$چی ڕوودەدات لە فەڵەستین، ئێران و تورکیا چیان دەوێ؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
ئەوەی لە قودس و غەززە دەگوزەرێت لە تیرۆری دەوڵەت زیاتر هەڵناگرێت وەک پێناسە. ئیسرائیل بە هەموو پێوەرو پێودانگە نێودەوڵەتییەکان لە دوای 67ەوە مومارەسەی تیرۆری دەوڵەت دەکات بەرانبەر فەلەستینییەکانی دەرەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل. ئەمە جگە لەوەی هەمان ئەو سیاسەتەی هۆڵۆکۆست کە لەدژی خۆی لە ئەڵمانیای نازییدا بەکارهێندرا ئێستا لە غەززە خۆی دووبارەی دەکاتەوە. مرۆڤ دەبێت لەکاتی ڕوودانی زوڵمدا تەرەفی خۆی مەکحەم بکات لە دژی زوڵم و بەو ئەداتەی لە دەستیدایە بەرەنگاری ببێتەوە، جا ئەداتەکە نووسین بێت، قسەکردن و خۆپیشاندان بێت یا ڕووبەڕووبوونەوەی یەکسانی بەرانبەرەکە. بێلایەنیی خراپترین جۆری پشتیوانییکردنی زوڵمە لەکاتێکدا دەبینیت خەڵکێکی بێ گوناە لە منداڵ و ژن و پیر وادەبنە سوتماکی شەڕێکی سەپێنراوی پرۆکسیی و بەوەکالەت.
لە دوای 1967 ەوە ئیسرائیل و بە دیاریکراویش بزووتنەوە زایۆنییەکانی نێو دەوڵەتەکە بە هاوکاریی گرنگترین و ستراژییترین هاوپەیمانیان کە کۆماری تورکیا بووە و تا ئێستاش بەردەوامن لەهاوکاری یەکتر، کاریان بچوککردنەوە و قووتدانی فەلەستین و ئاوارەکردنی خەڵکەکەکەی و گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو وڵات بووە بووە. لە هیچ پارچەیەکی مێژووی نوێی تورکیا تا ئێستا مەوقیفێکی ستراتیژیی تورکیانییە دژ بێتبە بەهاو پرەنسیپەکانی دەوڵەتی ئیسرائیل.
$ڕۆڵی ئێران لەوەی ئێستا ڕوودەدات$
ئەوەی ئێستا ڕوودەدات لەنێوان قودسییەکان و سوپای ئیسرائیلدا جوڵەیەکی خۆبەخۆی خەڵکێکی موتەمەسیک و ملنەدەرە بۆ ملهوڕییەکانی حکومەتە دینییەکەی نەتەنیاهو. جوولەکەی دەڤەرەکە هان دەدرێن ڕێگریی لەخەڵک بکەن، خەڵکەکە لێیدەدرێت، لە هەندێ شوێنی ئەقسادا پەلامار دەدرێت. بەڵام ئەوەی لەنێوان غەززە و سوپای ئیسرائیلدا ڕوودەدات شەڕێکی نابەرابەری ماڵوێرانکەرە کە بزووتنەوەی مومانەعە و موقاوەمە ئەم جارە دەستپێشخەری کرد لە هەڵگیرساندنیدا. پێناچێت قاعیدەی بزووتنەوەی ئیسلامی حەماس و خەڵکی غەززە پێیانخۆشبووبێت ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە لەم جەژنەدا ڕووبدات. دەیان هێماو ئاماژە هەن لەسەر شکستهێنانی دانووستاندنەکانی ڤیەننای نێوان ئامریکا و ئێران. جۆن کێریی کە بە ئەندازیاری زیندووکردنەوەی ڕێکەوتننامە ئەتۆمییەکەی ئێران دادەندرێت پێناچێت ڕازی بێت بەوەی ئێران پارێزگاریی لە مووشەکە بالیستییەکانی بکات. هەربۆیە ئێران ناڕاستەوخۆ پەیامی ئەوەی دا کە ناوچەکە دەکاتە ساجێکی داخ لەژێر پێی سەربازان و بەرژەوەندییەکانی ئامریکا و بۆیان دەکاتە دۆزەخ لە ئەگەری شکستهێنانی دانووستاندنەکان و هەڵگرتی سزاکان. گەر نەگەنە ڕێککەوتن ئەوا دوور نییە هاوشانی غەززە شەری تائیفی لەلوبنان و ئێراق زیندوو نەکرێتەوە و جارێکی دیکە حوسییەکانی یەمەنیش نەکەنەوە بەگژ سعودییەی هاوپەیمای ستراتیژیی ئامریکادا. هەفتەی پێشوو هێزی دەریایی ئامریکا کەشتییەکی ئێرانی پڕ لە چەک و ساروخ و جبەخانەی قورسی لە دەریای عومان دەستبەسەر کرد کە بۆ یەمەن و حوسییەکان دەچوو.
$مەحەلی تورکیا لە ئیعرابی غەززەدا چییە؟$
تورکیا لەم شەڕەی غەززەدا وەک پیشەی هەمیشەیی خۆی بەشوێن بەرژەوەندیی خۆیەوەیەتی.نانی تورکیاکەی ئاردۆگان لەدوای ئاشتبوونەوەی قەتەر و سعودیە لە دنەدانی هەستی دینیی دونیای عەرەبییە. وادیارە سعودیە دەیەوێت بەڕەکەی قەتەر لەژێر پێی سوڵتان دەربهێنێت. ئەوەی کە چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە باسی لێدەکات لە ناردنی سەرباز بۆ ئەو غەززە، موهاتەراتێکی سیاسەتە سەرسەریانەکەی ئاردۆگان شتێکی دیکە نییە و بۆ گەوجاندنی شقامی عەرەبی وئیسلامی سیاسییە. کۆماری تورکیا لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل دامەزراوەو و یەکەم وڵاتیش بووە دانی بەدەوڵەتی ئیسرائیلدا هێناوە. دواتر و لە ساڵی 2006 یەکێک لە پێشمەرجەکانی بوونی ئاردۆگان بە سەرکردەیەکی نێو پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە پاراستی ئاساییشی دەرەکیی ئیسرائیلە.
کۆتایی ساڵی2002 کە شەمعون پێرێس مەدالیای جەسارەتی زایۆنیزمی بەخشییە ئاردۆگان، بە دەقیقی پێی وت بەخێر بێیت بۆ ئۆرشەلیم، پایتەختی ڕەسەنی دەوڵەتی یەهود، ئێوە یەکەمین سەرکدە ڕۆژهەڵاتن شەرەفی ئەوەتان پێدەبڕدرێت ئەم مەدالیایە وەربگرن. ئاردۆگان یەک کێشەی لەگەڵ ئەم قسەیە نەبوو، بەتایبەت کە ئۆرشەلیمی وەک پایتەختی دەوڵەتی دینییەهودی ناوبرد. 16 ساڵ دوای ئەو وادەیە بوو ترەمپ واژووی لەسەر ئەوەکرد قودس ببێتە پایتەختی دەوڵەتی یەهود و هەڵایان لەسەر هەڵگیرساند.
$پەیوەندییەکانی تورکیا و ئیسرائیل:$
هەموو هاووڵاتییەکی ئیسرائیلی دەتوانێت بە بێ ڤیزا گەشتی تورکیا بکات، لەکاتێکدا فەلەستینییەکانی زیفەی غەربی و غەززە ناتوانن و وەرگرتنی ڤیزایەکی ستانداردی تورکیا بۆ فەلەستینییەکی دەرەوەی ئیسرائیل هێندەی وەرگرتنی ڤیزایەکی شنگن سەخت و نەکردەیە.
حکومەتەکەی ئاکپارتی لەماوەی 15 ساڵدا بە ڕێژەی 700% بەڵی لە سەدا حەوتسەد ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیل بەرزکزردۆتەوەو منداڵی بەرپرسانی ئەو حیزبە و خودی ئاردۆگان خاوەندارێتی بەشی هەرە زۆری ئەو بازرگانییە دەکەن
ساڵی 2012 توریا بە دەنگی بەڵێ دەنگی داوە بۆ ئەوەی ئیسرائیل بچێتە نێو پەیمانی باکووری ئەتڵەسیی- ناتۆ وە
ساڵی 2012 لە شاری مالاتیای تورکیا بیرۆیەک دامەزرا بۆ پاراستنی ئیسرائیل لە هەڕەشەکانی ئێران و بە ئەکتیڤی لەو ساڵەوە چالاکیی ئەنجام ددات. مالاتیا شارێکی زۆرینە کوردە.
لە پاش 2015 سێزدە دەورەی ڕاهێنانی فڕۆکەوانی لە شاری قۆنیای تورکیا بۆ فڕۆکەوانە ئیسرائیلییەکان کراوەتەوە، بەشێکی ئەو فڕۆکەوانانەی ئەمڕۆ غەززەیان بۆمباران دەکرد لە قۆنیە ڕاهێنانیان کردووە
بەگوێرەی سایتی تانکەر ترەکەرز Tanker trackers کە ڕێژەی هەناردەی نەوت لە ڕێگای دەریاوە بۆ بەندەرەکانی جیهان دەپێوێت، تەنیا مانگی ڕابردوو یەک ملیۆن بەرمیل نەوت لە بەندەری جەیهانی تورکییەوە ڕەوانەی ئیسرائیل کراوە. کەشتییەکانی بوراق ئاردۆگان بەشێکیان ئەم کارە دەکەن.
لە ساڵی 1927 ەوە تا ساڵی 2010 تەنیا پازدە دۆنم زەوی لە تورکیا فرۆشراوەتە ئیسرائلییەکان، تەنیا لەنێوان ساڵانی2013-2014، 59 دۆنم زەوی ناوچە کوردنشینەکان فرۆشراوەتە ئیسرائیلییەکان. بەشی زۆری زەوییەکان لە مالاتیا و ماردین و موش و ئیزمیر بوون. ئامارەکان دەڵێن تا ساڵی 2020 ئیسرائیل هێندە ئەوەی دەوڵەتی دووەمی خۆی لە خاکی تورکیادا درووستبکات دۆنم و زەوی و زاری لە تورکیا کڕیوە. بەشی زۆری ئەو زەوییانەش دەکەونە ناوچە کورد نشینەکانی تورکیا.
بە دانپێدانانی خودی ئاردۆگان لەبەرنامەیەکی CNNTURK هەندێ لەکەشتییەکانی بوراق ئاردۆگانی کوڕی ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ ئیسرائیلە. [1]