زمانی کوردی لە سەردەمی میرنشینی ئەردەڵاندا
#نەریمان عەبدوڵڵا خۆشناو#
هەندێ کەس پێیان وایە ئەم میرنشینە لە سەدەی چواردەمی زایینیدا لەلایەن دامەزرێنەرەکەی بابە ئەردەڵان دامەزراوە(1)، کەچی هەندێ لە شارەزایانی تر بۆچوونی تریان هەیە، لەوانە محەمەد ئەمین زەکی پێی وایە بابە ئەردەڵان لە کۆتایی سەدەی یازدەدا گەیشتۆتە شارەزوور، کاتێک بنەماڵەی مەڕوانییەکان نەمابوو، ناچار بابە ئەردەڵان چووە لای گۆرانەکان و ماوەیەک لەگەڵیان ژیانی بەسەر بردووە و، لە کاتی هێرشی جەنگیزخاندا بۆ سەر ئێران، پشتگیری هێزەکانی مەنگۆلیانی کردووە و لە پاداشتی ئەمەشدا کراوە بە فەرمانڕەوایی شارەزوور(2).
ئەگەر چی وەکو دەردەکەوێت مێژووی سەرەتای پەیدابوونی میرنشینەکە تەواو ڕوون نییە، بەڵام هەموویان لەسەر ئەوە کۆکن کە بابە ئەردەڵان ڕێبەری یەکەمی ئەم میرنشینە بووە و سەرەتای حوکمڕانێتییەکەشیان لە شارەزوور بووە، بابە ئەردەڵانیش لە بنەماڵەی ئەحمەدی کوڕی مەڕوانی دیاربەکرییە، کە ئەمیش خۆی لەوه و پێش دامەزرێنەری دەوڵەتی مەڕوانی کوردی بووە لە باکووری کوردستان لە شاری دیاربەکر، بە هاتنی بۆ ناوچەی گۆران توانی بەردی بناغەی میرنشینی ئەردەڵان دابنێت و گۆرانەکان بۆ لای خۆی ڕابکێشێ (3).
ئەم میرنشینە خاوەنی زۆرترین میر بووە، ئەمیش بەهۆی زۆری سەردەمی حوکمیان، لەوانە (بابە ئەردەڵان، کلۆڵ بەگ، تەیمور خان، سلێمان خان، خوسره و خان، ئەمانوڵڵا خان، مستەفا خان، سەلیم پاشا... هتد)، هەریەک لەمانە لە کات و سەردەمێکی جیاجیادا حوکمی ئەم میرنشینەیان کردووە(4).
لە سەردەمی ئەمانوڵڵا خان لە سەدەی حەڤدەهەمدا شاری (سنە) دەبێتە پایتەختی ئەم میرنشینە، چونکە ئەم شارە لەم سەردەمە بە جوانترین شێوە بنیاتنراوە و، بووە شوێنێکی ئابووریی و کەلتووریی بەهێز بۆ میرەکانی ئەردەڵان(5).
ئەگەر بێینە سەر لایەنی زمان لەم میرنشینەدا، ئەوە لە سەردەمێکی مێژوویدا دیالێکتی گۆران وەک زمانێکی ئەدەبی لە بەشێکی فراوانی کوردستانی ئێران و لە هەندێ ناوچەی کوردستانی عێراق سەریهەڵدا و بووە زمانی ڕەسمی کۆشک و سەرای میرەکانی ئەردەڵان، کە هانی شاعیرەکانیان دەدا پێی بنووسن(6)، کەواتە زمانی نووسین و زمانی ئەدەب لە سەردەمی میرنشینی ئەردەڵاندا شێوەزاری گۆران بووە، ئەمە لە ڕووی سیاسییەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕووی ئایینیەوە، بەتایبەتی کتێبی (سەرئەنجام)ی یارسانەکان(7)، کە بە شێوەزاری گۆرانی نووسراوە، هۆکارێکی ترە لە گەشەسەندنی شێوەزاری گۆران(8)، بە جۆرێک شێوەزاری گۆران زمانی ڕەسمی یارسانەکانە، کە کۆنترین و بەرزترین بەرهەمی ئەدەبی کوردی ئایینی یارسانەکانە، تەنانەت ئەم بەشەی کورد زمانی خۆیان بە زمانی بەهەشت دەزانن و ڕۆژی مەحشەریش بەلای ئەوانەوە لە شارەزوور دەبێ (9).
کەواتە (سەرئەنجام)(10) کتێبی پیرۆزی یارسانەکانە، لای یارسانەکان بە دەقەکانی ناو سەرئەنجام دەوترێت کەلام، واتە سەرئەنجام کتێبی کەلامەکانە، هەر کەلامێک لە کەلامەکانیش دەقێکی ئایینی سەربەخۆیە و لە سەردەمێکی مێژوویی دیاریکراودا پەیدابووە و تۆمارکراوە و چووەتە ڕێزی دەقەکانی سەرئەنجامەوە(11).
شاعیرانی ئەم دیالێکتە نموونەی هەرە بەرزی ئەدەبی کوردین، لەوانە مەلا پەرێشان(12)، کە یەکێکە لە کۆنترین شاعیرانی کورد، کە بە دیالێکتی گۆرانی زمانی کوردی شیعری دانابێ، لە یەکێ لە شیعرەکانیدا دەڵێت:
چون حەق ژ ئیجاد ماسیوا پەرداخت
ژ نووری ئەحمەد لەوح و قەلەم ساخت
عەرش و کورسی هەم ژ نوور مورتەزا
ئاسمان و زەمین ژ نوور موجتەبا
ژ نووری حوسەین بە هەشت کرد بینا
جیلوگەری نوور بە توولی عەزرا(13)
دیالێکتی گۆران لە سایەی میرنشینی ئەردەڵاندا زۆر پەرەی سەند، تەنانەت لەلایەن میرەکانی ئەردەڵانەوە زۆر پشتگیری لە خوێندەواران دەکران، تا بەم شێوەزارە بنووسن، ئەویش لە ڕێگەی پێشکەشکردنی دیاریی و پاداشتی دراوییەوە(14)، بەڵام کاتێ لە سەدەی نۆزدەهەمدا قاجارییەکان ئەم میرنشینەیان ڕووخاند، ئیتر شێوەزاری گۆران لە کوردستانی ئێران قەدەغەکرا، کە ئەمەش سەرەتایەک بوو بۆ قەدەغەکردنی زمانی کوردی، چونکە دواتر ڕژێمە یەک لەدوای یەکەکانی ئێران، هەموویان دژی زمانی کوردی بوون و هەمیشە یەکێ لە کارەکانیان قەدەغەکردنی زمانی کوردی بوو.
لەسەر ئه و بنەمایەش ئەم دیالێکتە بۆ ماوەیەکی درێژ لەم میرنشینەدا شان بەشانی زمانی فارسی زمانی دادگا بووە، هەروەها بۆ ماوەیەکیش زمانی ئەدەبیی و دادگایی میرنشینی بابان بووە.[1]
تێبینی: ئەم وتارە لە گۆڤاری (کۆزان) ژمارە(3)ی پاییزی 2014 لە لاپەڕەکانی 32 33. بڵاوکراوەتەوە
$پەراوێز و سەرچاوەکان$
1 هادی ڕەشید بەهمەنی(2001)، پەیامی هەورامان، چاپخانەی ژین، هەولێر، ل 171.
2 ی. ئی. ڤاسیلیەڤا(2009)، کوردستانی خوارووی ڕۆژهەڵات، و: ڕەشاد میران (د)، دەزگای ئاراس، هەولێر، ل 44.
3 هادی ڕەشید بەهمەنی، هەمان سەرچاوە، ل 171.
4 شێخ محمد مەردۆخی(2011)، مێژووی کورد و کوردستان، و: زانەر محەمەد، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، ل 319.
5 سەعد بەشیر ئەسکەندەر(د)(2004)، سەرهەڵدان و ڕووخانی سیستەمی میرنشینی لە کوردستان، و: جەوهەر کرمانج، چاپی یەکەم، چاپخانەی داناز، سلێمانی، ل 165.
6 هەمان سەرچاوە، ل 11.
7 ئایینی یارسان، یەکێکە لە ئایینە ڕەسەنە کۆنەکانی کورد، پێڕەوانی ئەم مەزهەبە باوەڕیان بە گەڕانی دۆنادۆن هەیە، هەروەها یارسانەکان لەسەر ئه و باوەڕەن کە ئایینیان کۆنترین ئایینی سەر ڕووی زەوییە، بڕوانە: بڕوانە: مارف خەزنەدار، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی یەکەم، ل 54 – 55.
8 بڕوانە: عیزەدین مستەفا ڕەسووڵا(د)(1971)، سەرنجێ لە زمانی ئەدەبیی یەکگرتووی کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی (سلمان الاعضمی)، بەغدا، ل 24. ب ئەمجەد شاکەلی (2011)، زمانی کوردی ناسنامە و نیشتمانی کوردە، لە بڵاوکراوەکانی ڕۆژنامەی کۆمەڵ، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، ل 11.
9 مارف خەزنەدار(د)(2001)، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی یەکەم لە سەرەتاوە تا سەدەی چوارەم، دەزگای ئاراس، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ل 55.
10 سەرئەنجام ناوی کتێبێکی بەناوبانگی یارسانەکانە، ئەم کتێبە بە پەخشان دەست پێدەکات و بە شیعر دوایی دێت، بە دیالێکتی گۆرانی زمانی کوردی نووسراوەتەوە، یارسانەکان ئەم بەرهەمە بە بەرهەمی سوڵتان سەهاک دادەنێن، بڕوانە: مارف خەزنەدار(د)(2001)، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی یەکەم لە سەرەتاوە تا سەدەی چوارەم، دەزگای ئاراس، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ل 229.
11 عرفان مستەفا حەمە ڕەحیم(2009)، کێشەی زمان و دیالێکتە کوردییەکان لە ڕوانگەی فەلسەفەی زمانەوە، نامەی دکتۆرا، کۆلێژی زمان زانکۆی سەلاحەددین، ل 154.
12 مەلا پەرێشان ناوی محەمەد ئەبولقاسمە، لە ساڵی 1356 لە شاری دینەوەری ناوچەی کرماشان لەدایکبووە، نازناوی شیعریی مەلا پەرێشانە، شیعرەکانی هەموو بە دیالێکتی گۆرانی نووسیوە و بە پێچەوانەی شاعیرانی ئەوسای گۆران لەسەر تەریقەی یارسان نەڕۆیشتووە، لە ساڵی 1421 کۆچی دوایی کردووە. بڕوانە: مارف خەزنەدار، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی دووەم، ل 13.
13 مارف خەزنەدار(2002)، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی دووەم سەدەکانی چوارەم هەژدەم، دەزگای ئاراس، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ل 14.
14 سەعد بەشیر ئەسکەندەر(د)(2004)، سەرهەڵدان و ڕووخانی سیستەمی میرنشینی لە کوردستان، و: جەوهەر کرمانج، چاپی یەکەم، چاپخانەی داناز، سلێمانی، ل 166.