کەلتور و دژماندای ئەچی ناوچەنە
مەولانای ڕومی ماچۊ: دەروون و ئینسانی پېسەنە حۆزێ پەڕ ئاوی، چەم و دەم و گۊش .....هتد ئا بەرکۆتېنۍ یام بەلوعېنۍ کە بەسیێنۍ حۆزو ئاوەکېوە و هەرچی دلېشەنە بۊن مجاشەرە بەر، ئیتر دەروون هەرچیش چەنەبۊن، چەم و دەم ئانەیە بەرمەوزان.
دەروونی پیس و نەوەش بەرکۆتۍ خرابېش چەنە مەگناوە.
دژمانی و گاڵتەو سوکایەی کەردەی بە کەسایەتی و ژیوای و فەرهەنگ و کەلتورو زوان و کەسەکا جە دەروونێ بۊگەنیۆ سەرچەمە مەگېرۊن.
مەڵامەت و هۊکار چېشەن جە ناوچێوە دیاریکریا جە سەرزەمینو کوردەوارینە خەڵکانێ ئەپا تەرزە بەرکۆتېنۍ و بەرمەگنا؟.
حەتمەن پەروەردەو ئینسانی و جۊروو ژیوایش کاریگەرەن سەروو گوفتاری و ڕەفتاریشۆ، پەوکەی ئەخلاقی ئەچامنە تازە ڕەس نېیەن و وەڵینێ دوورش هەن.
دینداری و ئەدەبېیات دەوری کاریگەرش هەن پەی پەروەردەو تاکەکا، پېسە مەزانمۍ جاران تەکیەو خانەقاکۍ کە سەرچەمەو عیلم و ئەدەب و ماریفەتی بیېنۍ تاوانشا کاریگەری خاس کەران سەروو دەروون و هەم ویرۆکەردەیۆ تاکەکان.
هۆرامان مادام ماواو مەدرەسە ئاینی و زاناو عاریف و مەڵڵا ئاینیە خاسەکا بېیەن، وینمۍ تاکێ تەندرووست و خاوەن ویرێ سەلیم و دەروون پاک و دماتەر دەم و چەم و دەس پاکش خولقنان.
جە ناوچەو هەڵەبجەو هۆرامانەنە کەلتوورو سوکایەتی کەردەی بە خەڵکی وەراوەری نېیەن، چوونکم وەڵینەکېما خاوەن و دەروونێ ساق و سەلیمی بیېنۍ. شاعیرەکېما و زانا ئاینیەکېما بە ئەدەبۆ لوێنۍ حوزوور و خەڵکا، بە ئەدەبۆ شېعرەشان کیاستېنە پەی مەعشوقەکېشان. هەرگیز جە ئەدەبېیاتو ناوچەو هۆرامان و هەڵەبجەینە نموونەو شېعرێ نمەوینمۍ کە گاڵتە و سوکایەتیش چەنەبۊ پەی خەڵکا تەری.
ئی پەتاو سوکایەتی و گاڵتەکەردەیە تەنیا دلۍ جەمع و گەنجەکا و خەڵکە سادەکەینە نېیەن، بەڵکو دەروون و کەسە باڵادەسەکاو دلۍ پارتە سیاسیەکاچش گېرتەنۆو بېیەن بە بەشێ جە سیاسەتیشاو کەلتورێ ناشیرینش پەی وەشکەدېنۍ.
ویرمانە وەختێ پارتە کوردیەکۍ لوێ گژۍ یۊترینیرە، سەردەمو جەنگو مېیانیشان، چ کەلتورێ ناشیرین و چ واچێ و دەسەواچێ گول و ناشیرین ئاراسەو یۊترینی کەرېنۍ. چ بوختانۍ و تومەتۍ هۊربەسیێ ۋزېنۍ پاڵ و یۊترینی؟.
دماتەر جە سەردەمو هورچنیەکانە پەی پارلەمانی و ئەنجومەن و پارېزگای چ دەسەواچێ ناشیرین و نەشیاشا کەردەبۍ پەرچەمو پاگەندەکاشا.
دوور نەلمۍ وەخت و وەفاتو سەرکردەو گوڕان وازەکا ئەچی شارەنە و دلۍ مەراسیمو پەرسەکەینە، چ هاهو و هاوارێ کریا ملوو سەرکردەو پارتەکا تەریرە کە وەختێ بەشداری مەراسیموو پەرسەکەیشان کەردەبۍ؟
حەتمەن کەلتووری ئەچامنە وەڵینەش هەن، سرووشتی ئا کەلوورەیە تازە نېیەن، هەر پېسە واتمان وەختێ پەلامارەکۍ و دژمانەکۍ نمونەو (شېخ ڕەزای تاڵەبانی) ۋزیێنە قاڵبێ ئەدەبی و بە جورێ جە ئەدەب و شېعرۍ پولېن کریێ، ئیتر ئا بە نام ئەدەبە شۊڕ بیەرە پەی دلۍ خەڵکی و بە واتەیۆ شېعرەکاش کەلتوورو دژماندای سرووشتی بیۆ.
ئا کەلتوورە ناشیرینە نەک هەر لاشاوە عار نېیەن، بەڵکو بە جورێ جە ئەدەب و سیاسەتیش مەزانان، وەختێنە دژماندای و سوکایەتی بە خەڵکی ۋزیانە قاڵبێ ئەدەبی و نامۍ نریا (هەجو) ئیتر هیچ وەربەسێ نمەمەنۊوە پەی ڕاگیری.
داواکەردەی ماف و وانای بە زوانی ئەڎایی هەم مافەن هەم بابەتێ زانستیەن، پەوکەی پېویسەن بە تەرزێ زانستیانەو ئەدەبېیانە پەیتواچ دریۊوە، پېچەوانەکەش دەلالەتەن پەی کەمی ماریفەتی و زانستی. شاعیرەکۍ و زاناکۍ ئی ناوچەیە دیسان دوورۍ نەبیېنۍ جە پژگۍ ئا کەلتوورە ناشیرینەیە، سەرەنجام ماواو مەنزڵ و وېشان جیائاستەن و غەریبیشان کەردەن بە مەنزڵگا.
مەولانا خالیدی نەقشبەندی و نالی شاعیر و چڼڎەها تەری نموونەن.
پېسە واتمان کەلتووری ئەچامنە وەڵینێ دوورش هەن، وینمۍ جە ئەدەبېیاتو مەدرەسەو بابانینە فرە دیارەن و سوکایەتی کەردەی بە وەراوەرەکاشاو ڕەقیبەکاشا وېش خزنانە دلۍ بەیتە شېعرەکاشان.
مەحوی شاعیر هەرچن فرە بېزارەن جە ئەهل و ئی شارەیەو ماچۊ:
هەر کەسېۋ ساتێ لەگەڵ ئەو قەومە بووبێ، تاکو ئەبەد
بێتەوە فکری لە زاری دادەبارێ ئەلعەیاز
دیسان ماچۊ:
هارو مارن، غەیری یەک یەک، یەکسەری دێوو دەدن
ئیکتفا نابێ بکەی مەحوی! بە جارێ ئەلعەیاز
یانی: یۊوە یۊوەیشان نەبۊن ئێتر گردشان پېسەنۍ هاری و زەهرشان پېسە ماری کۊشندەن و هەر پېسە دېوۊ دڕندەی پەلامارە مەدان، ئەشۊم ئینسان دایېم وەراوەرشاوە (پەنا بە خۊڎای ) گېرۊن.
هەرچن مەحویچ نەتاوانش وېش ئەچا کەلتوورە ناشیرینییە بڕنۊرە جە وەراوەروو ڕەقیبەکاشۆ هەمان کەلتوورش بەکارئاردەن:
شەتێ ئاوی کە زاهید بۆ وزوویەک کردوە زایع
فەقیرە، هەر بە (بایەک) ئەو هەموو ڕەنجەی چوە زایع
دیسان ماچۊ:
لە ناڵینی منی ئیفتادە زاهید بۆ ڕقی هەستا ؟
حوزووری ئاهی ئاهی بوو بە غەیبەت ئەو دەکا عەو عەو
وینمۍ لەقەبو تووتەی مڎۊنە پاڵو زاهیدی
مەحوی یاوان ئاستێ واچۍ (حیزی) بەکارمارۊن
چوو ئەو فیرعەونە (حیزە) بۆ جەهەننەم ، قوڕ بەسەر هامان
دەبێ ئەسبابی زووتر چوونە خزمەت ئەو بدا سامان
لەوانەو هەم لە ئەمسالی ئەوانە، یاڕەبی هەر ئان
جەهەننەم پڕ بکەن، جەننەت تەهی بێ بۆ موسڵمانان
مەحوی مەنەیۆش جە شارو سلېمانینە بە هۊکارو نەمەنەی کەسایەتیش زانان، پەوکەی ماچۊ:
لە جێ مانەوە ترش و تاڵت دەکا
ترێ بوو بە سرکە، عەسەل بوو بە سەم
مەنەیۆ هەنگوورۍ یاگۍ وېشەنە مەبۊن بە سرکە و هەنگوینیچ مەبۊن بە زەهر
نالی شاعیریچ هەم وەراوەرو بە وېش هەم پەی خەڵکی تەری ئەپاسنە بېیەن، بە وەشەویسەکېش ماچۊن
گلەیی ناکەم ئەوەندەی دەنکە جۆیێ
ئەگەر کەللەی سەریشم پڕ لە ( کا ) کەی
چ خۆشە من وەک و تازی ( تانجی ) بنوڕم
ئەتۆش هەر وەک غەزالەی بەڕ هەر ڕاکەی
یان وەراوەرو صوفیۆ ماچۊ
صۆفی ڕیایە خەڵوەتی، بۆنی بەهاری کرد هاتە دەرێ لە سایەیی (چایەر ) ، حەسایەوە
(چایەر) یانی کاڎان و هەری
شېخ ڕەزای تاڵەبانی کە سەرچەمەو متەرەی کەلتوور و دژمانان کاریگەرێ فرەش کەردەن سەروو گوفتارو ڕەفتارو خەڵک و ئی ناوچەیە. دژماندای و سوکایەتی کەردەیش سرووشتی کەردەن و جە کەلتوورێ ناشیرینەنە ڕاش کەردەنۆ
سوکایەتی بە خەڵک و هەم شاروو کەرکووکی:
ْ کافی کلک و کافی کوون و کافی کەر تێکەڵ کرا
ئیسم و ناوو شۆرەتی کەرکووکی لێ تەشکیل کرا
وەختێچ باس و خەڵک و هەم شاروو سنەی مەکەرۊن ئەپېسە ماچۊن
سووپەری ئەهلی سنە بۆ شەڕی بێگانە ژنە
خۆ بە خۆ شەڕ دەکەن و ئەصڵەحەیان هەر بە تنە
ڕقی هەڵسا سنەیی دێ لە سلێمانی ئەدا
ئافەرین ئەهلی سنە ئەم ڕقەتان هەر لە کنە
ئەهلی ئێمە کە چوە شاری سنە، حوکمە ئەگێ
بە دوو شاهی و قەرەپوولێ ژنی کامیان مەزنە.[1]