و ئاغاکانی ھۆزی #شێخ بزێنی# و لە پاشان ئەفەندیییەکانی ھەولێر و چەندان ھۆزی تری کورد کرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بکەنەوە. نوێنەرانی ئەو ھۆز و بنەماڵانە کە چوون بۆ تەماشاکردنی ناوچەکە، بینییان ھیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و وتیان: ئێمە لەسەر ئەم کانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەک مرۆڤ! بەڵکوو مارومۆریش لە تینوودا دەخنکێن. پاشان سەعید قەزاز وتی من ئاوتان بۆ دابین دەکەم، سەرۆک ھۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە کوردەکانیش وتیان: کەی ئاوی بۆ دابین کرا ئێمە ئاوەدانی دەکەینەوە.
ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ھاشمی، ئەو کات سەرۆک وەزیرانی ئێراق بوو، عەرەبێکی شۆڤێنی توندڕەو بوو، وتی من حەویجە ئاوەدان دەکەمەوە، کۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە ئێراق و وڵاتە عەرەبییەکانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێکی میسری بەناوی (عەبدولوەھاب) ھێنا، ھەموو گیراوەکانی گرتووخانەکانی ئێراقیشی کۆ کردەوە لەناو تەلبەندێکی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای کردن و فەرمانی دا جۆگەلە کۆنەکانی پڕۆژە ئاودێرییەکەی عەباسییەکان پاک بکەنەوە کە درێژییەکەی 55 کیلۆمەترە. لە زێی بچووکەوە ئاوی ھێنا.

لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەکە لە ساڵی 1939 یاسین ھاشمی نزیکەی 10 ھەزار عەرەبی لە ھۆزی (عوبێد) ئەو کات سەرۆک ھۆزەکەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری بەعقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر ھێنا بۆ ئەو شوێنەی کە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان ھەیە لەگەڵ ھۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەکان) و نزیکەی پێنج ھەزار عەرەبی کۆچەری لە ھۆزی (جبوور) ھێنا بۆ دەم زێیەکەی نزیک شارەدێی عەباسی.

لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوکمڕانی عەبدولکەریم قاسم سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق، لەلایەن کۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەکان (مقاولین ئەلعەرەب) و کۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێکی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان کرد، ئاویان لە زێی بچووکەوە لە شارۆکەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە ڕاکێشا. ساڵی 1962 بەسەرکەوتوویی کۆتا بە پڕۆژەکە ھات.

لە سەرەتادا کە عەرەبەکان ھاتن بۆ حەویجە، ھیچیان لەبارەی کشتوکاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرھەم دەھێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش کەرکووکییەکان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

پڕۆژە کۆنەکەی حەویجە لە ساڵی 1939 تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 ھەزار دۆنم زەوی دابین دەکرد، لە سەردەمی حکومڕانی ڕژێمی بەعس بەشێوەیەکی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری کەرکووک درا و فراوان کرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەکەی 125 کیلۆمەترە، ڕووبەری یەک ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 ھەزار دۆنم زەوی دەکات.

جگە لە حەویجە کەناڵەکانی ئاودێری دەگاتە کۆتای سنوورەکانی (دووزخورماتوو، عەباسی، زاب، ڕیاز، تازەخورماتوو، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەھۆی پێشکەوتنی ناوچەکە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە ھاندەر و فاکتەرێکی سەرەکی بۆ ھاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەکە.


=KTML_Bold=جەنگی ئێراق 2003-2011=KTML_End=
لە کاتی شەڕی ئێراقدا، ھێزەکانی ئەمریکا و ئێراق چەندین ھێرشی کوشندەیان لە ناوچەکەدا لەلایەن یاخیبووانی سوننەوە تووش بوو. شارۆچکەی حەویجە سەردەمانێک بە یەکێک لە مەترسیدارترین ناوچەکانی سەرتاسەری ئێراق دادەنرا و سەربازانی ئەمەریکا و فەیلەقی ڕۆژنامەوانی بیانی لە بەغدا ناوی حەویجەیان بە ئەنباری باکوور ناودەبرد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو پارێزگا توندوتیژەی لە ڕۆژاوای ئێراق ھەڵکەوتبوو.

=KTML_Bold=دوای کشانەوەی ئەمریکا=KTML_End=
بەپێی سەرچاوە کراوەکان لە 23-03-2013، حەویجە بووە جێگەی سەرنجی ناڕەزایەتی توندوتیژانەی دژە حکومەت و تاکتیکی دەستێوەردانی حکومەتی کوشندە کە لانی کەم 27 خۆپیشاندەری سوننەی بە تەقە کوژراون، ئەمەش دابەشبوونی سیاسی و جەمسەرگیری تائیفی لەناو ئێراقدا توندتر کردووە.

دواتر ژمارەی کوژراوانی ناڕەزایەتییەکان 53 کەس بووە، لە کاتێکدا توندوتیژییە پەیوەندیدارەکان تا 27-03-2015 کەسی کوشتووە. ئەم سەرکوتکردنە بووە ھۆی ئەوەی کەسایەتییە خێڵەکییە سوننەکان لە شارۆچکەکە و لە سەرانسەری باکووری ئێراقدا قسەکانیان لە دژی حکومەتەکەی مالیکی ڕەقتر بکەنەوە. شەڕی چەکداری لە سەرانسەری شارە زۆرینە سوننەییەکانی ئێراق لەنێوان خۆپیشاندەران و ھێزە ئەمنییەکانی ئێراقدا سەریھەڵدا لەنێویاندا لە ڕەمادی، فەلووجە و مووسڵ. لە ئوردنەوە، کەسایەتی ئایینی کاریگەر (شێخ عەبدولمەلیک ئەلسەعدی) وتی، بەرگری لە خۆ بووەتە ئەرکێکی ڕەوا و یاسایی. ھەندێک لە ھۆزەکانی سوننە کۆبوونەوە، جیھادیان لە دژی #بەغدا# ڕاگەیاند.

لە #21-04-2015# دا لەلایەن ھێزە تایبەتەکانی کورد و ئەمریکاوە ھەڵیانکوتایە سەر بەندیخانەیەک کە داعش بەڕێوەی دەبرد، دوای ئەوەی نزیکەی 70 زیندانی ئازادکران، ئەمریکا ئەو شوێنەی بۆردومانکرد.

لە سەردەمی داگیرکارییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، دانیشتووانی حەویجە تووشی کەمیی پێداویستییە گرنگەکان بوون، لەوانە خۆراک و ئاو و دەرمان. زۆرێک لە دانیشتووانی شارۆچکەکە ئاوارەبوون. حکوومەتی ھەرێمی کوردستان مەزەندە دەکات کە لە مانگی ئابی 2016دا، 18 ھەزار کەس لە حەویجە ھەڵاتوون؛ دەڵێن ھەفتانە نزیکەی 400-450 خێزان لە حەویجەوە دەگەنە بازگەکانی پێشمەرگە. نەتەوە یەکگرتووەکان مەزەندە دەکات کە ھەفتانە نزیکەی 300 کەس دەگاتە کەمپی پەنابەرانی دیبەگە (یەکێکە لە کەمپە گەورەکانی ئێراق). ڕاپۆرتە پشتڕاستنەکراوەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانە لەسێدارە دەدات کە لە ھەوڵی ھەڵھاتندا گیراون، ھەروەھا مین دەچێنێت بۆ ئەوەی دانیشتووان لە شوێنی خۆیان بمێننەوە.

حەویجە ھاوشانی مووسڵ، شوێنێکە کە ئەندامانی داعش زۆرجار لەسێدارەدانی بەکۆمەڵ تێیدا ئەنجام دەدەن. بۆ نموونە لە 6ی ئابی 2016دا دەگوترا لانی کەم 100 کەسیان لە سێدارە داوە.

حەویجەی داگیرکراو لەلایەن داعشەوە لە تەمموزی 2016 لە کاتی شەڕی مووسڵ دابڕاوە لە باقی خاکی داعش، کاتێک شەرقات لەلایەن سەربازانی ئێراقەوە گیرا. حەویجە دوایین ناوچەی داعش بوو لە ناوەڕاستی ئێراق.

لە #21-08-2017# ، حەیدەر عەبادی، سەرۆک وەزیرانی ئێراق دوای زیاتر لە سێ ساڵ لە دەسەڵاتی داعش، ھێرشێکی بۆ وەرگرتنەوەی شارەکە ڕاگەیاند. شارەکە تا 4ی تشرینی یەکەمی 2017 لە دەستی داعش ڕزگارکرا.

لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2022، (خەدیجە ئەحمەد مورشید) ناسراو بە ئوم ڕەیان، وەک موختاری گەڕەکی ئەلحورییە لە حەویجە ھەڵبژێردرا، بەمەش دەبێتە یەکەم ژن کە تۆمارکراوە کە پۆستی موختار لە پارێزگای کەرکووک بەدەستبھێنێت.[1]