شناسو ئایینیی و کاریگەریش سەرو ڕەوتو گلیٛرگەکاوە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#
شکە نېیەنە چانەینە ئایین یوٙن چا فاکتەرا هەکە کاریگەریی ڕاسەوڕاسشا هەن سەرو ئەرەمتەی ژیوای گلیٛرگەکا و جوٙرو ژیوای چەنەشا و پاریٛزنای هەر چیٛوێوە هەکە پاریٛزنایش لازم بوٙ.
بە واتێوە تەر تاومیٛ واچمیٛ: پاڵو فەرهەنگی و وېیەردەی و کلتورینە، ئایینیچ کاریگەریی ویٛش هەنش جە ئەرەمتەی و ڕاوەبەردەی جوٙرو ژیوای دلیٛ گلیٛرگەکانە و پاریٛزنای حەر چیٛوێوەنە هەکە پاریٛزنایش لازم بوٙ.
ئەر کوچێ تەر بلمیٛ وەرۆ، تاومیٛ واچمیٛ: ئایین هیٛقم تەرین کوٙڵەکیٛنە پەی پاریٛزنای و مەنەیۊ هەر جوٙرە فەرهەنگ و کلتورێوە، تاکو خایتیٛ ئەر بەشەر گەرەکش بوٙ حەرچی چیٛوێوە جە دلیٛنەشېیەی پاریٛزنوٙنە، تەنیا ئانڎە وەسیٛن بەرگێوە ئایینیی کەروٙ وەرو ئا چیٛویرە، ئیٛتر پاریٛزنایش تەرسیش سەر مەمەنوٙ.
دمای ئی وەڵینە کوڵەیە کریوٙ بوان پەرسوٙ: ئەر ئایین داراو ئا تایبەتمەندیە زەقەیە بوٙ، یاگیٛ ویٛشەنە پەرسمیٛ ئەی ئایین ویٛش چیٛشا، دماتەر پەرسمیٛ ئەی شناسی ئایینیی چیٛشا و چەنی دروس بوٙ؟
جوابو ئا پەرسیٛ سەرینە وازوٙ ئەژناسنایېوە کوڵ کەرمیٛ پەی ئایینی و دماتەر پەی شناسی ئایینیی، پی جوٙرە:
ئەژناسناییٛ جوٙراو جوٙریٛ و فریٛ جە لاو چڼەها کەسایەتیە ئایینیی و فیکریاوە کریێنیٛ پەی نامیٛ و چەمکو ئایینی، پوٙختەو گردی بوٙ پانەی هەکە ئایین بریتین جە:
- جەمێ جە دەقە پیروٙز کریایا هەکە بڕېشا ویٛما پاڵەوانیٛ پیروٙز کەردەکەیشانمیٛ.
- سیستەمێوە یوٙگیٛرتەن جە ویروباوڕەکا و کردارەکا، هەکە پەیوەسا بە چیٛوە پیروٙز کریایەکاوە.
- پەیوەندی میانو خوٙڎای و عەبدەکاش، ئیٛتر ئا پەیوەندییە جە کلتورێوەنە تاکو کلتورێوە تەر یام ئاستێوە ڕوٙشنویرینە پەی ئاستێوە ڕوٙشنویریی تەری و تاخایتێ جە کەسېوە پەی کەسېوە تەریچ فاڕیونە و فەرقش هەن، یام بە واتایېوە تەر پیٛسە ئەدەبو ویٛمانە ئامان: بە ژمارەو عەبدەکا خوٙڎای ڕې جوٙراو جوٙریٛ هەنیٛ پەی لاو خوٙڎاکەیشا.
نمونەو ئا کەسا هەکە ئەژناسنایشا کەردەن پەی چەمکو ئایینی ئی کەسایەتیە جەهانییٛنیٛ:
- کلیفورد غیرتز/ زانایېوە ئەمريکي بوارو ئەنسروپوٙلوجياینە (1926-2006ز).
- اميلي دورکيم/ خەڵکو فەرەنسای و زاناو بوارو کوٙمەڵگەی کلاسيکي (1858-1917ز).
- فەيلەسوفی ئەڵماني ئيمانويل کانت (1724-1804ز).
- فەيلەسوفی ئەڵماني فريدريک هيگڵ (1770-1831ز).
- حاخام وفەيلەسوفی لاهوتي وبنویسی بەريتانيی جوسان ساکس (1948-2020ز).
ئەر تەماشێوە قورئانیچ کەرمیٛ پیٛسەو سەرچەمېوە بنەڕەتی پەی ئاخر ئەڵقیٛ ئاینەکا وینمیٛ (18) جاریٛ واچیٛ ئایینی (الدِّین) ی بە ئەلف و لام و ئەژناسایۆ (التَّعریف) و (6) جاریٛچ بە بیٛ ئەلف و لام (دین) یانیٛ بە نەشناسیای (نَکِرة) ئامێنە، گردیشانە پی مانایا ئامێنە:
- وەنەپەرسایۆ.
- پەیوەندی تاکەکەسی بە خوٙڎایۆ.
-ڕای ڕاسە.
- ڕاسپاردە و موٙچیاری.
- ملکەچ بېیەی.
ئەر گەرەکما بوٙ ئەژناسنایچ کەرمیٛ پەی واچیٛ شناسی و ئەشناسنامەی (الهَویَّة) : دیسان وینمیٛ چڼەها ئەژناسناییٛش پەی کریێنیٛ و پوختەو گردیشا بوٙ بە: کوٙ ئا تایبەتمەندیا هەکە کەسېوە یام چیٛوێوە یام دەسېوە جە کەسېوە یام چیٛوێوە یام دەسېوە تەری جیا کەروٙوە.
فەلسەفەیچەنە شناس یام ئەژناسنامە بریتین جە: کوٙ ئا سیفەت و ئاکارا هەکە با بە ماییٛ ئانەیە کەسېوە ویٛش بوٙ نەک یوٙتەر، یانی کەسایەتیش ڕیٛک ویٛش بوٙ نەک ناچار بوٙ یام ناچار کریوٙ بە جوٙرێوەتەر ویٛش برمانوٙ.
دمای ئی ئەژناسنایە پەی هەردوی واچە و چەمکەکا (دین و شناس) یاومیٛ ئا قەناعەتە هەکە ماناو ئایینی و شناسی ئایینی، وەرفراوانتەرەنە چانەیە قەتیسەش کەرمیٛ دلیٛ یوٙ جە فوٙرمە ئایینییەکانە، یانیٛ هەم ئایین و هەم شناسی ئایینیی واتا و مانێوە وەرفراوانتەرەشا هەنە چانەی هەکە خزنمیٛشا دلیٛ مانێوە تەسک و تروسکیٛ و چاگەیچۆ بوٙ بە بایسو ئانەیە خەڵک یوٙترینشا پەنە قبوڵ نەکریوٙنە و بە ناچاریی دەس بڎا هەرمانە ناڕەوایا و دژایەتی کەردەی یوٙترینی.
چوونکە جەوهەرو ئاینەکا بە گردینیی پەی ئانەیە ئامێنیٛ کایەو ژیوایۆ، هەتا دڎان بنیا جیاوازیەکارە و مامەڵەشا چەنی کەرا، نەک پەی قاڵبدای و یەکڕەنگ کەردەی گلیٛرگەو مروٙڤایەتی.
داخەم مەشوٙ بڕێ خەڵک پا جوٙرە حاڵیی بېیەن یام ڕاستەر واچوٙ پا جوٙرە حاڵییٛ کریێنیٛ جە ئاینی، بە تایبە پەیڕەویٛ ئاینە زلەکا، گوایا ئایین پەی ئانەی ئامان مل کیٛشوٙ دلیٛ گردو کایەکا ژیوای و حەولیٛ یەکڕەنگ کەردەیشا دوٙ و حەرکەس فرەتەر حەولیٛ پسەڕیەیۆ جیاوازیەکا بڎوٙ ئانە زیاتەر جە خوٙڎایۆ نزیکا و وەشەویسشا.
ئی جوٙرە ویر کەردەیۆ سەرەڕاو ئانەیە دروېوە زلەی بیٛمەکەنە دەمو خوٙڎایۆ، وەڵیٛ ئانەیچەنە هەڕەشیٛ بوٙ پەی سەرو خەڵکی، هەڕەشیٛنە پەی سەرو کەسەکەی ویٛش، چوونکە ئەر ئا ویرۆکەردەیەو ئاڎی حاکم بوٙ، پەیش هەن یوٙتەر چاڎی بە قەوەتتەر هوٙرگنوٙ و یوەم هەرمانەش دلیٛنەبەردەی ئاڎی بوٙ و نازوٙ سەرە بەرباروٙ، ئاوەختە چیٛش جواب مڎوٙوە؟
پەی پەشتڕاسکەردەیۆ پەیلواکەیما یوە جە ئایەتەکاو قورئانی بە نمونە مارمیٛوە هەکە داواما وەنە کەروٙ دڎان بنیەیمیٛ جیاوازیی و تایبەتمەندیەکا یوٙترینیەرە و حەولیٛ دەیمیٛ گلیٛرگەی پیٛسە ویٛش و بە هەمەڕەنگی بازمیٛوە:
ئایەتەو ژمارە (13) و سورەتەو (الحجرات) ینە ئامان: يأيها الناس إنا خلقناکم من ذکر وأنثى وجعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن أکرمکم عند الله أتقاکم إن الله عليم خبير.
حەر پاسە بارەو جیاوازیی زوانی و جوٙرو دوایۆ ئایەتەو ژمارە (22) و سورەتەو (الروم) ینە ئامان: ومن اياته خلق السماوات والارض واختلاف ألسنتکم و ألوانکم إن في ذلک لايات للعالمين.
ئی دوە ئایەتە بە ڕوٙشنی باس چانەیە کەرا هەکە خوٙڎا بنیاڎەمەکیٛش بە جیاوازیی و هەمەجوٙریی چ جە ڕوەو پیٛکئامای کوٙمەڵایەتیی و چ جە ڕوەو زوانی و ڕەنگ و ڕوٙخساریچۆ، بە جیاوازیی خەلقیٛ کەردیٛنیٛ و داوایچما وەنە کەروٙ هەم ویٛما پیٛسەو ویٛما، ویٛما بازمیٛوە و هەم حیچکامیچما حەولیٛ یەکڕەنگ کەردەی گلیٛرگەی و پسەڕیەیۆ وەرانوەری و دلیٛنە بەردەی جیاوازییەکاما نەڎەیمیٛ.
ئایەتەی یوەمە بە ڕوٙشنی باسو ئانەیە کەروٙ هەکە خوٙڎا گروٙ مروٙوڤایەتیش بە چڼ گەل و نەتەوە و هوٙزێوە دروسیٛ کەردیٛنیٛ و پەی ئانەیچە پا جوٙرە دروسیٛش کەردیٛنیٛ هەتا دنیا دنیانە، پیٛسەو ویٛشا مەناوە و پاریٛزگاریی جە تایبەتمەندیەکا ویٛشا کەرا و سڕو ئی جیاوازیچە ئانەنە هەکە جیاوازیەکە بوٙ بایسو ئانەیە یوٙترینی بشناسمیٛ و شکوٙ و تایبەتمەندی یوٙترینی پاریٛزنمیٛ.
ئایەتەی دوەمەیچ باسو ئانەیە کەروٙ هەکە یوە جە ئایەت و نیشانەو بەڵگەکا دەسەڵاتو خوٙڎای ئانیٛنە هەکە ئاسمانەکیٛ و زەمینش دروسیٛ کەردیٛنیٛ و هوٙرشا سوڕنوٙ، تەمو ئی نیشانیٛ دەسەڵاتو خوٙڎایۆ باسو جیاوازی زوانی و جوٙرو دوای و ڕەنگ و ڕوٙخساریما کەروٙنە هەکە ئاڎیچ حەر نیشانیٛ دەسەڵاتو خوٙڎای خاوەنکاریەنە و ئەشوٙم ڕیٛزش وەنە گیٛریۆ.
سەرچەمەی بنەڕەتی یوٙ جە ئایینە زل و کاریگەرو باڵادەسەکا چی مەنتیقەو ئیٛمەنە هەکە ئایینو ئیسلامی یام شەریعەتو محەمەڎین، ئەپی جوٙرە باس جە جیاوازیی نەتەوەیی و ڕەنگ و زوانی کەروٙنە و پاگیریی کەروٙ سەرو پاریٛزنایش، شکەیچش نېیەنە چەنە هەکە گر جیاوازیېوە نەتەوەیی و زوانی و ڕەنگ و ڕوٙخساری و ژیوگەی، جیاوازیی ویروباوڕی و دنیاوینیش چەنە گنوٙوە، یانی بە مانێوە تەرە واچمیٛ: جیاوازیی ویرۆکەردەی و باوڕی و دنیا وینیچ، حەر جیاوازین و ئەشوٙم پاریٛزگارییش وەنە کریوٙنە و بە چەمو ڕیٛزیۆ تەماشە کریوٙ.
گیٛرە ئیٛنڎە وەسیٛبوٙ سەرو باسو جیاوازیی بلمیٛ و پەنەم وەش نېیا قسیٛ سەرو ئا سەرچەما کەرمیٛ هەکە توٙمو جیاوازیی و ناکوٙکی شانا دلیٛ گلیٛرگەینە و با بایسو نەڎامەتی پەی مروٙڤایەتیی، ئانڎە وەسیٛن واچمیٛ حەرکەس تالبو ڕاسین ئانا سەرچەمەی بنەڕەتیی ئیسلامی پاسەما پەنە واچوٙنە و شکەیچتا نەبوٙ سەرچەمیٛ بنەڕەتییٛ گردو شەریعەتەکا تەریچ حەر ئانەما پەنە ماچا، وەلێم چیٛگەنە گەرەکما نېیا ئاماژە بە گردی دەیمیٛ، حەرکەسیچ تالبا تاووٙ سەرێوە بڎوٙ کتیٛبی پیروٙزی سەردەمی وەڵین و دمایین، یام سەرەنجامو یارسانی یام ئاویٛستاو زەردەشتی، گردشا باسو چەمپوٙشیو چەنە وېیەردەی و یوٙترین قبوڵکەردەیما پەی کەرا و داواو پاریٛزنایٛش کەرا وەنەما.
ئیٛتر ئەر کتیٛبێوە تەرەنە بە نامیٛ ئاینیوە هانەو خەڵکی دریوٙ پەی تاوانکاریی و وەڵاو کەردەیۆ قین و دوەبەرەیی ئانەشا باسێوە تەرا و من چیٛگەنە مەلو سەرش.
ئیسە وەختو ئانەینە بلمیٛ سەرو باسو کاریگەریی شناسیی ئایینیی جە پاریٛزنای ئاسایېشو گلیٛرگەی و ژیوای بنیاڎمەکانە:
پیٛسە وەڵتەر باسما کەرد ویروباوڕیی ئایینیی یوٙن یام کاریگەر تەرین فاکتەرا هەکە تاووٙ شوٙنەما بنیوٙرە سەرو ویرکەردەیۆ و دنیاوینی بەشەرینە، چا دیدگاوە تاومیٛ واچمیٛ ویرۆکەردەی ئایینیی ئامیانو ئاساییشو گلیٛرگەین یام ئاویرو چیٛرو سمەران و حەرچی ئاژاولیٛ هەنیٛ ئینێ چیٛرو سەرەو ئاڎینە.
ئینە بە چ واتێوە؟
پا واتا و مانا هەکە ئایین یام ویرۆکەردەی ئایینیی ئا بوٙقنەرەنە هەکە پاسەکەروٙ بە بنیاڎمی و بوٙقەش منیوٙ پۆ هەتا ئەر لازم بوٙ ژیوای ویٛش کەروٙ قوربانەو پاریٛزنای ویروباوڕەکەیش.
دەی ویرو باوڕێوە چیمنە هەکە ژیوای بە ئامراز بزانوٙنە و مەردەی بە مەرام، ئیٛتر حیچ مەتاووٙ وەرو دەمیشەنە ویٛش گیٛروٙ.
ماڎام پاسە بوٙ ئەر حەر کەس یام حەر دەسەڵاتێوە گەرەکش بوٙ ئاسایېشو گلیٛرگەکەیش پاریٛزنوٙنە و پاسە کەروٙ بە خەڵکەکەیش جیاوازیی یوٙترینی قبوڵ کەرا، وەڵیٛ گرچیٛویەنە ئەشوٙم حەولیٛ بڎوٙ دونیاوینیی و ویروباوڕیشا ڕاس کەروٙوە و پاریٛزنوٙشا جە ویروباوڕی ناهەمواری و لارو ویٛری، یام ڕاستەر واچوو: پاریٛزنوٙشا چا کەسا هەکە ویٛشا کەردەن بە وەکیلیٛ خوٙڎای و بە نامیٛ ئاڎیۆ قسیٛ کەراو بڕیاریٛ بەرکەرا، حەر پاسە لازما سەرچەمیٛ ورگیٛرتەی ویروباوڕی ئایینیی تەنیا سەرچەمە بنەڕەتیەکیٛبا و ڕا نەدریوٙ بە وستەی کارو ئا کتیٛبا و ڕاکەردەیشاوە دلیٛ مەنهەجو وەناینە هەکە با بیسو وەڵاو کەردەیۆ ویریو تنڎ ڕەویی.
چی بارۆ قورئانەنە ئایەتەو (116) و سورەتەو (النحل) ینە ئامان و هەڕەشیٛ کەروٙ ئەو ئا جوٙرە کەسا و پەنەشا واچوٙ: ولا تقولوا لما تصف ألسنتکم الکذب هذا حلال وهذا حرام لتفتروا على الله الکذب إن الذين يفترون على الله الکذب لايفلحون.
یانێ: درویٛ مەبەسدیٛ دەمو خوٙڎایۆ و پانەی مەواچدیٛ حەرام یام حەراڵ هەکە زوانی دروزنتا نامیٛش منیوٙ حەرام یام حەراڵ، ویرتا بوٙ ئانیٛ درویٛ بەسا دەمو خوٙڎایۆ حەرگیز دڵوەشیٛ و سەرکۆتیٛ مەبا.
دمادمایی بابەتەکەینە پەنەم وەشا گیٛڵوە سەرو ئا باسیە هەکە ئاسایېش و ئارامیی حەر گلیٛرگێوە بەسیان بە جوٙرو ویرۆکەردەی و دنیا وینی تاکەکا گلیٛرگەکەیۆ.
چی بارۆ گرنگا ئیٛمەی خەموەرو گلیٛرگەی هەمیشە ویرو وەڵاوکەردەیۆ ئا ویروباوڕانە بیمیٛ هەکە ڕا مڎا بە هەر تاکێوە پیٛسە ویٛش، ویٛش برمانوٙنە و حیچ جوٙرە ویٛ خەڵەتنای یام خەڵک خەڵەتنایېوە بەخەرج نەڎوٙ.
ئینە چی؟
ۋەرو ئانەیەەە گردما بەیمیٛرە سەرو ئانەیە باوڕما هیٛقم بوٙ پانەیە هەکە جە بنەڕەتەنە گردما جیاوازیٛنمیٛ و من منەنا و توٙ توٙنی و ئاڎ ئاڎا و ئەو ئەوا و ئاڎیٛ ئاڎیٛنیٛ و ئیٛمە ئیٛمەنمیٛ و شمە شمەندیٛ و... تاد.
چوونکە ئەر خوٙڎا مەرامش بیێ گردما پیٛسەو یوٙی بیێنمیٛ، پیٛسەو یوٙی وەشیٛما کەریٛ، هەم جە ڕەنگەنە وهەم جە شکڵەنە و هەم جە ویرۆ کەردەینە... تاد.
وەلێم ئەر چەمۍوە کرژ گیٛڵنمیٛ دلیٛ ویٛمارە، یاومیٛنە حیچکەس ئەو حیچکەسی مەشوٙ، تاخایتێ زاڕوٙڵە ئەڎاو تاتەیش مەشوٙ، ژەن و میٛرد تەمەنێوە باوشەو یوٙترینینە ژیوا و چیٛرو یەک لیٛفینە موسا و دلیٛ یەک دەورینە واردە وەرا، کەچی حەتا مرا هەرکام بە جوٙرو تایبەو ویٛش دنیێ وینا، دەی ئینە ئەر بەڵگەبوٙ سەرو چیٛوێوە بە دڵنیایۆ بەڵگەن سەرو ئانەیە هەکە ئەشوٙ ئیٛمەیچ یوٙترینما پا جیاوازیەیۆ قبوڵ بوٙ.
چیٛگەنە سەرئامایېوە وەش هەن گیٛڵنوشۆ و کەروش سەرقاپو بابەتەکەیم:
یوە چی لادەگایا ویٛمانە ژەنەو مەڵڵێوە نما نەکەرە بوٙ و وەڵیٛنە میٛردەکەش مروٙنە و وەختێ ژەنەکیٛچ مروٙ و زیارەتڵانەنە گەرکشانە تەرمەکەیش ئەسپەردەو خاکی کەرا، بڕېشا ماچا با لاو قەبرەو مەڵڵاکەی میٛردیشەنە قەبرەش پەی کەنمیٛ هەکە وەڵتەر ئەمرەو خوٙڎایش کەردیٛنە، چەولاوە یوٙ ڕاس بوٙوە بە حیساب ویٛش بە پاریٛزگاریی کەرو دینی مڎوٙ قەڵەم و واچوٙ: مەبوٙ نزیکو قەبرەو مەڵڵایۆ ئەسپەردیٛ کریوٙ چوونکە ئی ژەنیٛ نما نەکەرە بییٛنە و مەڵڵای میٛردیچش دیندار بېیەن، خەڵکەکە بڕێ مەنارە و خجڵبوٙ بلا سەرو قسیٛ کابرای و دورەش وزاوە جە قەبرەکیٛ مەڵڵای میٛردیش.
دمای تاوێ یوٙ جە کەسە فامیڎەکا خەڵکو دەگێ مێوە جواب و تاپیرێوە پیٛچنوٙ کابرایۆ و ماچوٙ دوور گنۆ نەفام، مەڵڵاژەنی شەس ساڵیٛ بە زیینڎەیی باوشەو مەڵڵاینە وتیٛنە، ئیسە توٙ گەرکتا بە مەردەیی قەبرەکیٛش دورە وزیۆ جە قەبرەکیٛش؟
گردو خەڵکەکەی مەیا سەرو قەولو پیا فامیڎەکەی و تەرمەکەو مەڵڵاژەنیٛ تەمو قەبرەکیٛ مەڵڵایۆ ئەسپەردەو خاکی کەرا.
ئەشوٙم ئیٛمەیچ پی جوٙرە وەرفراوانە ویر جە جیاوازیەکا کەرمیٛوە نەک ترنجیەیمیٛ دلیٛ ویرۆکەردەیە تەسکەکا و دنیاما لاوە بوٙ بە وڵەو چەنیٛ.[1]