ناڤێ بابەت: گەلێ کورد دناڤبەرا پرس و دۆئالیزما زمان و رۆشنگەریێ دا
ناڤێ نڤیسەر: #جوان عیزەت#

ئه و پەیوەندیا دناڤبەرا بوونا مرۆڤى وەکو ماف، زمان و روشنگەریێ دا پەیوەندیەکا بهێز و چالاکی یا ئەقلانى یە‌. پەیڤ وشەیەکا فەرهەنگى یە. زمان ب خوە ژى وەک دۆنیایا دەرڤەى مرۆڤى، ئانکو جیهان بینینێ دیتنەکا تایبەت یا گەردوونى و لێگەریانێ هەیە. هەر چ ئالاڤەکێ هەبیت جهێ هزرکرنێ یە. هزر ب خوە ژى ئه و پێکهاتە یە ئەوا کو مە بەر ب نێرینا زمانى دبەت. زمان هندێ ب هێزە هندى د گەل بزاڤا رۆشنگەریێ خوە ئیفادە دکەت. بێنرە دەولەتەکا وەکو ئەلمان ب فەرهەنگا خوە یا زمانى پالپشتیێ ل سەر بوونا زمانێ خوە دکەت و زمانێ خوە ب هێزا پێشکەڤتن و پیشەیا فەرهەنگا خوە زورتر بەرەڤ جیهانا رۆشنگەریێ دبەت. ئانکو، زمانێ بێ دیالۆگ و هەڤبەشى چ واتەیێن خوە نین، هەروەکو هایدیگەر د پەرتووکا “بوون و کات” دا دبێژیت: “ئەم مرۆڤ ب خوە دیالۆگین و زمان مالا بوونێ یە”. سەرەراى ڤێ باوەریێ دڤێت ئەم وەک تاک و مرۆڤ بزانین کو مرۆڤ و هزرێ ب رێگا زمانى بەردەوام وەرار کریە. ئەگەر زمان نەهاتبا بەرهەم، شارستانیەت ژى نە دهاتنە بەرهەم و بوونا مرۆڤى ژى وەکو جھ و فەلسەفە و دەم و جۆگرافى زوو ب زوو ئاشکەرا نەدبوو. ئانکۆ زمان دگەل مرۆڤى پەیوەندیەکا زیندى یە، بەلێ ب زمانێ تۆرە و تۆندیێ راستیێن ژیانێ ئاشکەرا نابن. نەمازە ئەگەر دیرۆکا مرۆڤى دیرۆکا پارچە و بەلاڤ بیت!
بەرى ئەم ل سەر پەیوەندیا دروست بوونا رۆشنگەریێ راوەستین پێدڤییە ل سەر زمانى راوەستین، چونکۆ زمان ب خوە بەرهەمێ دروست بوونا دیالۆگ و رۆشنگەریێ یە. ئەگەر زمان و دەنگ و رەنگ و هزر وەک گۆهەرین نەبیت، دیالۆگ و رۆشنگەرى ژى نابیت. ب ڤێ تێگەهاندن و هزرکرنێ مرۆڤ دشێت بێژیت زمان ب رێکا پەیڤان دبیتە رستە/ هەڤۆک و ل سەر وێ هەڤۆکێ وێنە درۆست دبن و ب وان وێنەیان هزر و ئازادى چێدبن. ئها ل ڤێرێ پێدڤییە ئەم گوتنا فیلۆسوف هولدەرین ژبیرنەکەین دەمێ گۆتى: “ئەم ب هەموو هێمایەکێ نەخوێندەوارین، چۆنکو د نیشتیمانەکێ بێگانە دا مە زمانێ خوە ژ بیرکریە”. واتە، مەبەستا هۆلدەرین نە زمانێ ئاخفتن و گۆتنێ یە، بەلکۆ زمانێ پاراستنا هزر و بها و پرەنسیپ و دادپەروەریا تاک و جڤاک و دەولەتێ یە. ل ڤێرێ پرسیارەک خوە ئاراستە دکەت، گەلۆ ئەم کورد هەتا نها د نیشتمانێ خوە دا شیاینە زمانێ خوە بکەینە زمانێ پاراستنا مافێن خوە یێن مرۆڤى و نەتەوەى و فەرهەنگى؟ هەروەها ئەم شیاینە زمانێ خوە بکەینە زمانێ بوونا زمانێ من بوونا زمانێ جیهانێ یە؟
دیارە هەتا نها گەلێ کورد وەکو پارچە و وەکو ناوچە و وەکو زاراڤ دابران دناڤبەرا بوون وەکو زمان هەیە! ئەڤ دابرانە نەبتنێ ئاراستەیێ گەلێ کورد ئالۆز و بەلاڤە کریە، بەلکو هزر و زمانێ تاکێ کورد بەرەڤ فەرهەنگا دوئالیزما زمانى ڤە بریە هەر پارچەیەک د هوشمەندیا خوە دا زاراڤێ خوە گرنگتر دبینیت، بێ کو هزرا هوشمەندیا زمانێ هاوبەش و نێزیکبوونا فەرهەنگا کوردى ل سەر بوونا وى زمانى دابیتە خواندن و جێ جێکرن. د ڤێ پاشخانێ دا پێدڤییە ئەم بزانین، کو زمان پەیوەندیەکا گەهاندن و وێنەکرنێ یە دناڤبەرا “من و تە و یێ دى دا”. هەروەها ژبلى کو زمان، پەیڤ و گەهاندن و وێنە بیت زانستێ رۆشنگەریێ یە ژى. هەتاکو ئەم بزانین رۆشنگەرى چىیە؟ دڤێت بەرى هێنگێ بزانین زمان چىیە؟ لەورا د پێکهاتا ڤان بەشان دا مافێ مە وەکو کورد هەیە پرسیارا سەدێ هەڤدێ و هەژدێ “رۆشنگەرى چىیە؟/کانت”، بدانینە بەر تێهزرکرنا داڤە و راڤەکرنێ. رۆشنگەرى ئانکو، رۆناک بینین و ئەقل و پاراستنا پرەنسپێن مرۆڤى بەرامبەر قۆناغێن کەڤن یێن کەلتوورێ دۆگمایى و تێنەگەهشتى د لۆتکەیا لاوازیا ئەقلى دا. ئانکۆ دقوناغا دۆگمایێ دا مرۆڤ نەشێت ئەقل و تێگەهشتنا خوە دگەل کەسانێن بەرامبەرى خوە بکاربینیت و ببیتە کارێکتەرەکێ رەسەن بۆ بەرهەمهێنانەکا ژێرخانەى. ئەگەرێ بکارنەئینان و نەتێگەهشتن و لاوازیا ئەقلێ مرۆڤى دگەل درۆست بوونا پرسا رۆشنگەریێ، ئەگەرێ نەفام کرنا مرۆڤى نینە، بەلکو ئەگەرێ ترس و بێ ئیرادەیى ژێردەستیا ئەقلێ مرۆڤى یە د راسپاردا سیستەم و کەلتوورێن سیستەمکرى دا.
د رۆشنگەریێ دا، “ئەقلێ خوە بکاربینینە و دلێربە/ کانت” ئەڤ درۆشمە ئێخستە ژێر بارێ بەرپرسیاریا ئاوروپا و دیرۆکا مرۆڤایەتیێ. ئەڤ درۆشمێ پێش بزاڤا رۆشنگەریێ (یێ دى) چاڤدێریا من دکەت و هەروەها ئەنجامێ سەقامگیریا من بەرهەمێ سەرپەرشتیا کەسانێن دى یە، دیسان مادەم پەرتوۆک هەیە دەرقەتا تێگەهشتنا مەژیێ من ددەت و پێش من ڤە هزردکەت و بابەک هەیە من برێڤە دبەت و بزیشکەک هەیە دەرمان و خوارنا من ل سەر من دابەش دکەت، ئێدى من پێدڤى ب چ نینە و پێدڤى ناکەت خوە ماندوو بکەم، ئەڤ درۆشمە و چەندین درۆشمێن دى بوونە دەرئەنجامێ رازیکرنا ئەقلێ زورینەیا تاکان. لەورا ب ڤێ بەرنامە و سیستەمکرنێ تاک بەرەڤ کارەساتێن بندەستى و نەزانین و کۆلەداریێ هات. ژبلى ڤێ چەندێ تاک د ڤێ بێ هەلویستیا خوە دا کەڤتە ژێر بارێ سەپاندنا هێزا گۆهى و ژ هێزا هزرا ئەقلى هاتە دابران کو هزر بکەت و ڤێ پرسیارێ ئاراستەى خوە یێ تاک بکەت، گەلۆ هەموو ئه و سنۆرێن ئازادیا من تەنگ دکەن، دشێن نەبنە ئاستەنگ ل بەرامبەر رێکا من یا زمانێ رۆشنگەریێ؟
گرنگترین فەلسەفا کو تاک و گەلێ کورد تێدا دەرباز دبیت ئەوە کو هزر بکەت، زمان ب سێ پێکهاتێن سەرەکى درۆست دبیت، ئه و ژى “کریارا پەیڤێ، بەرپرسیارەتیا پەیڤێ و هێز و مەبەستا پەیڤێ” هەتا کو تو وەکو تاکەکەس خوەدان زمانێ خوە یێ رۆشەنبیرى و رۆشنگەریێ تو پێدڤى ب ئەرگۆمنتێن هزر و ئەقلى. ئەگەر زمان نە بوو دامەزرێنەرێ تەکنیکا هۆنەر و ئەخلاقى، واتە هینگێ دیاردبیت کو لاوازیا زمانى ژ ئەنجامێ لاوازیا نە تێهزرکرن و نە بەرگریکرن و نە بەرپرسیاریێ یە. هایدیگەر ئەگەرێ ڤى جورە زمانى بۆ “نەرەسەنبوونا مرۆڤ/ تاکى” دزفرینیت. لەورا دیاردکەت کو ئەڤرۆ هاڤیبوونا مرۆڤى/ نە هۆشیاریا مرۆڤى گەهشتیە ئاستێ سەردەمێ مۆدێرن و تەکنۆلۆژیایێ. دیارە زمانێ ئەڤرۆ کەفتیە د قۆناغەکا باربەرا ئالۆزى و گوهەرینێ دا، ژبەرکو ئەڤرۆ مرۆڤ ب رێکا تەکنۆلۆژیایێ دشێت ببیتە بەرهەمێ زمانەکى نوى، نەمازە ئەوا نها کەڤتیە سەر زمان بسپۆریا پیشەیێ یە. ئێدى ئەقلێ بازرگانى و ئابوورى و سیاسى و دیپلۆماسى رۆلێ خوە سەرهەڤ دکەن. ب ڤێ دامەزراندنێ زمانى وەک تێگەھ بیاڤەکێ مەزن د بوارێ سیاسى دا وەرگرتیە. چونکۆ بزاڤێن سیاسەتێ ژ بزاڤێن زمانى دەردکەڤن و ب ڤێ رێکێ ئه و بزاڤ دەربازى درۆست بوونا زمانێ جیهانى دبن.
ل سەر ڤێ تێگەهشتنێ ئەگەر ئەم بزڤرینە تێکستا بەرى نها “زمان مالا بوونێ یە” ئەگەر بکەینە “ئەزم زمانێ خوە” پێدڤییە بەرى ریفۆرمێ دپرسێن خوە یێن نەتەوەى، سیاسى، جڤاکى و ئابوورى دا بکەین ریفۆرمێ زمانێ نە کاریکتەرکرنا خوه وەکو تاکێ کورد و ناڤنیشانێ کورد‌ دا بکەین. ژبەرکو هەتا زمانێ کارێکتەرا مرۆڤى نەهێتە پاککرن ئەقلێ نەتەوەى، سیاسى، جڤاکى و ئابوورى ژى خوە پاک ناکەت. مەبەستا من ل ڤێرێ زمان وەک ئاراستەیێ لەش و هزرى. مادەم کو هەست و داخوازیێن مە ژ زمانى دەردکەڤن یا گرنگە رەخنەیێن مەژى رەخنەیێن بەرهەمهێنانا مرۆڤ و تێکستێن ژیانێ بن. ئەڤێ چەندێ وەکر، کو رۆشنگەرى ل سەر ئاڤابوونا زمان و ناسناما جێاوازیێ بهێتە ئاڤاکرن. کا چاوان زمان و ئازادى ژ ناڤ دچن وەسان مرۆڤ و ناسنامە ژى ژناڤ دچن، لەورا ئەوا کو مە دکەتە کارێکتەرێن رەسەن/ ب مانا هایدیگەر، زمانێ فەلسەفە و پرسیارکرن و ئاستێ واتەیێن رامان و بوونێ یە. هەروەکو بارت گوتى، “زمان سازیا جڤاکى و سیستەمێ بهایا نە”. ئها ب ڤى شێوازى چێکرنا ڤى زمانى ژى ئەرکێ مە مرۆڤا یە.
هەر دیرۆکەکا ئاڤا بەرهەمێ ئەقل و هوشمەندیێن ئاڤابوویە، هەر دیرۆکەکا نە ئاڤا بەرهەمێ ئەقل و هوشمەندیێن نە ئاڤابوویە. ئه و شۆرەشێن پێشکەفتین، ژ ئاشکەراکرنا جھ و تێگەهێن جۆتیار و سرۆشتى و چاڤدێریا سەرهلدانێن گۆندان بەرەڤ رێک و تایبەتمەندیێن رۆشنگەرى و شارستانى و مەژیێ مەدەنیبوونێ چووینە. د کەڤن دا “ئاگر، چاندن، ئاڤ و هەوا” نێشانێن هزرکرن و سەردەمێن پێشکەفتنا مرۆڤ و مللەتان بوون. نەمازە پشتى دەرکەفتنا ئەفسانا ئێدى مللەت بۆ مللەتى هەولدا هزر و بیرێن خوە ل سەر تێگەهێن پەرستن و پیرۆزیا نۆى بکەن. پشتى شرۆڤەکرن و وێنەکرن ل سەر بەرهەمێ ئەردى و پیشە و دەروونێ مرۆڤى هاتیە ئەنجامدان مرۆڤ شیا ب رێکا هێزا ئەقلى زالى ئەفسانە و هزر و بیرێن کەڤنار ببیت. ئەڤێ هەوێ شارستانیەتا مللەتان بلەز ئێخست و مرۆڤ شیا ببیتە کارێکتەرەکێ ئەقلانى و دوزا خوە وەکو نیشتمان و جۆگرافى بپارێزیت. بەلێ بەرى ئەقلانیەت سەرهلدەت زمانى رێکێن خوە یێن بنجینەیى درۆست کرن. نەمازە زمانێ رەها پشتى تێزا دیکارت بوو زمانێ رێژەى زمان د پێشڤەچوونا گۆمانێ دا د مانا جۆگرافى و نەتەوەیان دا بوو بەشەکێ سەرەکى یێ پێشڤەچوونا دیرۆکا رۆشنگەریێ. ب ڤێ واتەیێ زمانى دەرگەهێ رێکخستنێ بۆ رامانا زاراڤێ (رۆشنگەرى چىیە/ کانت) ڤەکر. زاراڤێ رۆشنگەریێ ژى ب واتەیا خوە یا زمانى و هزرى و فەلسەفى ڤە، بوو دەرکەڤتەیەک ژ گەلەک دەرکەفەتێن تەڤگەران. وان تەڤگەرێن مرۆڤ شێت بێژیت هەر جارەکێ خوە ل سەر دیرۆکەکێ دامەزراند مینا رۆشنگەریا شۆرەشگێرى، رۆشنگەریا فەلسەفى و رۆشنگەریا هزر و ئازادیا ئەقلى، کو زاراڤەکە ژ زمانێ ئەلمانى هاتیە وەرگرتن. ب تایبەتى پشتى دەرکەفتنا فەیلۆسۆفێن ئەلمانى ڤى زاراڤى بەرسڤێن خوە ژ پرسیار رۆشنگەرى چى یە؟ ل سەر هزرا کانت وەرگرت. سەرەراى وێ چەندێ زاراڤێ رۆشنگەرى چىیە ئه و زەمینە ل بەر سنۆرێن رێنیساسێ، سەدێ پازدێ و شازدێ ڤەکرن، کو تەڤگەرا هیۆمانیزمێ سەرهلدەت و گوهەرین د زمانێ نەریت و باوەریێن ئۆلى و کەسى دا درۆست ببن. ب ڤى سیستەمى زمان و رۆشنگەرى ژ لایێ دیرۆکا ئەورۆپا ڤە بوونە پاشخانەکا هەرا بلند بۆ دووبارە نوویبوونا ئەقل و هزرێن پێشکەفتى یێن وى سەردەمى. ئەڤێ چەندێ پالپیشتیەکا مەزن ل سەرگەشەپێدانا دەربەگ و جۆتیارێن وى دەمى درۆست کر و هزرێن ئەفسانە و دیرۆک و ئۆلى ژى وەک بنگەهێن گۆهەرینێ و ئالاڤێن بەرهەمهێنانێ بوونە زانستێن وى سەردەمى، لەورا زانست و دیرۆک کەڤتنە د هەڤرکیەکا بەردەواما پێشکەفتنێ دا.
هەتا زمان ل سەر ئاستێ فەرهەنگێ گەهشتە وێ تێگەهشتنێ کو ل مللەتێن پێشکەفتى پەیڤ ب واتەیەکا دەروونى و جڤاکى و سیاسى بهێتە ئاراستەکرن ‌. بەلێ ل مللەتێن پاشکەفتى پەیڤ پێچەوانەى وێ واتەیێ ب دەرونەکێ نەسەقامگیر و هاڤى و دوورى بەرپرسیاریا جڤاکى و سیاسى هاتە ئاراستەکرن‌. ژبەرهندێ گرنگە ئەم وەکو مللەتێ کورد بزانین پێشکەفتنا زمان و رۆشنگەریێ ل ئاورۆپا بەرهەمێ تێهزرکرنا ئەقلێ “تۆما ئەکوینى” ل قۆناغێن چەرخێن ناڤین، “دانتى” نوینەرێ شورەشا زەمینەسازییا رێنیساسێ و “دیکارت” هزرێن ئەقلانى و فەلسەفا جوانناسیێ و…، بوو کو گەلەک بیروباوەرێن دى کەڤتنە د ناڤ قۆناغێن راستیا بوونا مرۆڤ و بوونا ژیانێ دا.
بەرى سەرهلدانا رۆشنگەریێ تەڤگەرا ئەقلى ل ئاوروپا د زەمینەسازیێ دا بوو، بەلێ پشتى بزاڤا رۆشنگەریێ تەڤگەرا ئەقلى ژ فۆرمێ تایبەت بۆ فۆرمێ گشتى گەشەکر، کو بزاڤا ئەقلى بوونەکا راستا یا مرۆڤى و پێشڤەچوونا ئێکگرتنا جڤاکى یە. تەڤگەرا رۆشنگەریێ ئه و زەمینە د ناڤ مللەتێن پێشکەفتى دا درۆست کر کو د نرخ و بها و تایبەتمەندیا کەنسیێ بگەهن، چۆنکو بزاڤا رۆشنگەریێ بزاڤا تێگەهشتنا ئازادیێ بوو. هەتا هەر ژ یۆنانا کەڤن و هەتا دگەهیتە ڤێ قۆناغێ زمانى کار ل سەر گوهەرینا جڤاکى کر و ب هاریکاریا زمان و هزرێ فەیلۆسوف و کارێکتەرێن نوى چێبوون. ب ڤێ بیرۆباوەرێ رۆشنگەرى بۆ تەڤگەرەکا بەردەوام د خواندن و زانستێن مرۆڤى و جڤاکى و جیهانى دا. “رۆسل” ڤێ تەڤگەرێ ڤەدگەرینتە بزاڤا ئەزمونى یا بەریتانیا کو ژ تولێرانس و ئاشتیێ دەست پێ کر. ژ دەرئەنجامێ ڤى ئەقلى دیاربوو کو گوهەرین کریارەکا دیرۆکى یە. پرۆژێ گوهەرینێ بێ رۆشنگەرى ناهێتە کرن. ژ لایەکى دى ڤە مرۆڤ نەشێت دەربارەى هەر قۆناغەکێ بێ پێشکەفتن و تێگەهشتنا هزرى شرۆڤەیێن بابەتى بدەت، چۆنکو گوهەرین خوە ل دەرڤەى هزرێ نابینیت و دگەل ڤێ چەندێ مرۆڤ نەشێت بێ قۆناغێن هوشیاریێ ل سەر قۆناغێن رۆشنگەریێ دەربازببیت، ژبەرکو بەرهەمێ رۆشنگەریێ بەرهەمێ هزرا دەولەتێن رۆژئاڤا بوو. پشتى ریفۆرما دیرۆکى و ئۆلى و جڤاکى رێفورما پیشەسازى دەست پێ کر. دگەل چێبوونا ئەقلى پیشەسازى زمانێ تاک و جڤاکى زورتر گەشەکر هەروەها پیشەسازى بخوە ژى بوو ئه و سەنتەرە ئەوێ کو دەرگەهێ دیالۆگ و هزرکرن و شرۆڤەکرنێ ل بەر کێشەیێن تاک و جڤاکى ڤەکرین. بەلێ بەرى زەمینەسازیا پێشەسازى و دیالۆگ و فەلسەفێ، زانستێ هزرى ب رێکا زانستێ رەخنەى زانستێ ئەخلاقى دروست کر و ب ڤى رەنگى مرۆڤێ کەڤنار هەولدا گوهەرین و نویبوونێ د زمان و ئاستێ خوە یێ گەهشتن د ئازادیێ دا بەرهەم بینیت. ل ڤێرێ چەند پرسیارەکێن جەوهەرى خوە بەیان دکەن، بۆچى کورد نەگەهشتە وى ئاستى زمانێ خوە د ئاستێ رۆشنگەریێ دا ئاراستە کەن؟ ئەرێ کوردان ئاستەنگ هەبوونە یان کێشە هەبوونە؟ ئەرێ کورد وەکو مللەت شیاینە بگەهنە وێ قوناغێ، کو خوە ل ئاستێ روشنگەریێ ببینین؟ خالەکادى گەلۆ ما کوردا هزر کریە کو تولێرانس/ لێبوورین و ئاشتى گرنگترە ژ هزرا دەماگیرى و توندوتیژى و نە قەبوولکرنا هەڤدوو؟ تشتێ ژ هەموویان گرنگتر ئەوە هەر ویستگەهەک ب ناڤێ وەرگرتنا ماف و ئازادیێ گەهشتنە ب مەمەلەکەتەکا بلند، لەورا مرۆڤ دشێت پرسیارێ ئاسانتر لێ بکەت و بێژیت گەلۆ کورد ئەگەر ب زمانێ خوە هەول نەدەن خوە بگەهینە کاروانێ روشنگەریا جیهانێ ئەرێ ب چ پاشخانەیەکا دى دکارن خوە بگەهینە ڤى کاروانى؟. [1]