بەهادای بە ژیوگای و دۆسایەتی چەنی سرۆشتی دلۍ ئەدەبېیاتی کلاسیکی هۆرامینە
بەشۍ یەرەمە
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
ئی زاتە پایە بەرزەو سەدەو 12ی .چڼە بانگەوازەکەش پەی تاڵانکاری جەنگەڵی و وەرپەنگ وەش کەرڎەی پەی بڕیەو درەختی ڕەسا و بۍ پېچ و پەنا بېیەن، ئەر عالەم بەعام حەر چا وەختەوە سەرو ئی بنەما تاریخە کلاسیکەو هۆرامانیوە بنجەش بەستایە، ئی بانگەوازەشە ئەژنەویە، لانیکەم مەحاڵوو کوردەواری ئیسە سیما و جۆغڕافیاو کوردەسانی چی بارەوە ئەڼە وېران و نالەبارە نەبۍ. چاگەنە فەرماوۆ: هەژاری مارۆ نەچیرەوانی ( مەڵڵاخزر، 1386، 70) دیارا وینگاو کەسایەتیە بەرزی پېسە عەلامە خزر ڕەواری پەی تەویل و وانایەو هەژاری ئا مانا ڕۊتەڵێ و ساکارۍ نېیەنە، بەڵکوم هەژاری کریۆ فرە ڕەهەندی و فرە چەشنەیی لەیەکدایش پەی کریۆ. وەختارێ حەیوان کوشتی و سەیاڎی بە هەرمانێ نەرینی تەماشە کەرۊ ئامانجش نەفاڕیای ژیوگای و مانەیوە ئا سیما سرۆشتیەنە کە ئێنسانوو ئارۊی بە جید هەن شۊنیشەوە و بە شێوەهای جۊراجۊر پېسە: پارێزناو حەیوان و جانەوەری کەشی جە پارکە تایبەتیەکانە، بەڵام ئی بانگەوازە جە کۆنەوە لاو هۆرامانیوە دیار و ئاشکران و ئینە گېڵۆوە پەی دەوڵەمەڼی ئەندیشەی لاو هۆرامیەکاوە. وەشەویسی حەیوانی بە تایبەت ئانیشا جە نزیکەوە چەنی ئێنسانی ژیوێنێ، هۆرامانەنە جیاواز بە چەمو تێکەڵی تایبەتی تەماشە کریەنێ. ئازار و ئەزیەتوو ئی حەیوانا باو نەبېیەن و جە یانەکانە پاڵو یانەوەینە ژیوێنێ. پەی ئێسباتوو ئی داعیەیە گېڵمێ دلۍ سەرچەمە نویسیارەکارە. کتېبوو سەوزەی کۊساڵانوو میرزای هۆرامی،
کتە سافە عالەکێ مېیاو مېیاو چی کەری
ئاوراتا یام تەژنەتا واچە بزانوو چېش وەری
مەتەرسە بۊ یانەما خۊ ئەزیەتت مەکەرمۍ
من و حەمەو ئەدیبە تریتوو ماسیت پەی کەرمۍ
( میرزای هۆرامی. 1362. 60)
2. بەهادای بە ئەندیشەی، وانگای و قۆتابخانەی پېسە بنەماسازی جە هەڵمەتەو پارێزنای ژیوگای
بېیەی ویر و ئەندیشەی هېمایە ماندگارەنە پەی یاوای بە کەماڵاتی و ژیوایە سەر بەرزانەی. (مارسل پروست، 1398. 10) دیارا وەختارێ نامۍ ژیوگای بەرمێ فەقەت ئا سیما ڕوتەڵەو سرۆشتیە نېیەنە، بەڵکوم ئی مانێ وەرچەمېش فرەتەر چینەینێ، تاوۆ فرەو بەشەکاتەری پېسە ساختاری شاری و دەگای و پارک و بە عام یاگە گرڎیەکا گېرۆوە. ( موزەفەر وەیس پەنا، وێبیناروو هۆرامان شناسی) تلیای بە ویر و ئەندیشەیوە ئاڼە ئێژا و جایگاش بېیەن گردو نویسەرە ویر تێژەکا بە نیکی و خاسی نامېشا بەرڎەن. پېسە باوا حەر کەس و نەتەوەیە بەهاش دابۆ بە ویر کەردەیوە تاوانش کەم و کۆڕیەکاو کۊمەڵگای تاکو ڕادە و ڕېژێ فرە حەل و جە بەین بەرۆ. وەشبەختانە ئەدەبېیاتی کلاسیکی هۆرامی چی ڕاسەوە بەڵگێ بەقوەت و داعیەدارێش هەنێ.
هەر کەسېو ساحێب ئەندیشەن
عالی هێمەتەن سەخاوەت پېشەن.
( خانای قوبادی2016. 44. )
خانا جە سەدەو دوانزەینە وانەریش هانی مدۆ ویر کەرۊوە و تێکەڵ بە ئەندیشەی بۊ، چوون ڕاو نەجات و ڕۊزگاری نەتەوەکەیش تەنیا بە ئەندیشەوەرزی زانۆ. پەوکای باوەڕش بېیەن کە هیج هەرمانێ بە بۍ ویر کەرڎەیوە سەر نمەگېرۆ و سەرکۆتێ نېیەنە. پەنەوازا ویر و ئەندیشە بنەماو گرد هەرمانێ تاکی، فەردی و گرڎی بۊ. جە پاڵو ئی ویروە کەرڎەینە هەڵمەتەو پارێزنای ژیوگای دلۍ کۊمەڵگاو هۆرامانینە پەرشوو بەڵاوە بیېنەوە.جە ئێدامەن فەرماوۆ:
ۋېنەی نێزامی سەیقەل دەر زەێنم
بە سوورمەی دانش ڕۊشەن کەر عەینم
( خانای قوبادی، 2016، 48)
دیارا ئی تەوانایە کە جە ویر و ئەندیشەینە مجیۊرە باوشەو کۊمەڵگای بە بۍ پاڵپشتی مەکۆ و سنتەرێ پەی پراکتیک، بە کرداری کەردەو ئی بانگەوازەیە ڕېک نمەگنۆ و نمەلۆ ڕاوە، پەوکای ئی ویرە بەرزەنە کە مشۊم دەس بنیۆ سەرو ئا خاڵە تایبەتیێ تاکو سەرچەمەو دانش و زانیاری قۆڵێ شانۆ و سەخاوەتش مجیۊرە باوەشەو کۊمەڵگای. ئێدامەو ئی ویریەینە کەبۊ بە هاندەر و پاڵپشت پەی مەرزیارەو خانەقاو بېیارێ و تەوېڵۍ پېسە دوێ زانکۆیە تەوانمەندا چا سەردەمەنە و پەروەردەو هەزارەها نویسەر و ڕۊشنویرو شاعێر و ئەدیب جە سەرانسەرو کوردەواری تاکو شام و مازێندەران و عەرەبستان. جە ئێدامەنە ئی ئەندیشەوەرزیە سەراو کەرۊ بانگەوازوو وانگای و قۆتابخانەی جە مەحاڵەکەنە دریۆ. نیهایەت هازە و وزەو لاکەرڎەیوە ئەو ژیوگای تۆکمەتەر و پوختەتەر بۊنە. یام چاگەنە کە فەقی قادری هەمەوەند بە نێسبەتوو کەوتەیرەو بڕێ جە مەکتەبخانەکا و کز بېیەی هازەو وانای جە بڕێ مەحاڵەکانە، هاوار بەرز کەرۊوە، فەرماوو:
مەدرەسان خاڵی عێلم تەعتیلەن
ئیسلام ها جە بەند قانوون زەلیلەن
( فەقی قادری هەمەوەند، 2021ز. 62).[1]