کوردی #سلێمانی# لەنێوان هەردوو جەنگی جیهانی
#کەمال مەزهەر#

ژمارە دانیشتووانی لیوای سلێمانی پێش جەنگی یەکەمی جیهان (51.600) کەس بووە، (2100) جوولەکە بوون و 900 کلدان، خودی شارەکە (15.000) کەس بووە کەهەزاریان جوولەکە بووەو (170) کلدان. بەرووبوومی کشتوکاڵی و سامانی ئاژەڵداری بەبرِبرِەی پشتی ژیانی ئابووری لیواکە دادەنرێت. لەنێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا ژیانی ئابووری لەخودی شاری سلێمانی پشتی بەو دوو سامانە بەستبوو، چونکە لەو قۆناغەدا بەرووبوومی کشتوکاڵی چواردەوری شاری گرتبوو، وتارێک لەوبارەوە هەیە بەناونیشانی (مدینە السلێمانیە یوم ژاک و لیوم) نووسەرێکی بەناوبانگ وەسفی دەکات و دەڵێت (تا چاو برِ بکات سەوزایی و بەروبوومی کشتوکاڵی لەدەوروبەری شار دەبینرا)، بەڵام ژمارەی تێکرِای باخ لەناو خودی شاردا نزیکەی (30) باخ بوون، هەندێک لەدانیشتووانی شار مەرِو بزن و مانگاو پەلەوەریان بەخێودەکرد لەناو ماڵەکانیان و لەبیستەکاندا گەرِانەوەی مەرِو ماڵات لەدەشتەکان بۆ ناو شار دیمەنێکی زۆر باو بوو، هەروەها ڕێرِەوی ماشینە بەرهەم فرۆشەکانی بەرووبوومی کشتوکاڵی لەشەقامەکانی شاردا لەبەیانی هەموو ڕۆژێکدا بەردەوام بوو بەدرێژایی ماوەی نێوان جەنگی یەکەم و دووەمی جیهان تەنانەت لەدوای هەردوو جەنگ.
دەتوانین بڵێین چوار پێنج یەکی دانیشتووانی لیوای سلێمانی هەروەها تیایدا ژمارەیەک کەکەم نەبوون لەناو خودی شاردا بەپیشەی بەروبوومی کشتوکاڵی خەریک بوون و ئاژەڵیان بەخێودەکرد لەو قۆناغەدا، هەرچەندە لیوای سلێمانی بەچیاو بەرزایی دەورە درابوو کە بەشێکی گەورەی لیوای سلێمانی لەخۆگرتبوو (نزیکەی 6400کم2)، بەڵام لەلیوادا ژمارەیەک لەدەشت و دۆڵی بەپیت هەیە بەتایبەت دەشتی #شارەزوور#و بیتوێن بەپێی ڕاپۆرتێکی پسپۆرِێکی بەریتانی (السیر ارنست داوسن) کە حکومەتی عیراقی بەکاری هێناو ناردی بۆ توێژینەوە لەسەر زەوی و دابەشکردنی کۆی زەوییە کێڵراوەکان کە بەپیتن بۆ کشتوکاڵ لەهەموو لیوای سلێمانیدا لەساڵی 1930 نزیکەی (2550کم2) کشتوکاڵ تیایدا (242کم2) پشت بەئاوی باران دەبەستێت.
داوسن توانی چرِیی دانیشتووان بپێوێت لەکیلۆمەتری چوارگۆشەی زەوی کشتوکاڵی لەسلێمانی کە نزیکی سی و حەوت کەس بوون، ئەمەش بەرزترین تێکرِای دانیشتووانە لەناوچە باراناوییەکاندا کە بێجگە لەسلێمانی شمولی هەریەک لەموسڵ و کەرکووک و #هەولێر# دەکات کەرِێژەی چرِیی دانیشتووان تیایدا بەنۆزدە کەس مەزەندە کرا، ئەم ژمارەیەش کەمێک زیاتر لەتێکرِایی بۆ هەموو عیراق کەکردیە سی و شە کەس، ئەمەش دەیسەلمێنێت سلێمانی پانتایی زەویە کشتوکاڵییەکانی سلێمانی لەپلەی خوارو دێت لەناوچە باراناویەکاندا کە بەنزیکەیی کردیە شەش یەکی زەوییە کشتوکاڵییەکان لەهەر یەک لەلیوای کەرکووک و موسڵ، نزیکەی چواریەکی مەساحەکەی لەلیوای هەولێر.
ئەم ڕاستییە بەتوندی ڕەنگدانەوەی هەبوو لەسەر شێوەی شارو خێرایی گەشەسەندنی لەقۆناغی نێوان هەردوو جەنگدا، بازارِی بازرگانی و بەرهەمی پیشەیی زیاتر پشتی بەلادێکانی لیوا دەبەست، تەنانەت ژمارەی ئەو خانانەی کە تایبەت کرابوو بۆ خزمەتکردنی جووتیارەکان لەناو شاردا زۆر زیاتر بوون لەهۆتێلەکان لەو سەردەمەجا، ژمارە ئەو خانانە کە لەناو شاردا لەساڵی 1913 بیست خان بوون بەهۆی بارودۆخی جەنگ، ژمارەیا کەمی کرد گەیشتە یانزە خان لەساڵی 1918، دیسان پاش ماوەیەکی تر ژمارەیان زیادی کرد تا بوون بەبیست خان و یەکەم هۆتێل کە لەناو شاردا بونیادنرا لەکۆتایی بیستەکان بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی جەنگی دووەمی جیهان تەنها 2 هۆتێلی بچووک هەبوون لەناو شار، لەگەڵ خانەکان لەشاردا دەیان شوێنکار هەبوون بۆ دروستکردنی کورتان بۆ لادێ نشینەکان و کەرەستەی تر بوو بۆ لادێ نشینەکان و چەندەها خزمەتی تر، هەروەها کارو کەسابەتی زۆربەی بازرگانەکان پشتیان بەدێهاتەکان دەبەست، ماڵەکانیان و شارو دوکانە پیشەییەکان بۆ گەرمکردنەوەو دروستکردنی خۆراک و بەرهەم ڕۆژانە پشتیان بەو خەڵوزە دەبەست کە لەدار دروستدەکران و ئەو دارانەش لەچیاکانی نزیکی دەوروبەری شار دەهێنران، غاباتەکانی لیوای سلێمانی بەسەرچاوەیەکی گرنگی ژیان دادەنرا لەدابینکردنی خۆراک بۆ شار، لەساڵی 1936 ژمارەی درەختی میوەو غابات لەلیوای سلێمانی نزیکی 130 ملیۆن درەخت بوون لەهەولێر نزیکی 300 ملیۆن درەخت وە لەموسڵ نزیکی ملیارو نێوێک درەخت.
تووتن بەگرنگترین بەروبومی کشتوکاڵ دادەنرا لەلیوای سلێمانیدا کە ژیانی ئابووری شار پشتی پێدەبەست و کرداری کەڵەکەبوونی سەرمایەی سەرمایەدارن بەزۆری بەهۆیەوە بوو، سەرەتای دەستپێکی بەرهەمهێنانی تووتن لەکوردستان دەگەرِێتەوە بۆ ناوەرِاستەکانی سەدەی حەڤدەیەم، تووتن لەکوردستانی باشوور ناوچەی لیوای سلێمانی بەشێوەیەکی تایبەت زیاتر تیشک و گرنگی خرابوویە سەر بۆ بەرهەمهێنانی لەساڵی 1924 لەناوچەی لیوا 2500 تۆن لەجۆرەکانی تووتن بەرهەمهێنرا، بەڵام لەناوچەکانی تری کوردستان تەنها 500 تەنیان بەرهەمهێنا، بەشێکی کەمی ئەم بەرهەمانە لەناوخۆ بەکاردەهێنران ئەوی تری دەنێردرایە دەرەوەی ناوچە کوردیەکان بەتایبەت بۆ بەغدا کە(88%)ی بەروبومی توتنی دەکرِی کە برِێکی زۆر لەکارگەی دروستکردنی جگەرەی هەبوو، بەمەش ژمارەیەکی زۆر لەدەستی کار پێویست بوو بۆ پاککردنەوەی بەروبوم و پرِکردن و گواستنەوە، هەروەها دیارترین بازرگانەکانی ناو شارو دەوڵەمەندترینیان پشتیان بەبازرگانی تووتن دەبەست، هۆی گرنگی پێدانی سلێمانی بەبازرگانی تووتن دەگەرِێتەوە بۆ ئەو یاسایەی کەحکومەتی عیراقی سەپاندبووی بەسەریدا کەکردبوویە چەکێک بۆ گوشارخستنە سەر کوردو دەرکردنی یاسای ئینحسار لەساڵی 1936 کەتیایدا حکومەت کرِین و فرۆشتن و برِی بەرهەمهێنانی تووتن دەخاتە ژێر ڕکێفی خۆی، [1]