چن پەرس و جوابێ دەربارەو فرەزوانی
بەشۍ: ششەمە

پەرسه: ڕەگەزپەرەستێ و شۆوینیستێ توندڕەوێ جه ئاستو دنیاینه و به درێژایی تاریخی حەولوو تەقالای فرێشا پەی فەوتنای زوانی ئەڎایی قسەپەنەکەراو زوانەکاتەری داینێ، به پەیلواو شمە چەنی مشۊ وەر پی سیاسەتیه بگېریۆ؟
جواو: چی چن ساڵه دماینانه چنها وەڵاکریای و بڕیارێ جۊراجۊرێ جه لاو ڕېکۋزیاو نەتەوه یۆگېرتەکاوه (UN) بەرێ شیەنێ که ئی جۊره هۆرزووکەوتا به نایاسایی مزانا، بەڵام یاگێ داخێنه که ئی ڕۊته هەرپاسه درێژەش هەن و ڕېکوزیاو نەتەوه یۆگېرتەکایچ (UN) هېز و یاسایو چەنەئاماش پەی وەراوەریکەردەی دژوو ئی جۊرە هۆرزووکەوتا نېیەن. به پەیلواو من پسپۆڕێ و شارەزای مشۊ به دەوڵەتەکاشا سەلەمنا که پەروەرده به زوانی ئەڎایی و پەشت گېری جه پرۆژێ پەی گەشەکەردەی زوانه جیاوازەکا به قازانجوو ئی دەوڵەتاو وېشانه. پەیجۊریێ زانایانێ چی بارەوه سەلەمنانشا که فرەزوانی جیاکەرەوەو هاموەڵاتیا جه یۆترینی نېیەن، بەڵکو پەشتیوانەن پەی یۆگېرتەی نەتەوەیی و وەڵاتی هامبەشی، یان به واتێوەتەر: ئینە یۆگېرتەین جه جیاوازینه. زانای نامداری هێندی، دەبی پراسانا پاتانایاک (Debi Prasanna (Pattanayak، وەختوو وېش زوانه هێندیەکا به ۋلی لاولاوی تەشبی کەرۍ و ۋاچۍ دانەدانەو ئی ولا پەی جوانخاسی گوڵوو لاولاوی پەیوازێنێ. بەهەرحاڵ هیچ هۊکارێ پەی پەرۆشی ئی دەوڵەتا جه فرەزوانی بېیەیش نېیەن.
پەرسه: چەنی کریۆ بڕیارنامەو گەردوونی مافی زوانی جه گردو دنیاینه، بە تایبەت جە وەڵاتە فرە زوانیەکانە پەسەن کریۆ و کردەوەش شۊنیوەبۊ؟
جواو: جه ڕاسییەنه، هەرپاسه که وەڵتەر واتم، چەسپنای تەماموو ئی بڕیارناما بە کردەوه و تەنانەت پەسەن کەردەیشا جه لاو دەوڵەتەکاوه چەمەڕا نمەکریۆ.
پەرسه : بڕېوه چا دەوڵەت و لایەنا پەروەردە به زوانی ئەڎایی بە تەرسێو پەی ئاسایېشی نەتەوەیی منیاره، ئایا بەڕاسی پەروەرده به زوانی ئەڎایی تەرسێەش پەی ئاسایېشی نەتەوەیی و وەڵاتی ھامبەشی ھەن؟
جواو: هیچ بەڵگێوه پەی سەلەمنای ئی جۊره پەیلوایا، که پەروەرده به زوانی ئەڎایی تەرسەش پەی ئاسایېشی نەتەوەیی بۊ، بېیەیش نەبېیەن و نېیەن. پەی نمونەی بەشێو فرەو وەڵاته ئافریقایەکایچ دڎان به بېیەی فرەزوانی پېسەو ئەمری واقێعی منیاره، ھەرپاسە ڕېزگېرتەی و دڎان پۊرەنیای پی واقێعیەتیرە پەی یۆگېرتەی نەتەوەیی و وەڵاتی ھامبەشیشا به پەیواز مزانا. به پەیلواو منیچ ئی دڎان پۊرەنیایرە تاوۆ بۊ به مۆدێل و بنەمایه تەنانەت پەی گرفتو پەرسەکا تەریچ.
پەرسه : تەرسەو فۆتیای بەشێو فرەو زوانە ئەڎاییەکا جه ئاستوو دنیاینە ھەن، پەی نەفۆتیای و گەشه کەردەی ئی زوانا مشۊ چېش کریۆ؟ ڕاچارو شمه چېشەن؟ ئەرکوو دەوڵەتا و ڕۊشنویراو گلێرگاو مرۊڤایەتی جه وەراوەروو ئی تەرسېوە چېشەن؟
جواو: هەم دەوڵەتێ و هەم ڕۊشنویرێ و زانای گلێرگاو مرۊفایەتی مشۊ تایبەتمەندی ھەریۆ چی زوانا و قسەپەنەکەراو ئی زوانا به وردی بشناسا. فرەزوانی جه گرد وەڵاتێوەنه، نە تەرسەنە و نه کېشه، به ڵکووم ئەرمانەروو سەروەت و سامانی فەرهەنگی دۊڵەمەڼو ئا وە‎ڵاتانه. ئا دەسکۆته که وەڵاتوو ئەتیوپی جه ساڵەو (1994ز) ی، دماو (10 تاکو 15) ساڵا ئەوەگژیای بەدەسش ئارد، نمونێو زەق و دیارەن پەی واقێعو فرەزوانی و ھەرپاسە پەیوازی چەسپنای فرەزوانین جه ئاستوو دنیاینه. جه ئەتیۆپینه فرەزوانی ئەرمانەروو واقێعوو ئا وەڵاتینه، نەک نکوولی وسەپنای زوانێو سەرو زوانەکا تەریرە و یان تێکەڵکەردەی چن زوانا و یان پاڕەو کەردەی سیاسەتی تەکزوانی.
جە سەڎ (100) ساڵێ ۋېیەردێنە دەوڵەته یۆجە دماو یۆوەکاو ئەتیۆپی کەوتێبێنی شۆنەو سیاسەتوو تەکزوانی و زوانو (ئەمحاری) شا پېسەو زوانی سەرەکی جە ویەروو پەروەردەی و یاسای و لەشساقی و ....هتد سەپنابێره، بەڵام ئی سیاسەتە جە ساڵەو (1994ز) ینە تووشوو ئەوەمەڕیای و بێئاکامی بی. چا ساڵەولای دەوڵەت سیاسەتێو زوانی تازەش هۊرچنی و وەرپەرسێ و دام ودەسگای کارئامێ و شارەزاێش پەی (11) مەحاڵێ ئا وەڵاتیە دەسنیشان کەردێ. ئەرکوو ئی وەرپەرسا و دام ودەسگایا ئانەبۍ کە بلا پەی ئا مەحاڵا و ئێمکاناتوو گەشەکەردەی زوانو قسەپەنەکەراو ئا مەحاڵا فەراهەم کەرا و زوانەکەیچشا بۊ به زوانی ڕەسمی و زوانو پەروەردەو مەحاڵەکەیشا.
ئی سیاسەته سەرکۆتەیی فرەش بەدەس ئاردو به هەزینێوه ماڵی فرە کەم چەسپیا و یاگی وېش گېرتە. دام و دەسگای پێوەندیدارێ هامکاریەو فرە نزیکشا چەنی یۆی بۍ و کۆپەڕێ ( کتېبێ) فرێ به زوانه جۊراجۊرەکا ئاماڎۍ و چاپێ کریای و ڕېکۋزیای و ئێمکاناتێ هۆرەوگېڵنای و خزمەت گوزاریێ فرێچ پەی گردو هەموەڵاتیا درۆسێ بیێ. جا مادام گرفتەو فره زوانی جه وڵاتېوە فرە کەمدەسەنه پېسەو ئەتیۆپی، پا ئاسانییه چارەسەر کریان، چی مشۊ جه وەڵاتەکا تەریەنه ئی هەرمانێ نەکریۆ و ئی گرفته دەسکرده چارەسەر نەکریۆ؟
موختار کەریمی.[1]