فرسەت سەید شوکور
بوونی دەستوور بۆ هەر نەتەوە و ووڵاتێک گرنگی و تایبەتمەندی خۆی هەیە، زۆربەی دەوڵەتە گەورەکانی دونیا خاوەنی دەستووری خۆیانن، چونکە بەپێی هەموو بنەما سیاسی و زانستیەکان، دەستوور هۆکاری بەهێزی و چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی و ئازادی و ئاشتی و یەکسانییە بۆ ووڵات.
لە دوای نووسینەوەی دەستووری عێراق و چەسپاندنی دوای ساڵی 2005 لە ماددەی 120 ی عێراقدا باسی ئەوە دەکات کە هەر هەرێمێک دەتوانێت دەستوورێکی تایبەت بە خۆی هەبێت بەڵام بە مەرجێک دژی دەستووری عێراق نەبێت.
هەرێمی کوردستان تەنها خاوەنی ئەو یاسایانە کە پەرلەمانی کوردستان دوایی ساڵی 1992 وە دەرکراون، بەشێکی یاسا و ماددەکانی هەرێمی کوردستان لە دەستووری عێراق نزیکن، بەڵام ماوەیەکی زۆرە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان و حزب و لایەنە سیاسییەکان دەیانەوێ کە کورد دەستوورێکی تایبەت بە خۆی بنووسێتەوە بۆ ئەوەی لە زۆر کێشە و گرفت ڕزگاری بێت.
$هەوڵەکانی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی کوردستان$
لەم بوارەدا، دەتوانین مێژووی هەوڵەکانی هەرێمی کوردستان بۆ نووسینەوەی دەستوور بۆ دوو قۆناغ دابەش بکەین: قۆناغی پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و قۆناغی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس.
یەکەمین هەوڵی فەرمیی لەم جۆرە، لە ساڵی 2002 هاتە ئاراوە، بۆ یەکەمین جار لە مێژووی هەرێمی کوردستان، پەرلەمانی کوردستان لە خولی یەکەمی خۆیدا بە بڕیاری ژمارە (26) لە 11/7/2002 پرۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستانی خستە ڕوو.
دواتر لیژنەیەک، لە هەموو لایەنە سیاسییەکانی کوردستان و پێکهاتە نەتەوەیییە جۆراوجۆرەکان پێک هاتبوو و لە 20/5/2015 دەستی بە کارەکانی خۆی کرد، بەڵام لە 20/8/2015 ماوەکەی کۆتایی هات و نەیتوانی لە ماوەی (90) ڕۆژی دیاریکراودا کارەکانی خۆی تەواو بکات.
لەو ماوەیەدا کە لیژنەکە کارا بوو، توانی (54) کۆبوونەوە ئەنجام بدات و (74) بەندی پرۆژەکە ئامادە بکات. ئەو بابەتانەی کە پەیوەندیی بە دەسەڵاتی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەوە هەبوو و، هەروا پرسی دەستووری سیکۆلار، یان ئایینی، جێگەی مشتومڕی لایەنەکان بوو و لەم بارەیەوە نەگەیشتنە ئەنجام. بە هۆی ململانێی لایەنە سیاسییەکانی کوردستان و قەیران لە پرۆسەی سیاسیی هەرێم و پەککەوتنی پەرلەمانی کوردستان، نەتوانرا لە کاتی کۆتاییهاتنی ماوەی یاساییی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور، ماوەکەیان بۆ درێژ بکرێتەوە.
$هۆکارەکانی دواکەوتنی دەستووری هەرێمی کوردستان$
لەبارەی خاڵە ناکۆکەکانی نێو پڕۆژەکە هەموو لایەنەکان بۆچوونی خۆیان هەیە لەسەر دەستووری داهاتووی هەرێمی کوردستان، : ئەوەی خاڵی ناکۆکیی زۆری لەسەر دەبێت بابەتی سیستەمی حوکمڕانی و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی حکوومەتی هەرێمە، چونکە لەسەر سیستەمی حوکمڕانی ڕای جیاواز هەیە و ناوچەکانی سنووری ماددەی 140یش هێشتا یەکلا نەکراونەتەوە، ئەوەش دەبێتە ئاستەنگ لە بەردەم دەستوور.
$دەستووری کوردستان و کێشەکان لەگەڵ ماددەی 140 ی عێراق.$
سنوری ناوچەکوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان کە لەدەستووری عێراق بە ناوچەی کێشەلەسەر هاتووە، دەکەوێتە دەرەوەی سنورەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پرۆسەی ئازادی لە (9/4/2003) هەروەها بەپێی بریارەکەی دادگای فیدراڵی کە درێژکراوە.
سنوری جوگرافیای حکومەتی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە بە هەمان ئەو سنوورانەی کە لەساڵی (1991) کوردەکان حوکمرانیان تێداکردوە، تا کاتی جەنگەکانی پرۆسەی ئازادی عێراق لەرێکەوتی (19 ئاداری 2003)، کە ئەم بابەتە لە ماددە (53/ برگە 1) یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوەی جێگیرکراوە.
کێشەی سەرەکی ماددەی 140 کە تا ئێستا یەکلایی نەکراوەتەوە، چونکە هەموو ناوچە کوردستانییەکان پەیوەستن بە هەرێمی کوردستانەوە، کوردستان ناتوانێت ببێتە خاوەنی دەستوورێک ئەگەر پرسی #کەرکووک# و ناوچە کوردستانییەکانی تێدا یەکلایی نەکرابێتەوە.
کێشەکان بریتین لە
ڕاگوێزراوە نیشتەجێکراوەکان و ئەوانەش گوازراونەتەوە بۆ شوێنە دوورەدەستەکان وکۆچکەر و کۆچپێکراوەکان، بە پێی یاسای دەستەی باڵای چارەسەری کێشەکانی زەوی و زار و ڕێکارە یاسایەکانی تر، پێویستە لەسەر حکومەت لە ماوەیەکی گونجاودا ئەو نیشتەجێکراوانە بگەڕێنێتەوە بۆ سەر ماڵی خۆیان، وە ئەگەر ئەو کارە زەحمەت بوو ئەوا پێویستە لەسەر حکومەت قەرەبووی دادپەروەرانەیان بکاتەوە بەڵام تا ئێستا ئەوە یەکلایی نەکراوەتەوە.
پارتی، یەکێتی، گۆڕان، کۆمەڵ و یەکگرتوو، تێبینییەکانی خۆیان لەسەر بەربەستەکانی نووسینەوەی دەستوور دەڵین، هەریەکەیان دەیانەوێ دەستوور بە جۆرێک بێت.
هەروەها پێکهاتە و کەمینەکان وەک تورکمان و ئاشووری و کلد و سریانەکان، بۆچوونی جیاوازییان لەبارەی ئەم پرسە هەیە هەریەکەیان داوای خۆیان بۆ نووسینەوەی دەستوور هەیە، ئەمەش وادەکات کە ناکۆکی و کێشەکان زیاتر بن و تەواوبوونی دەستوور دوابکەوێت.
بەڵام
سێ لایەنە سەرەکییەکەی پێکهێنەری حکومەت، سەرەڕای تێبینیی جیاوازیان، پاڵپشتیی هەوڵەکانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانن بۆ نووسینەوەی دەستوور، کۆکیشن لەم خوولەی پەرلەماندا هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەنی دەستوور.
لەبەر ململانێی ناوخۆییی حزبە سیاسییەکانی کوردستان و هەروا گوشارە هەرێمییەکان، هەوڵی یەکەم بۆ خستنە ڕیفراندۆمی پرۆژەی دەستوور سەری نەگرت و، پرۆژەکە هەروەک خۆی مایەوە و هەرێمی کوردستان نەیتوانی ڕیفراندۆم لەسەر پرۆژەی دەستوورەکە ئەنجام بدات. بەشێک لە حزبە سیاسییەکانی کوردستان بە دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێم لە پرۆژەکە ڕازی نەبوون و خوازیاری ئەوە بوون سیستەمی حوکم، پەرلەمانیی تەواو بێت و، لەو باوەڕەدا بوون کە سیستەمی حوکم بەرەو سەرۆکایەتی چووە، نەک پەرلەمانی. بۆیە، لە خولی چوارەمی پەرلەمان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2015 یاسای ئامادەکردنی پرۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستان-عێراق بۆ ڕاپرسی لە 23/4/2015 دەرچوو. بەپێی بەندی (2) لە یاساکە، پەرلەمان لیژنەیەکی نوێی بۆ نووسینەوەی دەستوور دانا، کە لە (21) ئەندام پێک هاتبوون و دەکرا ئەندامانی لیژنەکە لەناو پەرلەمان یان دەرەوەی پەرلەمان بن. هەروا بەپێی بەندی (3)، ئەم لیژنەیە (90) ڕۆژ کاتیان بۆ دانرا بۆ نووسینەوەی پرۆژەیەکی نوێی دەستووری هەرێمی کوردستان و، ئەگەر لەو کاتەدا تەواو نەبوو، دەکرێ بۆیان نوێ بکرێتەوە. بەگوێرەی بەندی (5)، کۆی پرۆژەی دەستوور دەبێ بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان پەسند بکرێت.
لە ڕاستیدا، ئەوەی کە گرنگە لە دەستوور وەک تێکستێکی نووسراو، جێبەجیکردنی بەندەکان و ناوەڕۆکی دەستوورە، دەنا زۆر وڵات هەن کە دەقی دەستووریی زۆر باشیشیان هەیە، بەڵام تەنیا لە دووتوێی بەرگەکانی دەستووردا ماونەتەوە و کاریان پێ نەکراوە. سەبارەت بە کوردستانش ڕیک وایە؛ گرنگیی دەستوور لە جێبەجێکردنی دەقەکانیدایە وەک خۆی، نەک ئەوەی کە میزاجی دەسەڵاتداران سنوورەکان دیاری بکەن. ڕاستییەکەی، چونکە دەستوور وەک دەقێکی نووسراو، گۆڕینی ئاسان نییە، هەر بۆیە بە مەبەستی کۆنترۆڵکردنی خواست و ئارەزووی دەسەڵاتداران و، دیاریکردنی ماف و ئازادیی هاووڵاتیان گرنگیی خۆی هەیە.
جگە لەمەیش، دەستوور لە ڕووی دەرەکییەوە و لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵیدا، پێناسەی هەرێمی کوردستان دەکات و سنوورەکانی هەرێم لەگەڵ هەرێمەکانی تر دیاری دەکات و، شوناس و ناسنامەی هەرێم لە هەمبەر ئەوی تر پێناسە دەکات.
هەرچەندە هەرێمی کوردستان تاکوو ئێستا دەستووری نەبووە، بەڵام بە دەرکردنی هەندێ یاسا کە سروشتی دەستوورییان هەیە، ئەو بۆشایییە پڕ کراوەتەوە، وەک: یاسای سەرۆکایەتیی هەرێم، یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، یاسای ئەنجومەنی وەزیران، یاسای ئەنجومەنی دادوەری.
گرنگترین سەرکەوتنی هەر دەستورێکیش پەیوەستە بە ڕێزگرتنی بڕی ئازادیەکانی خەڵک و مافەکانی هاوڵاتیان، دەستورێکی دیموکراسی و سکۆلارو کراوە، ڕادەی گەشەکردنی سیاسی و ئاشتی نێوان ئاین و ئاینزاکان و گروپە جیاوازە کۆمەڵایەتیەکان بەرز دەکاتەوە و زەمینەی کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو پێگەشتوو دەڕەخسێنێت.
گومان لەوەدا نییە، کە بوونی دەستوور وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی لە نێوان فەرمانڕەوایان و فەرمانلەسەرکراوان گرنگیی تایبەتیی خۆی هەیە و، سنووری ئەرک و دەسەڵات و مافەکانی هەر دوو لایەن دیاری دەکات.
گەر هەرێمی کوردستان خاوەن دەستور بێت، وئەوکات لە چوارچێوەی مەبدەئی دەستوری، پرسی چاکسازی سیاسی و کارگێری دەخرێتە ڕوو، نییەتە دەستورییەکە زاڵ دەبێت بە سەر نییەتی سیاسی، ئەگەر نییەتی سیاسی نەرێنی بێت لە بەرامبەر پرسی چاکسازی.
دەستوری هەرێمی کوردستان، چۆنیەتی هێڵکاری بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەرێم ونوێنەرایەتی دیبلۆماسی و سیاسەتی وەرگرتنی قەرزو واژۆکردنی و دەرچواندنی، سیاسەتی ئابوری و بازرگانی دەرەکی دەکێشێت، ئەویش لە چوارچێوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق، کە ئەو مافانەی بە هەرێمی کوردستان داوە.
لەبەرئەوەی هەرێمی کوردستان هەرێمێکی فرەنەتەوە و فرە ڕەنگ و فرە کلتورو فرە ئایین وفرە مەزهەبە، لە دەستوردا مافی تەواوی نەتەوە و ئایین و ئایینزاکان دیاریدەکرێت و لە چوارچێوەی بەندەکانی دەستور پراکتیزەی مافە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەکانیان دەکەن.
سەبارەت بە دەستووری هەرێمی کوردستان ئەوەی کە گرنگە، هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەن دەستوورێکی مەدەنی، کە تێێدا سنووری دەسەڵاتداران و ماف و ئازادیی تاکەکان پارێزراو بێت.
هەروا ببێتە هۆکاری چەسپاندنی سەروەریی یاسا و سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەری. گرنگتر لە هەمووانیش ئەوەیە، کە بەندەکانی دەستوور وەک خۆی جێبەجی بکرێن، نەک تەنیا وەک دەقێک لە دووتوێی تێکستی دەستووردا بمێنێتەوە. هەروا دەستوور پێناسەی ناسنامەی هەرێم دەکات و سنووری کارگێڕیی ئەم هەرێمە دەستنیشان دەکات.[1]