ناونیشانی بابەت: کوردستان سەرزەمینی کۆنترین پەرستگا لە جیهاندا
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#
=KTML_Bold=دەستپێک=KTML_End=
کوردستان بە شێوەیەکی گشتی لەڕووی شارستانی و شوێنەوارەوە بە وڵاتێکی یەکجار دەوڵەمەند دادەنرێت، لەو ڕوانگەیەوە بووە بە پێشەنگ و لانکی داهێنانەکانی ژیانی مرۆڤایەتی و بناغەی شارستانییە.، وەک درووستکردنی کەلوپەلی سەرەتایی و خەت و نووسین و ئایین و پەرستگاو گوندو شارو شارە دەوڵەت و یاساو بازرگانی و…هتد. هەر ئەوەش وای کردووە لە هەر ناوچەیەکی ئەم وڵاتە کنەو پشکنین بکرێت و شوێنەوارێک هەڵدرێتەوە پاشماوەیەکی گرنگی مێژوویی دەردەکەوێت و دەبێتە جێی سەرنج و بایەخی زاناکان و شوێنەوارناسەکان.
لەم ساڵانەی دواییدا باشووری کوردستان بوو بە بەشێکی سەرەکی کاری هەڵکۆڵینی زۆربەی زانکۆکانی ئاڵمان و ئەمریکاو بەریتانیاو فەرەنساو ئیتالیاو هۆڵەنداو…هتد. زۆربەی دەرئەنجامی دۆزینەوەکان بوونەهۆی گۆڕانکاری گەورە لە زانسی شوینەوارناسی و مرۆڤناسی و شارستانییە.ی جیهاندا. دۆزینەوەکانی دەشتی شارەزورو بەتایبەتی بیستانسوور و بەکراوە و گوندی کونارەی نزیک هەزارمێردی سلێمانی و شارەکانی تر بوونە جێی سەرنجی جیهان. هەروەها دۆزینەوەکانی ساڵانی پێشوتری باکووری کوردستان و ڕۆژاواش جێی بایەخ و تێڕامانن.
ئەوەی تا ئێستاش ئەنجامدراوە هێشتا وەک پێویست نییە. ئەگەر باری ڕامیاری و ئاساییش و ئارامی هەبێت، پێویستە کاری زیاتر بکرێت، بەڵام بەداخەوە سەرەڕای ئەو کارانەی کراوە لە زۆر شوێنی کوردستان ڕێگە نادرێت کاری پشکنین بۆ شوینەوارەکان بکرێت بەتایبەتی لە ئێران و ئەو شوێنانەی پەیوەندییان بە شارستانی کوردستانەوە هەیە وەک هەمەدان و لە باشووریش قەڵای کەرکووک. بێگومان ئەگەر پشکنینی گشتی بکرێت، مێژووی کوردستان بە تەواوەتی ئەگۆڕێ و لەوەش گرنگتر دەبێت کە ئێستا لە جیهاندا بە لانکەی شارستانییە. دادەنریت.
=KTML_Bold=خاکی کوردستان بە ناونیشانی داگیرکەران=KTML_End=
بەداخەوە کوردستان دەوڵەتی نییە. زۆربەی ئەو شوینەوارانە کە دۆزراونەتەوە لە ناوەندە زانستی و مۆزەخانەو بڵاوکراوەکاندا زۆر کەمیان لەژێر ناونیشانی کوردستاندا دانراون زۆربەیان لەژێر ناونیشانی شارستانی وڵاتی داگیرکەردا دانراون. وەک ئێراق و ئێران و تورکیاو سووریا، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشی و شانازیە بۆ ئێمەی کورد و خەڵکی کوردستان ئەوەیە ئەو شارستانییە.انە بەناوی ناوچەیی و هەرێمیەوە ناسێنراون کە هەر یەکێک لەوانە دەگەڕێنەوە بۆ سەر خاکی کوردستان، بۆیە لە زۆربەی ئاماژەکاندا نووسراوە باشوورو ڕۆژئاوی ئێران، یان لوڕستان یان ئیلام، یان باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا یان باکووری سووریا، یان باکووری ئێراق. لەگەڵ ئەمانەشدا زۆربەی زاناکان ناراستەوخۆ ناوی کوردستان دێنن لەژیر ناونیشانی زاگرۆس، میسۆپۆتامیاو ئەناتۆلیا. هەندێکیان بەڕاشکاوی ناوی کوردستان دێنن.
یەکێک لەکارە هەرە گرنگەکانی نووسینەوەی مێژووی ڕۆژهەڵاتی کۆن لەژێر ناونیشانی (شارستانییە.ەکانی ڕۆژهەڵاتی نزیک) کە لە چەندین بەرگ پێکهاتووەو لە نەخشەی هەموو بەرگەکانیدا ناوی کوردستانی هێناوە وەک ناوەندێکی گرنگی شارستانییە.ەکان. هەرچەند لە بابەتەکانی ناوەوەیدا سەرجەم زاراوەکانی تری بەکارهێناوە کە پێشتر باس کراون کە مەبەست لێیان کوردستانە. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانرێت کار بۆ ئەوە بکەین شارستانییە. وەک بناغەیەکی گرنگی درووستکردنی دەوڵەت و بیکەینەوە بەردی بناغەی یەکێتی نەتەوەیی و یەکبوونمان وەک چۆن زۆربەی شانازییەکانی شارستانی جیهان لەم وڵاتەی ئێمە لەدایک بوون و هەموو جیهان پێی سەرسامن و بە چاوێکی ڕێزەوە تەماشای ئەو مێژوو شارستانییە.دەکەن.
ئایا چی لەوە شکۆمەندترە کە یەکەم داهێنانی نووسین و خەت لە میسۆپۆتامیای کوردستانەوە سەری هەڵدابێت؟ چی لەوە گرنگترە یەکەم جار لە کوردستانەوە کشتوکاڵ دا‌هێنرایێت و ئەم وڵاتەی ئێمە داهێنەری یاساو دەستوورو دەوڵەت بووبێت؟ ئەی کەوایە بۆچی ئێستا گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتین؟ بۆچی دابەش کرواین؟ بۆچی دەبێت پڕۆژەی دەوڵەت وسەربەخۆییمان نەبێت وەک جوولەکە، وەک ئیسرائیل نەبینەوە بە خاوەن دەوڵەت و سەربەخۆیی و سەروەریی خۆمان؟ لەکاتێکدا خاوەن شارستانییە.ێکی هێندە گەورەو پرشنگدار بین لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
=KTML_Bold=دید و سەرسامیی شوێنەوارناسان=KTML_End=
ئێمەلەم بابەتەدا نموونەیەکی تری شارستانییە.ی کوردستان باس دەکەین، با بزانین کوردستان لە چی پێگەیەکی شارستانیی گرنگدایە لەم جیهانە گەورەیەدا؟ لێرەدا بە گرنگی دەزانم باسی دۆزراوەکانی گردی (گوبێڵکی) بکەین لە باکووری کوردستان. هەرچەندە ئەم شوینەوارە سەدان توێژینەوەی لەسەر کراوە و ناوەندە زاستییەکانی جیهان باسی دەکەن، کەچی لای خۆمان ئەو دەنگدانەوەیەی نەبووە! بێگانەکان بە سەرسامیەوە لێی دەڕوانن و هەریەک پەیڤی خۆی هەیە لەسەری، بۆ نموونە (تۆم سامفۆرد) وەک توێژەرێک دەربارەی ئەم شوێنەوارە دەڵێت: “گوبێڵکی تەپە هەموو شت دەگۆڕێ) ”. هەروەها ( Thomas Lawson ) دەڵێت: “شەرابێکی کۆن لە پێستی نوێدا”.
(مانفرید هیۆن) دەڵیت: “دۆزینەوەکانی ئەم گردە شوێنەوارییە، مێژووی جیهان دەگۆڕێ و ڕووداوێکی یەکجار گرنگە و وەرچەرخانێکی بێوینەیە لە ژیانی مرۆڤایەتیدا”. هەروەها زانا ئەڵمانەکان دەڵێن: “ئەم پەرستگایە هیچێ کەمتر نییە.لە ئەهرامەکانی میسر”. توێژەر (ئاننا هابرمل-Habermehl,) دەڵێت: “ئەم شوینەوارە سەرنجی هەموو جیهانی بەلای خۆیدا ڕاکێشاوەو لەرووی تەمەن و داهێنانی توانای مرۆڤی ئەو سەردەمەوە کە کۆتای سەردەمی نیادەرتاڵەو بە (12000) ساڵی دادەنێت”.
=KTML_Bold=کۆنترین شار، کۆنترین پەرستگا=KTML_End=
گردی گوبیڵکی یان پوتبیلی (potbelly hill) ( Gobelki Tepe) لە باکووری کوردستان بە کۆنترین پەرستگای جیهان دانراوە لەلایەن شوینەوارناسانەوە، ئەم شوینەوارە دەکەوێتە سەر زنجیرە شاخێک لە ڕۆژاوای زنجیرە شاخەکانی (ئەنتی-تۆرۆس) لە باشووری ڕۆژاوای ئەناتۆلیا بەدووری (13کم -8میل) لە شاری دێرینی ئورفا لە باکووری کوردستان، ئەم شوێنەوارە گرنگە لەلایەن شوێنەوارناسی ئەڵمانی (کلاوسشمیت-Klaus Schmidt) لە ساڵی 1994 دۆزرایەوە، دواتر بە هاوکاری دەستەی شوێنەواری ئورفا کاری کنەو پشکنینی بۆ کراو ساڵی 1995 دەستکرا بە هەڵکەندن و گەران بۆ دۆزینەوەی پاشماوە شارستانییە.ەکانی.
لە ئەنجامی کاری کنەو پشکنیندا شارێکی گەورە دۆزرایەوە و دوای شیکاری و لێکدانەوەی زانستی و دەرکەوتنی ئەنجامەکانی پشکنینەکە، بە کۆنترین پەرستگای جیهان دانرا. لە چینەکانی ژێرەوەشی کە بۆ چاخی شۆڕشی کشتوکاڵ دەگەڕێتەوە شوێنی پاراستنیی دانەوێڵە هەبووە وەک گەنم و جۆ.
ئەوەی لێرەدا جێی بایەخپێدانە، زاناکان زۆر شتی تریان باسکردووە وەک ئەوەی ئەم شارە بە کۆنترین شارو کۆنترین پەرستگا دادەنێن لە جیهاندا، هەرچەندە شوێنی ژیانی ماڵومنداڵ نەبووە، بەڵکوو وەک پەرستگا وشوێنی ڕێوڕەسمی ئایینی بەکارهاتووە، هەرچۆن بێت بۆ ئەم قۆناغەی ژیانی مرۆڤایەتی لە کوردستاندا هەنگاوێکی یەکجار پێشکەوتوو بووە، چونکە بەکارهێنانی بەردی قەبارە گەوەرەو پان و دریژ نەخشێنراو بە وێنە بۆ پایەکانی ئەم پەرستگایە نیشانەی بوونی ژیری و توانای مرۆڤ دەردەخات، سەرەڕای ڕازاندنەوەی بەردەکان بە نەخش و وێنەو نیگارو تابلۆو کاری دەستی و هونەری، کێشی بەردەکان جێی سەرسوڕمانن! بۆ نموونە کێشی هەندێ لە بەردەکانی دەوری پرستگاکە (7-10) تەن و بەرزییان (5-6) مەترە، ئەوانەی ناوەڕاست و ناوەندی پەرستگاکە کێشیان دەگاتە (50) تەن و درێژییان (30) مەترە. ئەمەش بووە جێی سەرنج و سەرسوڕمانی زاناکانی شوێنەوارناسی.
پاشان زاناکان کەوتنە بەراوردکاری و گەڕان و دۆزینەوەی کاری لەم شێوەیە، بەڵام تاکوو ئەمڕۆ هاوشێوەی ئەمەیان نەدۆزیوەتەوەو سەرسوورمانی خۆیان لەوە دەربڕیوە کە ئەم پەرستگایە چۆن درووستکراوە کە لە قۆناغی پێش گوند درووستکراوە و پاشان گوندەکانی چوار دەوری درووستکراون.
ئەم پەرستگایە مێژوەکەی دەگەڕیتەوە بۆ (9500ساڵ پ.ز) ، واتە (11500 - 12000) ساڵ پێش ئێستا. بەوەش مێژوویەکی بێ وێنەی بۆ خۆی تۆمارکردو بە یەکەم پەرستگا دانرا لە مێژووی مرۆڤایەتی و جیهاندا. لەگەڵ ئەوەشدا بە کۆمەڵگەیەکی کشتوکاڵی دادەنرێت.
هەروەها لە کنەو پشکنینەکانی ئەم شوێنەروارەدا (مانفرید) و هەندێ لە هاوکارەکانی بەشداربوون و کاریان تێدا کردووە، بەم شێوەیە باس لە گرنگی ئەم شوێنەوارە دەکات و دەڵیت: “ئەم شوێنەوارە لەسەر گردێکی بەرز و دژوار درووستکراوە بە بەردی گەورەو قاڵبکراو نەخشێنراو، برتییە لە پەرستگایەکی گەورەو فراوانی شێوە بازنەیی بۆ کاری پەرستن و ڕێوڕەسمی ئایینی و ئاهەنگگێڕان درووستکراوە، وەک ناوەندیکی ئایینی گەوەرە دانراوەو خەڵکی لە هەموو شوێنەکانی ترەوە بۆی هاتوون و لەوێ کۆبوونەتەوە و ئاهەنگیان گێراوە”.
=KTML_Bold=توانای خەیاڵیی مرۆڤ لەم پەرستگایەدا=KTML_End=
سەرەڕای دۆزینەوەی ئێسک و پروسکی ئاژەڵ، لەگەڵ ئەوەشدا بەردەکانی گەورەی قەبارەیان وێنەو نەخشەکانی سەریان جێی تێڕامانەو وێنەی مرۆڤ و ئاژەڵ و باڵندەی لەسەر نەخشاوە وەک ڕێوی و بەرازی کێوی و دووپشک و ورچ و…هتد. ئەوەی جێی سەرنجە داتاشین و لەقاڵبدان و نەخشاندنی بەردەکانێتی کە لە چەندین ناوچەی دوورەوە هێنراون وەک کەبدۆکیا بە دوری (50) میل ودەریاچەی (وان) بەدوری (20) میل لە ڕۆژهەڵاتی شوێنەوارەکەوە کە لە شێوەی بەردی بورکانی و سروشیتدان.
هێنانی ئەم بەردە قەبارە گەورانە لەو شوێنە دورانەوە بۆ سەر ئەو گردە بەرزە بوو بە جێی پرسیارو سەرسوڕمانی زاناکان، بۆیە چەندین جار سەردانیان کردووە تا ئەو ڕاستیدانە بزانن و ڕوونی بکەنەوە. هەر لەبەر ئەوەش بوو زانا ئەڵمانەکانیش پێیان وایە ئەم شوێنە گرنگە ناوەندێکی ئایینی گرنگ بووە بۆ پەرستن و وەکوو ڕایەڵەیەک و بەستنەوەی ناوچەکانی دەوروبەری خۆی بووە، لەگەڵ ئەمانەشدا تاکوو ئەمڕۆش زاناکان بەدوای وەڵامی ڕاستی و دورستی ئەو پریسیارەوەن کە ئایە جوتیارو خەڵکی ئەو سەردەم و ئەو ناوچەیە لە چاخی بەردیندا چۆن توانیویانە بەردی گەورەی قەبارە (50) تەنی بگوازنەوە لەو شوێنە دورانەوە؟ هەروەها چۆن ڕایانکێشاوە؟ چۆن دایانناوەو ڕێکیان خستووە؟ چۆن بەرزکراوەتەوە بۆ دیوارەکان بەو شێوە ئەندازەییەو بە وردەکاری وهونەریەوە؟ هەروەها کێ پاڵنەری ئەو کارە گرنگەیان بووە؟ کێ یارمەتیدەرو داهێنەری بیرۆکەکە بووە؟ کێ سەرپەرشتیاری و چاودێری کارەکەی کردووە؟ کێ خۆراک و کەلوپەلی ئامادەکردووە؟ ئەو هونەرمەند و لێزانانە کێن کەوا بەرد بەردی نەخشاندووە؟.
=KTML_Bold=نهێنی گرنگ و هونەری سەرنچڕاکێش=KTML_End=
لایەنێکی تر کە زۆر جێی سەرسوورمانە، هونەری وێنەکێشانی ئەو بەردانەیە کە بۆ مرۆڤی ئەو سەردەمە کارێکی یەکجار مەزنەو بێ وێنەیە. هەروەها لە نوێترین توێژنەوەدا زۆر نهێنی تر خراونەتەروو، وەک ئەوەی بەردەکانی ئەم شوێنەورارە کە لە شێوەی پیتی (T) لاتینی و ئینگلیزییە بە مانای خوا (God) دێت و ئەوەش بە یەکەم پیت دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا کە پێش سومەرو میسریەکانە. بەردەکان (200) بەردن و (18) یان لە شێوەی پیتی (T) کە جێی سەرسوڕمانن.
هەر لەم ڕوانگەیەوە بەپیێ گریمانەی زانا ئەڵمانەکان، ئەوان پێیان وایە ئەم کارە لەسەردەستی بەندەو کۆیلە درووستکراوە هەروەک چۆن دواتر هەرەمەکانی میسر درووستکراون، چونکە لە شوێنەوارەکەدا شوینی خۆراک و ئاوو شلەمەنی وەک شەراب درووستکراوە، بۆ نموونە دۆزینەوەی ژوورێک کە جێگای (240) لیتر شلەمەنی گرتووە و پاشماوەی شەراب و بیرەی تێدا دۆزراوەتەوە، بوونی شەراب لەو شوێنە جوڵێنەرێکی باش بووە بۆ خەڵک، چی وەک کارکردن و چی وەک خواردنەوەی شەراب لە ئاهەنگ و بۆنە ئایینەکاندا. هەروەها گۆشتی بەراز خوراوەو شەراب و بیرە خوراوەتەوە وەکوو دڵخۆشی و ئاهەنگگێڕان لە ڕیوڕەسمی ئایینیدا، بەڵام دەربارەی جۆری مۆسیقاو گۆرانی و سەماو شێوازی ئاهەنگەکە شتێکی ئەوتۆ لەبەردەستدا نییە.
=KTML_Bold=سەرچاوە و پەروێزەکان:=KTML_End=
(1) JACK M.SASSON: Civilizatoins of the Ancient Near East,New Work,1994,Vol,1,2,3,4.
(2) Tom Samford: Göbekli Tepe changes everything,2013,1-5.
(3) Thomas T. Lawson:Old Wine in New Skins: The Meaning of the Twin Pillars of Göbekli Tepe,p1-14. ،
(4) Karin Bois: Min Eurpeiska Familj De Senaste 54000 Aren,2015,swed,p198-202-203.
(5) ) Habermehl, A: A creationist view of Gӧbekli Tepe: International Conference on Creationism, Pittsburgh,p. 7–13
(6) Andrew Collins:Who Built It,when and why Apreview to Genesis of Gods.2014,p1.
(7) Yuval Noah Harary: Sapiens Abrief History of Humankind,London,2014,p89-92.
(8) Andrew Collins: Göbekli Tepe: Who Built It, When, and Why? A Preview to Genesis of the Gods Discovery of Eden, USA (Bear & Co) .,,2014,p1-16- Karin Bose,p202.
(9) Edmond Furter, Göbekli Tepe, between rock art and art,independent structural anthropologist, Johannesburg, South AfricaEXPRESSION 9, September 2015,p1-4.
(10) Manu Seyfzadeh, Robert Schoch:Worlds First Known Written Word at Göbekli Tepe on T-Shaped Pillar 18 Means God, Boston University, USA Archaeological Discovery, 2019,p1-6
(11) Karin Bois: Min Eurpeiska Familj,p198-206-207.
[1]