ناونیشانی بابەت: زانکۆکانی کوردستان ئاگرخۆشکەری قەیرانی پەروەردەیییەکانن
ئامادەکردن: #مایکڵ ڕۆبن#

ئەوە چەندین ساڵە، سەرکردە یەک بەدوا یەکەکانی ئێراق هەوڵیانداوە و ڕێگریدەکەن لەوەی کوردەکانی ئێراق لە خوێندن باڵا وەربگیرێن. هەندێ لەو کوردانە بەخت یاوەریان بووە و توانیوویانە ڕەزامەندی هەندێ لە زانکۆ باشەکانی ئێراق وەربگرن، نموونەش وەک زانکۆکانی بەغدا و بەسرە، بەڵام سەرکردە نەتەوەییە عەرەبەکانی ئێراق زیاتر حەزدەکەن و بایەخ بەوە دەدەن یارمەتیی عەرەبە فەڵەستینیی و سوودانییەکان بدەن بۆ وەرگێڕان لە خوێندنی باڵا نەوەک کوردەکانی ئێراق کە پێویستیان پێیەتی و شیاوی ئەو کورسی و زەمالانەن.
لەگەڵ دامەزراندنی زانکۆی #سلێمانی# لە ساڵی 1968دا، ئەو ئابلووقە پەروەردەییە خەریکە لەناودەچێ. دیسانەوە باکگراوندی ڕووداوەکان بەتایبەتی ناسەقامگیریی کورد و شەڕی نێوان ئێراق و ئێران، وایکرد سەرۆکی ئەوکاتەی ئێراق سەددام حسێن فەرمان دەربکات بە گواستنەوەی زانکۆی سلێمانی بۆ #هەولێر# بەوپێەی هەڵکەوتەی جوگرافی و تۆبۆگرافیای هەولێر وایکردبوو بەئاسانی لەلایەن ڕژێمەوە کۆنترۆڵ بکرێت، ناوی زانکۆکەشی گۆڕی بۆ زانکۆی سەڵاحەدین. لە ساڵی 1992دا، حکومەتی تازەی هەرێمی کوردستان و #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان# جارێکی دیکە زانکۆی سلێمانییان دامەزراندەوە. جێگەی باوەڕ نەبوو کەوا چۆن ئەنجامەکانی شەڕی نێوخۆی کوردستان دەبنە هۆی دابەشبوونی کوردستان بۆ دوو هەرێم کە لایەن دوو بنەماڵەی کێبرکێکاری یەکتری قەڵەمڕەوی بکرێت، هەردوو لایەن هەوڵیشیانداوە ئەو ژیانە ئازادەی هەیە بیخەنە ژێر کۆنترۆڵی خۆیانەوە.
و ادیارە هەبوونی دوو زانکۆ جێگەی قەبوڵی پێنج ملیۆن کەس بووە لەو هەرێمەدا، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ژمارەی کۆلێژ و زانکۆکان ڕوو لە زیاد بوونە. عیسمەت خالید، ئەو بزنسمانەی کە چەندان ساڵ بوو بانگەشەی دەکرد بەوەی خاوەن بڕوانامەی بەرزە، ئەوە بوو لە ساڵی 1992دا زانکۆی #دهۆک#ی دامەزراند. بە شێوەیەکی کرداریی، زانکۆی دهۆک زیاتر وەک شکۆمەندییەک بۆ عیسمەت خالید دەگەڕێتەوە و لەژێر چاودێری پارتیی دیموکراتیی کوردستان دایە، پەروەردە و فێرکردن لایەنی دووەم یان تەنانەت سێیەمی ئەو زانکۆیەیە. هەر لەم بوارەدا، عیسمەت وەک کەسێکی پێشەنگ، لەساڵانی دواتردا پەیوەندی لەگەڵ چەندان بزنسمان و سیاسەتمەدار هەبووە بۆ دامەزراندنی چەند زانکۆی دیکە. زانکۆی (کۆیە) ش لە ساڵی 2003دا دامەزرا. لە ساڵی 2009دا حکومەتی هەرێمی کوردستان زانکۆی #سۆران#ی دامەزراند، ماوەیەکی کەم دوای ئەمە هەریەک لە زانکۆکانی #زاخۆ#، ڕاپەڕین و #گەرمیان# دەرگایان واڵا کرد. ماوەیەکی کەم دوای ئەمە بەرلەوەی #هەڵەبجە# ببێتە پارێزگا، حکومەتی هەرێمی کوردستان زانکۆیەکی لەوێدا کردەوە. #چەمچەماڵ#یش ئێستا زانکۆی چەرمۆی هەیە. هاوکات، هەندێ زانکۆی تایبەتمەندی دیکەش هەن، لەوانەش وەک: زانکۆی هەولێری پزیشکی، پۆڵەتەکنیکی سلێمانی، پۆڵەتەکنیکی هەولێر و پۆڵەتەکنیکی دهۆک.
زۆربوونی ئەم هەموو زانکۆ حکومییانە کێشەی زۆر بەدوای خۆیدا هێناوە. زۆربەیان هەمان کۆرسی خوێندن دەخوێنن و دووبارەی دەکەنەوە: پزیشکی، یاسا، زمانی ئینگلیزی، کشتوکاڵ، ئەندازیاری و پەروەردە. لەبڕی ئەوەی جەخت بکەنەسەر یەک تایبەتمەندیی لە زانکۆیەکی دیاریکراودا یان هەر زانکۆیەک تەرخان بکرێت بۆ پسپۆرییەک، ژمارەی پڕۆفیسۆرەکانیش لەم هەرێمەدا لە هەڵکشان دایە و بە هەموو لایەکدا بڵاوبوونەتەوە. چونکە هیچ دەستەیەکی ڕەخنەگران کە خەڵکی تایبەتمەندی لەخۆگرتبێ لەم زانکۆیانەدا نییە، هەموو زانکۆکانیش بەهۆی خراپی کواڵیتییەوە دەناڵێنن. دەبێ ئەم زانکۆیانە هەریەکەیان چەندان بەشی کارگێڕی هەبێ تا وابکات دەرفەتی کار لەئاستی سکرتێرییدا درووستبکات، بەڵام جگە لە بارگرانی بۆ سەر حکومەت ڕۆڵێکی دیکەیان نییە.
زیادبوونی ژمارەی زانکۆکان بەجددی چەندان کاریگەریی کۆمەڵایەتیی لەسەر کوردستان هەیە. ئەم زیادبوونە کاریگەریی لەسەر یەکڕیزیی گشتیی کوردستان هەیە، کوردستانی ئێراق هێشتا لە ڕووی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە یەکگرتوو نییە و دابەشکراوە. بە شێوەیەکی فراوان، لەوانەیە نەوەی ڕابردوو لەمە بەرپرسیار بێت، بەڵام ئەمە ڕاستەقینەیەکە و هەیە. ئەگەر زانکۆیە حکومییەکان تێکەڵ بکرێن و بکرێنە یەک زانکۆ بەڵام لە چەند کەمپێکی شارە سەرەکییەکانی کوردستان بێ، هاوکات قوتابییەکانیش ناچاربکرێن بە یەکەوە لە تەواوی شارەکانی کوردستان بخوێنن، ئەوا حکومەتی هەرێمی کوردستان پێموانییە بتوانێ گەرەنتی بدات کە هەر کۆلێژێک کواڵیتییەکی باشی دەبێت، بەڵام ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی کە دەرچووەکان تێکەڵ بە یەکتری بن و یەکتری بناسن، جا لە هەر شارێکی کوردستان بن، لەوانەش لە زاخۆ، هەڵەبجە، بارزان یان چەمچەماڵ. ئەم جۆرە تێکەڵکردنە بۆ داهاتووی کوردستان سوودی دەبێ، هەروەک ڕەنگە لەوانەیە بتوانێ ئەم دابەشبوونە دەستکردە هۆزگەرایی و کولتوورییەی کوردستان بتوێنێتەوە.
زیادبوونی زانکۆ تایبەتەکان تەنیا ڕەوشەکە ئاڵۆزتر دەکات. بە شێوەیەکی تیۆریی، زانکۆ تایبەتەکان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕن. کاتێ دوو دەیە پێش ئێستا هاتمە کوردستانی ئێراق بۆ وانەبێژی لە زانکۆکانی سلێمانی، سەڵاحەدین و دهۆک، شێوازی وانەگووتنەوە تەواو کۆن و سواو بوو. فێرکردنیش بە شێوەیەکی زۆر ڕۆتینی ئەنجامدەدرا. قوتابییەکان هەموو ئەو شتانەیان ئەزبەر دەکرد کە پڕۆفیسۆرەکان دەیانگووت جا ڕاست بووایە یان هەڵە- ئەمەش ببووە هۆی ئەوەی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی بوونی نەمێنێ. مەنهەجی خوێندن کۆن و تەمەنی بەسەرچووبوو، قوتابییەکان وانەی سەرەتایی کۆمپیوتەریان لەلایەن پڕۆفیسۆرگەلێکەوە پێ دەگووترا کە ئاستی مەعریفەیان زۆر کۆن و ئیکسپایەر بوو، بۆ کارەکانی دیکە و پێویستییەکانیان دەچوون بۆ کافتریاکانی دەرەوەی کۆلێژ تا ئینتەرنێت بەکاربێنن و مامۆستاکانیان زۆرکات لێیان تێنەدەگەیشتن. حکومەت برێکی یەکجار کەم لە سەرچاوەکانی دابیندەکرد، هەروەک چۆن #وەزارەتی خوێندنی باڵا#ش زیاتر چاوی لەوە بوو بەرگێکی شێتانە بخاتەبەر زانکۆکان لەبڕی ئەوەی چاکسازییان تێدابکات. شەڕ و ئابلووقە ئابوورییەکان بۆ ماوەی نزیکەی 20 ساڵ ئێراقیان دووچاری پاشاگەردانی کردبوو بەرلەوەی ڕژێمەکەی سەددام لەناوبچێت. لە کاتێکدا زۆرێک لە ئەندامەکانی بەشەکان و کەسانی کارگێڕی کۆلێژەکان هەستیان بەو ڕاستییە کردبوو، بەڵام ژمارەیەکی کەمیان هەستیان بەوەکرد کەوا چۆن جیهان لە بەرەوپێشچوون دایە و بواری خوێندنەکەیان لە هەمانکاتدا فراوانتر دەبێت. ئەوانە تێنەدەگەیشتن لەوەی چ دواکەوتوویییەک بەرۆکی زانکۆکانی گرتوون.
ئەوە دکتۆر #بەرهەم ساڵح# بوو کە بایەخی بە دامەزراندنی زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی دا، سەرەڕای ئەوەی لە سەرەتادا ئەو زانکۆیە لەنێو چەندان کێشە دەژیا نموونەش وەک: فێڵکردن و سکانداڵ، گرژییەکانی نێوان کورد و عەرەب، زیادبوونی ئێش و ئازار- هەروەها لە ئاستی بەڕێوەبردنیشدا- سەرەڕای نەبوونی سیستەمێکی ستاندارد لە دابینکردنی پارە بۆ پڕۆژەکان، لە سەرەتا ساڵەکانیشی کەسانی سیاسیی دەستوەردانیان دەکرد، بەڵام لە ئێستادا ڕێرەوی خۆی وەگرتووە و ستانداردێکی نەک هەر بۆ کوردستان، بەڵکوو بۆ ئێراقیش درووستکردووە. لە کاتێکدا من هەرگیز سەردانی ئەو زانکۆیەم نەکردووە، بەڵام شوێنێکە کە خاوەن ناوبانگێکی جوانە و قوتابییان فێری شت دەبن، ڕەخنەگرانە بیردەکەنەوە، کاتێکیش بەردەوام دەبن لە خوێندنی باڵا لە زانکۆکانی دەرەوە، ئەوا سەرکەوتوو دەبن. ئەو کۆنفراسەی لەو زانکۆیە ئەنجامدرا، وایکرد ئەو زانکۆیە وەک شوێنێک دەربکەوێت کە دەکرێ دیبەیتی ڕاستەقینەی تێدا ئەنجامبدرێ. حەیف، وادیارە هەندێ لە سەرکردە کوردەکان بەئیرەیییەوە سەیری ئەو زانکۆیە دەکەن و بەبێ ئەنجامدانی هیچ وەبەرهێنانێک دەیانەوێ هەمان پایەی ئەو زانکۆیەیان هەبێ.
لە ئێستادا، بە لایەنی کەم دەرزەنێک زانکۆی تایبەتی دیکە هەن، زۆربەشیان وادیارە بۆ قازانجن نەوەک بۆ پەروەردە و فێرکردن. سەرۆک وەزیران #مەسرور بارزانی#، زانکۆی ئەمریکی لە دهۆک لە ساڵی 2014ەدا دامەزراند. نازناوی (ئەمریکی) زیاتر لە دەستەواژەیەکی ساویلکە و سادە دەچێت، نە حکومەتی ئەمریکا، نە هیچ دامەزراوەیەکی تایبەت ڕێککارییەکی ئەوتۆی نەگرتۆتەبەر لەبەرانبەر بەکارهێنانی ئەم زاراوەیە، خودی زانکۆکەش ڕێز لە سەربەستیی ئەکادیمی ناگرێ. ئەمەیان تەنیا پڕۆژەیەکی لەخۆبایییانەی بارزانییە، ئەمە مۆدێلی بارزانیی خۆیەتی کە لە ڕێی بەخشینی گەورەوە دەتوانیت بڕوانامە بکڕیت کە خۆی لە سەردەمی خوێنکارییەکەی فێربوە. خراپتریش دەبێت: خەزنەداری زانکۆی ئەمریکی لە دهۆک، سەروەر پێداوی، لە ساڵی 2015دا واژووی لەسەر تۆمارێکی کۆمپانیای ئەپێکسی ویلایەتی ڤێرجینیا کردووە کە لە ساڵی 2010دا مەسرور بارزانی ڤێللایەکی بە 10 ملیۆن دۆلار کڕیووە لە ناوچەی ماکلینی ڤێرجینیا. لەو کاتەدا بارزانی ڕەتیکردەوە هیچ پەیوەندییەکی بەمەوە هەبێ، بەڵام خۆی بەردەوام لەو کۆشکە ماوەتەوە و دواتریش ئاهەنگی ڕۆژی لەدایکبوونی تێدا گێڕاوە. ئێستا، ئەم دەڵاڵی بزنسە کار بۆ زانکۆ دەستەمۆکەی دەکات، هەر بۆیە زانکۆکە بەهۆی نەبوونی پرۆفیشنالیەت و دڵسۆزییەوە دەناڵێنێ.
دامەزراوە پەروەردەیییەکانی دیکە- نموونەش وەک زانکۆی نۆڵیچ و زانکۆی ئەربیلی ئینتەرناشناڵ- تۆزێک باشترن. ئەمانە تەنیا خەریکی ڕووتاندنەوەی سەرچاوە دارایییەکانی خێزانەکانن بەبێ ئەوەی بگەنە ئاستی زانستی زانکۆکانی ئەمریکا و ئەوروپا، تەنانەت ناگەنە ئاستی زانکۆکانی هیندستان و ئێرانیش. هەبوونی ئەم زانکۆیانە زیاتر بۆ ئەوەیە بزنسمان و وەزیرەکانی پێشووتری حکومەت خواستی ئەوەیان هەیە بە (سەرۆک) زانکۆ بانگبکرێن، نەوەک هیچ خواستێکی دیکەیان هەبێ بۆ پرکردنەوەی ئەو بۆشایییانەی لە بواری پەروەردە و فێرکردندا هەیە.
زیادبوونی ئەم هەموو زانکۆیانە- جا گشتیی بێت یان تایبەت- بەدڵنیایییەوە زیانی بۆ کوردستان دەبێت. سەرچاوەیەکی مرۆیی یەکجار گەورە لە کوردستان هەیە، پەروەردە و فێرکردنیش پێویستە دەستەڵاتی پێبدرێت و کاریگەریی هەبێ. سەرەڕای ئەوەی کوردستانی ئێراق لەمێژە پەراوێزخراوە، بەڵام هیچ هۆکارێک نییە ئامانجی گەورەمان نەبێ. بەداخەوە، هەروەک چۆن دیکتاتۆرەکانی ڕابردوو کە ژمارە زۆریی زانکۆکانیان قۆستبۆوە بۆ کەمکردنەوەی دەرفەتەکانی خوێندن بۆ کوردەکان، لە ئەمڕۆشدا مەیلی سەرکردە کوردەکان لە زیادکردنی ژمارەی زانکۆکان بەزیادەوە هەمان کاردەکات و بۆ هەمان مەبەستە.[1]