ئیبراهیم سپینداری
پێشیا دو مەهان هێژایێ چیرۆکنڤیس ئەدیب عەبداللە ی پەرتووکا خوە یا بناڤێ <<چەپا گلێشی >> بۆ من شاند . ل سەدەما نە بوونا دەمی, من ب ئاوایەکێ ب لەز خواند لێ؛ من هەست ب قورساتیا ڤی کارێ وی یێ هونەری, کو قەفتەکا چیرۆکێن کورتن, کر .
دەما ئەز هاتیمە دهۆکێ من دەنگڤەدانا وێ د میدیایا لۆکال دە دیتی و بهیستی, جارەکا دن خوینا من زاخ ڤەگەڕاند دوبارە ڤی کاری ب چاڤێ رەخنەیێ بخوینم. پشتی خواندنا دووێ ئەز پتر داخبار بووم و من بریار دا ئەز ژی پەیڤێن خوە ب سڤکاتی برێژم, چونکو تێرکرنا رەخنەیی یا گشتی یا ڤی کاری, دەمێ دخوازیت و نکاری ل سەر بەرپەرێن رۆژنامەیەکێ , ب ئێک گوتار بەلاڤ بکەی .
1.تێبینیەکا تەکنیکی .
رۆمان و کورتە رۆمان, چیرۆک و کورتە چیرۆک, هەمو د هەڤبەشن د هندەک ستوونێن سەرەکی یێن ئاڤاکرنێ و ڤەهاندنێ دە . ڤەهاندنا وێ ((الحبکە)) بێی دو ڕەگەزێن سەرەکی یێن ب هەڤرا گرێدایی پێک ناهێن , ئه و ژی جێ و رێکخستنا دەمی یە. ڕوودان و کارێکتەر ژی ئه و ڕەگەزن کو جێ و دەما پڕ دکەن. هەر جۆرێ نڤیسینێ ئەڤ ڕەگەزێن مە رێزکرین تێدە نەبن, چەند درێژ بیت نکاری نە ب ڕۆمان و نە ب چیرۆک بهەژمێری. کارێ وێژەیی چەند یێ کورت بیت , هەکەر ئەڤ چار ڕەگەزێن من ئانینە زمان تێدە هەبن , دکاری ب چیرۆکا کورت بهەژمێری .
کەکێ ئەدیب ئەڤ مەرجێ تەکنیکی ل پێش چاڤ نەگرتیە. دبینی هندەک کارێن وی بەرپەرەکێ ناڤنجی پڕ دکەن, نە دەم تێدەیە, نە جێ , نە روودان, چیرۆک نینە, بەلکو هوزانێن ئازاد یێن پڕ جوان و ب ڕامانن لێ؛ وی د قەفتە چیرۆکێن کورت دە ئانیە خوار, وەکو (( ڤیستەڤالا هزرکرنێ )) دیسا ((من بیریا تە کری ))و هندەکێن دن ژی.
لێ هندەک کارێن وی پڕ کورتن, دیسا ژی هەموو مەرجێن چیرۆکا کورت تێدا هەنە. کورتە چیرۆکا ب درویشمێ << زیندان >> باشترین نموونەیە و ئه و ب تەنێ نینە.
چەند کارەکێن دن بەرچاڤ دکەڤن, خوینەر هەست دکەت کو پارچەکە ژ ماکا خوە هاتیە ڤەبڕین, چونکو کار ڤەکری دمینە. نموونە چیرۆکا <<پیرۆزی >> و ئه و ب تەنێ ژی نینە. ئەڤ کارێ وی وەکو پەچکەکا پەخشانێ خویا دکەت .
ب دیتنا من, دڤێ قەفتێ دە, پازدە کارێن کاک ئەدیب هەموو مەرجێن تەکنیکی یێن چیرۆکا کورت تێدە هەنە . بیست و چار کارێن دن , یان پەچکێن (( خواگر)) جوان یێن هوزانێ نە یان ژی پەخشانێ نە. یا دیارە زمانێ هوزانێ کاک ئەدیب کۆنترۆل کریە لێ؛ ب ڕاستی هوزانێن جوانن, رامانێن سایکۆلۆجی و سۆسیۆلۆجی و سیاسی یێن پڕ کوور دخوە دە ڤەدشێرن , ژینگەها <<واقع>> مەیا جڤاکی ب زمانێ هوزانێ و چیرۆکا کورت ڤەدگوهێزیت.
ڕاڤەکرنا سۆسیۆلۆجی
ڕاستە پەیڤا گلێش شۆپێن نەرێن د هوندورێ بهێزەر و خوێنەرێ خوە دە ب جێ دهێلن, لێ ب ڕاستی هندەک جارا تو نەجار دبی پێخەمەتی ناخێ خوە بئینیە زمان پەنایێ بۆ وان پەیڤێن ڕامان ڕەش ببەی. تو چاوا دکاری سندریکێ ب پەیڤێن جوان پەسنە بکەی؟ ب ڕاستی پڕ شینیێن وەلاتی هەنە ب ئاوایەکی هاتینە گۆشەگیرکرن و هاڤێتن چ جوداهی د ناڤبەرا وان و ماتۆرێ هەلوەریایی یێ ئۆتۆمبێلەکێ دە نا بینین, لەوما ئەز بەشەکێ زمانی ژ ئەرکێ وی دوور نائیخم, پەیڤا گلێش دجهێ خوە دە دبینم , ئه و پەیڤە هەری بکێرهاتیە بۆ وێنەکرنا ژینگەهێ مە یێ جڤاکی د چیرۆکەکێ دە .
خواندنا هەر کارەکێ وێژەیی نڤیسینەکا دنە بۆ هەمان کاری, خواندنێن بۆ هەمان کارێن وێژەیی دهێنە کرن ژی ل هەڤ ناچن, ئەڤە ژی وێ ڕامانێ ددەت کۆ کارێ وێژەیی و هونەری دەربڕینێ ژ دەروونێ خودانێ وی دکەت, رێچکێن مێژوگەری و سۆسیۆلۆجی و سایکۆلۆجی گەلەک ب کێرهاتی نە بۆ شرۆڤەکرنا پەیوەندیێ دناڤبەرا نڤیسەر و دەقی دە.
لێ دەما کارێ وێژەیی خوە ب سیبەرا فانتازیایێ دپێچیت, دکاری رێچکەیا ژێرخانگەری (()) بکەیە ئامیرێ نیاسین و خواندنا کارێ وێژەیی و دەستنیشانکرنا پەیوەندیێ دناڤبەرا نڤیسەری و دەقی دە .وی دەمی دەق و خودانێ خوە ل هەڤ جودا دبن, نڤیسەر بەرپرس نینە ژ خواندنێن جۆدا کو رێچکەیا ناڤبری بکار ئانیە, چونکو رەخنەگر دەقی ب خوە دوور ژ دەروونێ نڤیسەری دخوینیت. جوداهیێن ڕامان و زمانی دخوینیت, ناخێ دەقی دخوینیت .
چەپا گلێشی چیە ؟ ل کو دەرێ یە ؟
هەلبەت نڤیسەر نکاریت ل جوگرافیا زارۆکینیا خوە دەرکەڤیت و هندەک ناڤێن جهان ژی ئانینە لێ؛ دیارە وی خاستیە ب رێیا تێکهەلکرنا ژینگەهێ و فانتازیایێ بیاڤەکێ فانتازی ژبۆ دەربرینێن خوە ببینیت, ڕاز و گازندە و خواندنێن خوە بەرامبەر ژینگەها خوە یا گشتی و ئارێشەیێن جڤاکی ب گەهینیت .
گۆرەی تێگەهشتنا من, چەپا گلێشی ئه و گۆشەیێ وەلاتیە یێ باژێری یە یێ دەستێ سەرمایەی و سەرمایەدارێن بێ مە ژی نەگەهشتیێ‌ََََََ, هەڤوەلاتیێ بێ بەش و هەژار ژ خوە رە دکەتە پەناگە و دبێژنێ ئاڤاهیێن نە یاسایی و زێدەگاڤ, ل سەر دەهمەنێن باژێری دهێنە ئاڤاکرن, ترومبێلێن باژێرڤانیێ هەموو جورێن گلێشی ل وێ دەرێ دکەنە تلخە. ئه و قۆناغا دووماهێی نە تەنێ یا کەفتنا مرۆڤایە, بەلکو خالا داویێ یا کالایێن ئێنتەر ناسیونالە . ((خوە ماکینا ترومبێلا تە یا پەلشقە ژی دزانیت چەپا گلێشی قوناغا بێهنڤەدانا وێ یە ))
چەپا گلێشی وەکو دارکێ ترازیێ, ئالیێ ئەرێن و نەرێن هەل دگریت . ژ ئالیەکی ڤە ئه و خالە یا گلۆبالیزم مرۆڤان دکەتە تشت, مرۆڤێن وێ خالێ و تلخێن گلێشی هەمان بها یێ هەی , واتە مرۆڤی بهایێ ماتۆرێ هاڤێتی و بکێرهاتی یێ ماتۆرێ ترومبێلەکێ نامینیت . ((ئەم ژی بەرمایکێن ڤی سەردەمی نە, ژبەر هندێ بوویە ڤەهەوینگەها مە ))
ژئالیەکێ دن ڤە, چەپا گلێشی ئه و خالە یا زەمەن و جێیان دکوژیت و هەردو جیهانان, یا ژینگەهی و میتافیزیکی دکەتە ئێک و دیالۆکێ دناڤبەرا وان دە پێک دئینیت, ئه و خالە یا دبیتە پەناگەها وان مرۆڤێن ژ گلۆبالیزمێ و شارەڤانیا بێ وژدان درەڤن , وێ خالێ ژ خوە رە دکەنە جهێ ڤەگەڕاندنا ڕابردو و بیردانکا خوە, کەفتنا خوە دڤی سەردەمی دە , دهەبوونا خوە یا جاران دە دبینن (( ل وێ دەرێ مەشکا بیردانکێن خوە دکیا , ڤەشارتییێن خوە یێن کویڤی کەهی دکرن ))
(( بابێ من دگۆت ئەڤە جارا چەپەرەکێ ب شەرتێن خوەبوو ….))
نە تەنێ هندە , بەلکو ئه و خال ببوو گۆرەپانا شۆرەشەکا فانتازی دهوندور دە , دەردێ دلێ خوە , بێدەنگ د ئانی زمان و بار ل سەر گیانێ خوە سڤک دکر (( پەیڤ پڤددان, دکرنە نارنجۆک و ب مرۆڤێن گلێشڤە د پەقاندن , ترارێ سەرێ گرگرا را دکر ….))
وەکو مە گۆتی , ئەڤ خالا فانتازی دەم و جێیان تەڤلی هەڤ دکەت , سۆفی ئەحمەدێ چەندەها سالە چوویە دلوڤانیێ, د گۆرێ خوە دە هەست ب مەترسیێ دکەت, ژ گۆرێ خوە دەردکەڤیت , ژ حێبەتیبوونان دەمەژیێ وی ل کلۆخکێ وی دەردکەڤیت و درەڤیت , وەکو سڤۆرەیان هەلباسکی دارێ دبیت و سۆفی پەی دبەزیت. ئەڤە ئه و ژیانە چ جوداهی دناڤبەرا وان کەسان دە نینە یێن بەری سەد سالە مرین ویێن نهە, ل سەر پێیان ب مریانی ب رێڤەدچن, چ ڤین و ڕۆل وڕۆناهیا خوە نینە , بەلکو بۆ زارۆکێ دەولەمەندەکی بکەنە مێرگا بێهنڤەدانێن هاڤینێ , یان تەلارەکا بیست و پێنج نهۆمی ل جهێ وێ بلند بکەن, نە کاریت ببیت جهێ ئاکنجیبوونا مەژیەکێ ئەوروپی و نەشێنیێن باژێرێ چەپا گلێشی دکارن خوە تێدە ببینن, بەلکو پێدڤییە چەپەکا دن یا گلێشی ژ خوەرە ببینن و د ڕابردویێ خوە دە بژین .
ب ڕاستی هەر کارەکێ کاک ئەدیب هەژی ڕاڤەکرن و خواندن ژێ فێربوونێ یە, ژ گەنجا دخوازین خوە بهاڤێنە کارێ رەخنەگریێ, چونکو ئه و بازارێ وێژەیی یێ رەخنەگر تێدە نەبن, نڤیسەر ژی نامینن.
زمان و ڕامان و وێنەکرن و چەڤەنکسازی و دەربڕینێن کاک ئەدیب خورتن, زمان و جانێ هوزانێ یێ زالە, سەرکەڤتنێ بۆ وی دخوازین .[1]