‍ تەنزە و نالی شارەزووری و نەفی کەرڎەی و قیل دیای و وەرافاڕکەرڎەی دیاردەو باوی
نویستەی: #عادل محەمەدپوور#
پێم دەڵێن مەحبووبە خێل و خێچە مەیلی شەڕ دەکا
خێل و خێچە یان تەرازوی نازی نەختێ سەر دەکا.
ئی بەیتێ سەرو تان و پۆو ئەنگێزنای هونەری و کۆدژکاری تەنزێ، پېچیاینە یۆرە؛ مەنتێقی خەبەریوە پەی قەڵەمڕەوی بې چوونی هونەری (بلاکیف) و لایەنی واقێعیش نەفی کریان و سەرو دیدېوی کۆدژەکاری، نالی وەرافاڕە کەرڎېنە پەی هەرېموو شاعێرانەی و تەجروبەو عەشقوو وېش. کە پاسەن چی شێعرێنە دوې پەیامێ دیفۆرمە کریاینێ: پەیامېوی خەبەری پەی پەیامېوی هونەری، ئیستێعاری و تەنزانەی:
ئەلف_ پەیامی خەبەری؛  چیگەنە چېوێو نمەقۆمیۆنە، شاعێر منیشۆ یاگېو وەردەنگی کە سەرانتۆو دەقەکەی و گوزارەی خەبەری و دیمەنی پۆزەتیڤ و ئیسپاتی شێعرەکېن. چی حەڼاوە؛ مەحبووبە کناچېوی لادەگایەو خاک و خۆڵوو شارەزوورینە و چەمېش قیل و خێل و خێچێ و فرەیچ ناشېرینە مێنە وەرەچەم.
ب) پەیامی هونەری؛  نالی چەپەوانە، بە دیدی هونەریوە، پەیامەکەی وەرافاڕ کەرۊ بە دیمېویتەر تاکو بېیاوۆ مەنتێقی هونەری و ڕەنگاڵەو شێعرێ. یانې خێل و خێچ و تەنزانە دیان پەی مەحبووبەی، قیل دیای مەنزوورما باری هونەریی کەرڎەیشەن کە مانای هەواڵی و سەرڕاسوو پەیامەکەین. پی خوێل دیایە، شاعێر پەیامېویتەر مڎۊ دەسەوە کە چنی ئی بەرزە دیایە، ڕەخنەیێوی نەفیوازانەش ئاراستەو پەیامی ئاسایی و دیڎە کاڵفامەکا کەرۊ کە چوون دیدی زەریف شناسی و چەشکەو عەشقیشا کزەن، تەنیا نەقسی ڕواڵەتیی خێل و خێجوو حەبیبەی موینانە.
مەولانای ڕۊمیچ (672- 604 ک.م، ) هەر چی مایەنە ماچۊ:
گفت لیلی ڕا خلیفە کان توی
کز تو مجنون شد پریشان و غوی
از دگر خوبان تو افزون نیستی
گفت خاموش چوون تو مجنون نیستی.  
مەولانا و نالی بە چەمۍ ئاسایی و حەسابگەری و هەژماروو چۊتکەی نمەڎیا پەی ناشېرینی لەیلې و ناشیرینی و قیلیی مەحبووبەی؛ چوون شاعێرێنێ و وینگای هونەریشا بە هېزەن، چنی ئینەیە عاشقێچەنێ، بە چەمۍ عاشقانە و وێ دیایی وەشەسیایی، ئی وەربەسانە متاوناوە و پەردەکا لا مدانەوە و وېشا تێکەڵوو زەریفییەکاو سووژەی کەرا و مېیاوا بە ئەوپەڕوو زەریفیی و یەرە هەنگێزەکاو ئەوەخېزنیی:
کە: عەشقەن و شێعرەنە و شاعێر:
خێل و خێچە، یا بە غەمزە بۊ نیشانەی دڵ بە چاو
مەیلی ڕاست هاوېتنی موژگانی، دڵ پەیکەر دەکات.
نالی پېسەو مەحبووبەی قیلە و خێل و خێچێ؛ خێل و خێچ مڎیۆ پەیش کە ئینا نەفسوو پارادۆکسیکاڵی هونەرەکەینە؛ مەنفیوازی و عاشقانە دیای، هەرمانێوی هونەریێنێ. پی دیدە بە قەولی عېرفانی و زەمینە هونەرییەکەش ئینە (یدرک و لایوصف)ەن؛ یانې دەرک کریۆ بەڵام وەسف نمەکریۊ، ئەر قابیلوو وەسفی بۊ ئیتر هونەر نییەن و ملۆنە دلې گوزارێوی هەژماری و ئاسایی. ئەر ئی دیڎە زاڵ بۊ کە زاڵەن؛ ئیتر مەحبووبە خێل و خێچە نییەنە، بەڵکووم (چەمە خوێلەکەش) بۊ بە هامڕەنگوو مەسیی گوڵا و وەنەوشەی نەشکۆفتەی کە شەوانە گەشیۊوە و (ئەویچشا) بۊ بە نیلووفەڕ کە وەرو وەرەتاو ڕۊجیارینە هۆرمێ و درەوشیۊوە. چی؟ چوون عاشقی ڕاسەقینە بە ترازیێ غەمزێ چەما و نیگاو عاشقانەیش، خوێلیی چەمەکاش مۆهەندێسی کەرۊ:
چاوی هەمڕەنگی گوڵی، مەستی شەو و ڕۊژن مودام
یەک جە نەشکوفتەی بەنەفشە، یەک جە نیلووفەڕ دەکات.
بەڵام ناعاشقی کاڵفامی کەچ نەزەر، چوون دەردەش عەشق نیا، دیدش زەریف شناسانە نیا، یانې موهەندێسێوی هونەرمەند نییەن، ئیتر نمەتاۋۊ فەرقوو وار و سەری و خەیر و شەڕوو ئاوێنەو چەماو وەشەویسێ بزانۆ:
عەکسی چاوی تۊ لە چاویدا بە خواری تێدەگەی
کەچ نەزەر کەی فەرقی خوار و ژوور و خێر و شەڕ دەکا؟    
سەرەنجام شاهینوو چەماو یارێ (کە بە ڕواڵەت وار و سەرېنێ) ئڼە تیژ وینێنێنێ، تیروو نیگایشا سەر کەرا و نمەپێکا، پۆکای تاکو ئیسە کەس نەکەوتەن دامیش:
نالی! ئەو وەحشیی غەزاڵە کەس ئەبەر داوی نەکەوت
چوونکە شاهێنی دوو چاوی تیژە، دائێم سەر دەکا
چە کنی جستجوی چوون جان، تو
تو مدان نوش کن چو ایمان تو.[1]