ناونیشانی بابەت: کورد و پڕۆژە یاسای دادگای فیدراڵی
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

=KTML_Bold=“پشکی کورد لە پڕۆژە یاساکەدا”=KTML_End=
حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئێراق پێشتر ڕێککەوتنیان لەسەر ئەوە کردبوو، کە لەبەرانبەر ڕادەستکردنی ڕۆژانە 250 هەزار بەرمیل “نەوت” و نیوەی داهاتی نا-نەوتی هەرێمی کوردستان ئەوا حکومەتی بەغدا پابەند دەبێت بە ناردنی مووچە و شایستە داراییەکان بە ڕێژەی 12.67٪ی بودجەی گشتیی ئێراق، بە مەرجێک حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی تێچووی کۆمپانیا نەوتییەکان لە ئەستۆ بگرێت.
کاتێک ئەو ڕێککەوتنە گەیشتە پەڕڵەمانی “ئێراق” لایەنە شیعەکان پێی ڕازی نەبوون و چەند پێشنیازێکی دیکەیان خستە بەردەم حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەکو؛ ڕادەستکردنی هەموو نەوتی هەرێمی کوردستان یان ڕادەستکردنی کۆی مەلەفی “نەوت” بە بەغدا، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان و فراکسیۆنە کوردستانییەکانی پەڕڵەمانی ئێراق بەوە ڕازی نەبوون و بە “لادان لە دەستوور” ناویان برد.
بەپێی پڕۆژەیاسای بودجەی فیدراڵی ئەمساڵ، لەپاڵ ڕۆژانە ڕادەستکردنی 250 هەزار بەرمیل نەوتی خاو بەنرخی کۆمپانیای سۆمۆ و ڕادەستکردنی 50%ی داهاتی دەروازەکان و داهاتی فیدراڵی دیکەی هەرێمی کوردستان بە حکومەتی ئێراق، دەبێت شایستە داراییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2004 وە تاوەکوو2020 یەکلایی بکرێنەوە، ئەوکات حکومەتی “ئێراق” بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دەنێرێت.
بەهۆی ڕێکنەکەوتنی بەشێک لەلایەنە شیعەکان لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان لە پڕۆژەیاسای بودجەی 2021 تاوەکووئێستا بودجەکە پەسند نەکراوە، زۆرینەی فراکسیۆنە شیعەکان لەگەڵ ئەوەدا نین پڕۆژەی بودجە بەبێ کورد تێپەڕێنرێت.
پڕۆژەیاسای بودجەی “ئێراق” تا ئێستا بەهۆی ڕێکنەکەوتن لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان و نەبوونی پێشنیازێکی دیاریکراوی شیعەکان بۆ دانووستاندن نەچووەتە نێو هۆڵی پەڕڵەمان بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت، ئەندامێکی لیژنەی دارایی پەڕڵەمانی ئێراقیش دەڵێت: بودجە بووەتە پرسێکی سیاسی و لە چوارچێوە یاساییەکەی خۆی دەرچووە، لە ڕێگەی بودجەوە گوشار لەسەر لایەنە سیاسییەکان دەکرێت.
“پڕۆژەیاسای بودجە بەسیاسی کراوە و لایەنە سیاسییەکان وەک گوشار بەکاریدەهێنن، شیعەکان دوا بڕیاریان ئەوەیە کە بودجە پەسند نەکرێت، تاوەکوویاسای دادگای فیدراڵی پەسند نەکرێت، تاوەکووبڕیاردەدرێت لەسەر دیاریکردنی ڕۆژی هەڵوەشاندنەوەی پەڕڵەمانی ئێراق، بودجە لەکاتێکی هەستیاردا هاتووە، کەوتووەتە دەست هەندێک کەس کە هەست بە ئازار و کێشەی خەڵک ناکەن، بەهیچ شێوەیەک باسی دەنگدان بە یاساکە نییە.”
شیعەکان تا ئێستا خۆیان یەکلایی نەکردووەتەوە، چیان دەوێت، ئەوان وەرەقەیەکیان ئامادە کردووە هەندێکیان دژن و هەندێکیشیان کە زۆرینەن لەگەڵ ئەو وەرەقەیەن، هەندێک هەنگاوهەن ئەگەر ئەو هەنگاوانە نەنرێن بودجە پەسند ناکرێت، بۆ نموونە یاسای دادگای فیدراڵی، بەتایبەت سەدرییەکان وا پێشبینی بۆ خۆیان دەکەن کە 100 کورسی دێنن، بۆیە دەیانەوێت هەڵبژاردن بکرێت و ئەوان پێیان وایە؛ سەرۆک وەزیران لە خۆیان دەبێت.
“هەردوو حکومەتی ئێراق و هەرێمی کوردستان چاوەڕێی ئەو بودجەیە دەکەن، چونکە حکومەتێک بودجەی نەبێت، حکومەتێکی کاربەڕێکەرە، بەبێ بودجە حکومەت ناتوانێت هیچ بکات، تەمەنی حکومەتی ئێراق هەمووی پێنج مانگی ماوە، لەو ماوەیەدا ناتوانرێت ئەو بودجەیە بۆ خەڵک خەرجبکرێت”.
شاندی “هەرێمی کوردستان” بێتە بەغدا سوودی ئەوتۆی نابێت، چونکە تا ئێستا شتێک نییە دانووستاندنی لەسەر بکەن بەتایبەت شیعەکان هیچ پێشنیازێکیان نییە، ئەوەی هەیە هی حکومەتە ئەویش هیچ ناکۆکی لەسەر نییە، تاوەکووئێستا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجە یەکلایی نەبووەتەوە،
=KTML_Bold=“کێشەکانی دادگای فیدراڵی”=KTML_End=
“دادگای باڵای فیدراڵی” لە ڕووی دارایی و ئیدارییەوە؛ دەستەیەکی دادوەریی سەربەخۆییە. بەپێی ماددەی 94ی دەستوور بڕیارەکانی یەکلارەوەن و دەبێت هەمووان پێوەی پابەندبن، دادگاکە لە 9 ئەندام پێکهاتووە، 2 کورد، 2 سوننە، 3 شیعە و تورکمانێک و کریستیانێک. بەڵام دادگاکە دوو ئەندامی لە دەستداوە، بەمەش کارەکانی پەکیان کەوتووە، چونکە دەبێت بڕیارەکانی ئەو دادگایە بە کۆدەنگی بێت، نەک زۆرینە، بەپێی ماددەی 93ی دەستوور، ئەو دادگایە 8 ئەرکی سەرەکیی هەیە، یەکێکیان؛ پەسندکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پەڕڵەمانی ئێراقە. یاسای دادگای باڵا 24 ماددەیە و لە ئێستادا 21 مادەی تێپەڕیووە و 3 مادەی کێشەی لەسەرە کە مادەکانی 2 و 3 و 12ن کێشەکان چین کێشە لەسەر ژمارەی دادوەرەکان ھەیە بە جۆرێک پێشتر9 دادوەر بوون کەچی ئێستا بەشێک لە “شیعە” کە سائیرونی سەدر سەرۆکایەتی دەکات، دەیەوێت بیکات بە 15 دادوەر.
کورد و بەشێک لە سوننەکان دەڵین؛ دەبیت ھەر بڕیاریک درا بە دەنگی تێکڕای ئەندامانی دادگا بدریت، بەڵام شیعە دەڵیت؛ نەخێر بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامەکان بڕیار بدریت. سەبارەت بەوەی بودجەی پێوەبەستراوە، ئەوەیە تاکوو وەک کارتی فشار بەکاری دەھێنن بە جۆریک “سائیرون” دەڵیت گەر بەو شیوازەی ئێمە دەمانەویت نەڕوات ئێمەش ناھێڵین بودجە تێپەڕیت.
بۆ “کورد” ئەم یاسایە گەلێک لە بودجە گرنگترە، چونکە بڕیارەکانی دادگای باڵا ھیچ دەسەڵاتێک ناتوانیت ھەڵیوەشینیتەوە .بودجە بۆ ساڵێک یان زیاتر بەڵام ئەم یاسایە بۆ چەندین ساڵە دەتوانرێت کێشەی سیاسی و نێوخۆی بۆ کورد و ھەرێمی کوردستان درووست بکات، “سەدرییەکان” سەرۆکایەتی ڕایەک دەکەن، کە بەشێوەیەکی گشتی پەسندکردنی پڕۆژەیاسای بودجەیان بەستاوەتەوە بە سێ بابەتەوە؛
یەکەم؛ پەسندکردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی.
دووەم؛ دیاریکردنی وادەی هەڵوەشانەوەی پەڕڵەمان و، دەرکردنی یاسای ئەنجوومەنی وەزیران و وەزیرەکان، ئەمەش وەک ئامادەکارییەک بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکان.
هەرچەندە گرێدان و بەستنەوەی پڕۆژە یاساکان بە یەکدی کارێکی درووست نییە زۆربەی ئەندامانی کورد لەگەڵیدانین. دادگای باڵای فیدراڵی بۆ هەرێمی کوردستان بابەتێکی زۆر گرنگە، بۆیە هەموارکردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی یاخود داڕشتنی یاسای نوێی دادگای باڵای فیدراڵی پێویستە بە دەنگی 2 لەسەر3ی پەڕڵەمانتاران پەسند بکرێت، نەک بە زۆرینەی دەنگ. هەموارکردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی لە پەڕڵەمان خوێندنەوەی یەکەم و دووەمی بۆ کراوە. ماوەتەوە دەنگی لەسەر بدرێت. لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆی پەڕڵەمان دەنگدان لەسەر پڕۆژە یاسای دادگای فیدراڵی خراوەتە بەرنامەی کارەوە.
ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەخت بکرێت، دەبێت “پەڕڵەمانی ئێراق” خۆی هەڵبوەشێنێتەوە تاوەکوویاسای دادگای فیدراڵییش هەموار و پەسند نەکرێت، پەڕڵەمان ناتوانێت خۆی هەڵبوەشێنێتەوە، چونکە دەبێت ئەو دادگایە ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن پەسندبکات. بۆیە دەبێت سەرەتا یاساکە پەسندبکرێت، ئەوسا پەڕڵەمان خۆی هەڵبوەشنێتەوە وەک زەمینەسازییەک بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەخت.
=KTML_Bold=“دەرئەنجام”=KTML_End=
بەهۆی تەواو نەبوونی ڕێژەی یاسایی پەڕڵەمانی ئێراق، کۆبوونەوە لەبارەی دەنگدان بۆ پڕۆژەیاسای دادگەی فیدراڵی بۆ ڕۆژی پێنجشەممە 18ی ئادار دواخرا. بەهۆی نەبوونی ڕێژەی دوو لەسەر سێی ئامادەبووان، پڕۆژە یاسای دادگەی باڵای فیدڕاڵی نەخرایە دەنگدانەوە و بۆیە بڕیاردرا دانیشتنی پەڕڵەمان بۆ ڕۆژی پێنجشەممە دوابخرێت و لەگەڵ پڕۆژەیاسای بودجە پێکەوە بخرێنە بەرنامەی کارەوە، ڕۆژی سێشەممە 16ی ئادار دانیشتنی پەڕڵەمانی “ئێراق” بە بەشداریی 198 پەڕڵەمانتار لەسەر پڕۆژەیاسای دادگەی فیدراڵی دەستیپێکردەوە، ئەمەش لەکاتێکدایە کە بۆ تێپەڕاندنی پڕۆژە یاساکە پێویستە دوو لەسەر سێی پەڕڵەمانتاران کە دەکاتە 220 پەڕڵەمانتار، دەبێت بە “بەڵێ” دەنگ بە پڕۆژەیاساکە بدەن.
لایەنە “شیعەکان” ئاماژەیان بەوە کردووە؛ ئەگەر دەنگی پێویستی دوو لەسەر سێیان هێنا ئەوا پڕۆژەیاسای دادگەی باڵای فیدراڵی دەخەنە دەنگدانەوە، ئەگەر نەیانتوانی ئەوا هەمواری یاسای دادگەی باڵای فیدراڵی دەخەنە دەنگدانەوە و پەسندی دەکەن بەشێک لەلایەنە شیعەکان پڕۆژەیاسای بودجەی 2021یان بە پڕۆژەیاسای دادگەی باڵای فیدراڵی گرێداوە، تاوەکووئێستا پڕۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2021 پەسندنەکراوە. ئەگەر پەسندکردنی پڕۆژەیاسای دادگەی فیدراڵیی “ئێراق”ببێتە مەرجی پەسندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە و هەوڵی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت، ئەوە یاساکانی دیکە پشتگوێ دەخرێن، چونکە دەستدەکەن بە پەسندکردنی ناوی بەربژێران و هەڵوەشاندنەوەی پەڕڵەمان. ئەوەیش مەترسییەکی گەورەیە لەسەر ئاییندەی ئێراق.
ئەو مادانەی کە گرفتی لەسەرە ماددەکانی (2 و 3 و 12) باس لەمانە دەکەن پەسندنەکراون و ناکۆکیان لەسەرە.
1-مادەی دوو:- پەیوەستە بە پێکهاتەی دادگەی فیدراڵی، کە چەند بابەتێک لەخۆدەگرێت، وەکو: ئایا دادگەی فیدراڵی لە کێ پێکدێت، لە چەند دادوەر و شارەزای شەرعی پێکدێت، لە چەند شارەزای یاسایی پێکدێت، ئایا لە کوێ دەنگدەدەن، دەنگدەدەن یان تەنیا ڕاوێژ دەکەن، لە چ کات و بابەتێک قسە دەکەن، شارەزایانی شەرعی ئیسلامی ئایا مافی ڕاوێژیان هەیە یان دەتوانن دەنگیش بدەن، ئەگەر مافی دەنگدانیان هەیە لە کوێ مافی دەنگیان هەیە. تاوەکووئێستا ئەمە یەکلایی نەبووەتەوە و کۆبوونەوەی ئەمڕۆ هەر لەسەر ئەو بابەتە بوو. بۆچوونی لایەنە شیعەکان ئەوەیە، دەبێت شارەزایانی “شەرعی ئیسلامی” لەگەڵ دادوەرەکان دەنگ بدەن و هەندێکی دیکەش دەڵێن؛ با ئەوانە تەنیا لەو بابەتانە دەنگبدەن کە پەیوەستن بە ماددەی 2ی دەستوور کە تایبەتە بە بنەما چەسپاوەکانی ئیسلام. هەندێکی دیکەش دەڵێن؛ نەخێر با لە هەموو بابەتێکدا دەنگ بدەن. بۆچوونی کوردیش ئەوەیە، زیاتر ڕاوێژکردن بێت، سووننەکانیش لەگەڵ ئەو بۆچوونەن، بەڵام تاوەکووئێستا نەگەیشتوونەتە چارەسەری مامناوەند.
2- ماددەی سێ:- پەیوەستە بەوەی کێ مافی دیاریکردنی ئەندامانی دادگەکەی هەیە، کێ دایاندەمەزرێنێت، هەندێک دەڵێن؛ ناوەکان لەلایەن ئەنجوومەنی باڵای دادوەری و ئەنجوومەنی دادوەریی “هەرێمی کوردستان” پێشنیاز دەکرێن و سەرۆککۆمار بۆچوون و دەنگیان لەسەر دەدات، هەندێکی دیکەش دەڵێن؛ ئەنجوومەنی باڵای دادوەری و ئەنجوومەنی دادوەریی هەرێمی کوردستان پێشنیازیان دەکات و پەڕڵەمان دەنگیان لەسەر دەدات، پاشان سەرۆککۆمار مەرسوومی کۆماریی بۆ دەردەکات.
3- ماددەی دوانزە:- تایبەتە بە میکانیزمی بڕیاردان. بە چ شێوەیەک دادگەی فیدراڵی بڕیاردەدات، ئایا لە هەموو بابەتەکاندا بە زۆرینەی دوو لەسەر سێ دەبێت یان زۆرینەی سادە. لایەنی کوردی بۆچوونی وایە لە هەموو کێشەکاندا پێویستە بە زۆرینەی دوو لەسەر سێ بێت، لەبەرانبەردا لایەنە شیعەکان دەڵێن؛ “نەخێر با بە زۆرینەی سادە بێت”، هەروەها لەبارەی ئەو کێشانەی کە هەرێمی کوردستان و پارێزگاکان بەشێکن لە ناکۆکییەکان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی، کورد داوای کۆ-دەنگی دەکات و شیعەکان دەڵێن “نەخێر با لەو کێشانە دوو لەسەر سێ بێت”. [1]