ناونیشانی بابەت: تاک و کۆمەڵگەی ئێراق لەدیدی عەلی وەردییەوە
ئامادەکردن: ئەردەڵان عەبدوڵڵا
دکتۆر عەلی وەردی بیرمەند و کۆمەڵناس و مێژوونووسێکی دیاری ئێراق و گێتی عەرەبییە. زۆربەی مێژوونووس و کۆمەڵناسانی ئێراق و جیهانیش لەو باوەڕەدان کە هیچ کەسێک هێندەی عەلی وردی کۆمەڵگەی ئێراقی نەناسیوە. عەلی وەردی لە ساڵی 1913 لە بەغدا لە دایک بووەو لە ساڵی 1995 لە بەغدا کۆچی دواییکردووە. زانکۆ و پلەی ئەکادیمی لە ئەمریکا خوێندووە و خاوەنی کۆمەڵێک پەڕتووکی گرنگە لەوانە کەسایەتی تاکی ئێراقی، چەپکێک لە مێژوویی کۆمەڵناسی ئێراق، گاڵتەجاری عەقڵی مرۆڤایەتی، واعیزەکانی سوڵتان کۆمەڵێک بەرهەمی تر. ئەو خاوەنی دیدێکی تەواوی جیاوازە بۆ تاک و کۆمەڵگەی ئێراقی، ئەمەش لە بەشێکی زۆری پەڕتووکەکانیدا بەڕوونی دەریخستووە.
لە ماوەی پێشوودا چاوم بە دیدارێکی زۆر تایبەتی کەوت کە ئەویش لەگەڵ نووسەری ئێراقی حەمید مەتبەعی سازیکردووە، ئەمەش لە پەڕتووکێکدا بە ناونیشانی عەلی وەردی داکۆکی لە خۆی دەکات کە لەلایەن وەرگێڕی هێژا. د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد کراوەتە کوردی و دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان چاپی کردووە.
لەم پەڕتووکەدا عەلی وەردی تێڕوانینی خۆی لەسەر کۆمەڵێک مەسەلە باسکردووە لەوانە: کەسایەتیی و کۆمەڵگەی ئێراقیی، زانست ، ئەدەبی کۆن و نوێ، شۆڕش، مێژوو. کۆمەڵێک بابەتی تریش. لە هەمووشی گرنگتر، وەڵامی ئەو ڕەخنانە دەداتەوە کە لە بۆچوونەکانی دەگیرێت. زۆرجار لەرێگەی دیدارێکەوە، مرۆڤ دەتوانێت تێڕوانینی کەسی بەرانبەر بزانێت، بەتایبەتی ئەگەر کەسێکی شارەزا ئەم دیدارە بکات. ئێمەش لەرێگەی ئەم پەڕتووکەوە بە بەشێکی بیروبۆچوونی عەلی وەردی ئاشنا دەبین.
زانست
لەم پەڕتووکەدا قسەوباسی زۆری تێدایە لەبارەی زانست و ئەدەب و نووسین. کاتێک حەمید مەتبەعی پرسیاری ئەوەی لێدەکات کە بۆچی ئێستا دژی بۆچوونەکانی سەلام موسای ڕووناکبیری میسری دەوەستێتەوە لەکاتێکدا سەلامە موسا وەسفی کارەکانی ئەوی کردووە . وەردی لە وەڵامدا دەڵێت:
لە زانستدا مەسەلەی وەفایی و بێ وەفایی بوونی نییە، بواری وەفا لە پەیوەندییە شەخسییەکاندا بوونی هەیە. ئەگەر زانست لەسەر بنەمای وەفای شەخسی کاری بکردایە، ئەوا پێش نەدەکەوت.
شۆڕش و مێژوو
عەلی وەردی تێڕوانینی تایبەت بە خۆی هەیە لەبارەی مێژوو و شۆڕشەوە، کە زۆرجار بەدڵی ئەو کەسانە نەبووە کە خۆیان بە شۆڕشگێر و خەباتگێڕ دادەنێن. لەمبارەیەوە دەڵێت:
مێژوو بریتییە لە زنجیریەک شۆڕشی بەدوای یەکداهاتوو، ئەوەی لەسەردەمێکی دیاریکراودا شۆڕشگێر و پێشکەوتنخواز بووە، دەشێت لە قۆناغی دواتردا کۆنەپەرست بێت. ل26
مرۆڤ
لەبارەی مرۆڤیشەوە دیدێکی تەواو جیاوازی هەیە، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندیی بە کەسایەتیی و ڕۆڵی کۆمەڵگە لەسەر تاک هەیە. لەمبارەیەوە کۆمەڵێک بۆچوونی تایبەتی هەیە .
مرۆڤ بە گشتی هەقیی خۆش ناوێ، بەڵکوو من ی خۆش دەوێ، ئەو کاتێک باسی هەق دەکات کە لەگەڵ من دا بگونجێت. خۆ ئەگەر هەق و من جیاواز بوون، ئەوا مرۆڤ بە دوای من دا دەڕوات و هەقی لەبیر دەچێتەوە...ل72
گرفتی مرۆڤ ئەوەیە خۆی دەستی لە درووستکردنی کەسێتی خۆیدا نییە لە چوارچێوەیەکی زۆر دیارییکراودا نەبێت. ئەو وا دەزانێت دەتوانێ خۆی خۆی درووست بکات، بەڵام بە هەڵەدا چووە. نازانێ خۆی درووستکراوە، درووستکەر نییە، ، ، ل 86
ژیری زاڵ نییە بەسەر سرووشتی مرۆییدا، بەڵکوو سرووشتی مرۆیی زاڵە بەسەر عەقڵدا و هەڵیدەسوڕێنێ. کاتێک مرۆڤ ڕەفتارێکی دیاریکراو دەگرێتە بەر، یان باوەڕ بە بیروباوەڕێک دەهێنێت، ئەو وادەزانێت ئەمە بە ئیرادەی خۆیی و بە هەڵبژاردنی ئازادانە و بیرکردنەوەی خۆی ئەمەی کردووە، ئەو نازانێت لە پشتی ڕەفتارەکەی یان بۆچوونەکەیدا چەندین فاکتەر هەیە، ئەو فاکتەرانەش کار دەکەنە سەر بیرکردنەوەی بێئەوەی پێی بزانێت، ، ل 106
هەموومان شێتین
هەر لەبارەی سرووشتی مرۆییەوە، عەلی وەردی قسەی زیاتری هەیە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە ژیریی و شێتییەوە هەیە. لەمبارەیەوە دەڵێت:
زانستی نوێ دەڵێ ، ئێمە هەموومان شێتین، بەڵام بە ڕێژە و پلەی جیاجیا، بەڕێژەی زۆر یان کەم. هیچ کەسێک لە دنیادا سەد لە سەد عاقڵ نییە.ئەمە مانای ئەوەیە ئێمە هەموومان لە ڕەفتارو بیرکردنەوەکانماندا ملکەچی ئەو فاکتەرانەین کە کارمان تێدەکەن و ئێمە نایزانین، یاخود هەستی پێ ناکەین، بەڵام ئەو کەسانەی خودا شانسی پێ بەخشیون دەتوانن ڕەفتارو بیرکردنەوەیان کۆنتڕۆڵ بکەن، بە جۆرێک ڕێگە نادەن پاڵنەرە نەستییەکان کاریان تێبکات، ، ، ل 110
هەموومان بێ ئابڕووین
خاڵێکی تر کە مایەی سەرنجم بوو، تێڕوانینییەتی بۆ مەسەلەی ئابڕوو، لەمەشدا بەهەمانشێوەی مەسەلەی شێتی، پێی وایە ئەمەش ڕێژەییە.
زاناکان پێمان دەڵێن ئێمە هەموومان، بە جۆرێ لە جۆرەکان بێ ئابڕووین، وەک چۆن ئێمە هەموومان شێتین بە ڕێژەی جیاجیا ، ئاواش هەموومان بێئابڕووین بە ڕێژەی جیاواز. کەسێک خاڵی بێت لە بێئابڕوویی وەکوو ئەو کەسە وایە سەد دەر سەد عاقڵ بێت. یان بەتەواوەتی کامڵ بێت و هیچ کەموکوورتی نەبێت.کەسی واش لە هەموو دونیادا بوونی نییە...ل113 .
کاریگەریی کۆمەڵ و خەونی موگناتیزی
عەلی وەردی زۆر باوەڕی بە کاریگەریی کۆمەڵ بەسەر تاکەوە هەیە، بەتایبەتی لەکاتی جەنگ و ئاژاوەگێڕیدا. ئەمەش زیاتر بە پشت بە بەستن بە تێزەکانی فەیلەسوفی فەرەنسی گۆستاڤ لۆپۆن.
وەردی لەمبارەیەوە دەڵێت:
مرۆڤ دەکەوێتە ژێر کاریگەریی ئەو خەواندنەی لە ڕێگەی هوتافلێدان یان وتاری زایەڵەداری سەرکردەکانی ئاژاوەچییانەوە، کۆنتڕۆڵ دەکرێت. ئەوان دونیای بۆ پڕ دەکەن لە وەهم و زۆر پێوەنان، ئەویش باوەڕ بە هەموو قسەکانیان دەکات و بەپێی فەرمانی ئەوان دەجووڵێتەوە. کاتێک لە دواییدا ئەو خەواندنەی لەسەر دەرەوێتەوە، پێی سەیرە ئەو کارانەی کردووە و سەری لە کردەوەکانی خۆی سوڕ دەمێنێ، وا دەزانێ خەون بووە. ، ، ،
نابێ ئەوەمان لەیاد بچێت کە سرووشتی ئاژاوەگێڕی تەنیا لەو کەسانەدا نییە کە بەکردەوە بەشداری دەکەن، بەڵکوو لەوانەیە ئەو کەسانەش بگرێتەوە کە بەدڵ و بە زمان لەگەڵیدان، ، ، ل116
سیستمی کۆمەڵایەتی
هەمیشە جۆری ئەو سیستمەی کە کۆمەڵگەکان بەڕێوە دەبات، مایەی مشتومڕ و نیقاشی گەورەی نێوان فەیلەسوفان و بیرمەندانی جیهان بووە. لەو کاتەشدا کە عەلی وەردی ژیاوە، جیهان لەنێوان دوو فیکرە یان فەلسەفە دابەشبووە، فەلسەفەی کۆمۆنیستی ڕووسیا، فەلسەفەی لیبڕاڵیی ئەمریکا. بەڵام عەلی وەردی خاوەنی تێروانینی خۆی بووە. ئەو پێی وایە هیچ سیستمێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئیداری کامڵ نییە و بەدەر نییە لە کەمووکوورتی.
لەمبارەیەوە دەڵێت:
مرۆڤ بە سرووشتی خۆی ناتەواوە، مرۆڤ توانای ئەوەی نییە سیستمێکی کامڵ دامەزرێنێت کە هەموو خەڵکی ڕازی بکات، ، ، مادام من تەوەری کەسێتی مرۆڤە، کەواتە مرۆڤ هیچ شتێک قایلی ناکات، تەنانەت ئەگەر بچێتە بەهەشتیشەوە، هەرچەند شتێکی دەست بکەوێت، هەوڵ بۆ شتێکی تر دەدات. ل193
ئێراق لە سەردەمی عوسمانیدا
ئێراقیش وەکوو هەموو شوێنەکانی تری ژێردەستەی دەوڵەتی تورکی عوسمانی، لەوپەڕی دواکەوتوویی ڕەوشی خراپدا بووە. وەردی زۆر بەجوانی لە پەڕتووکەکانیدا، باسی ئەو ڕەوشە خراپەی ئێراق دەکات لەسایەی تورکدا. لێرەشدا دووبارە جەخت لەم خاڵە دەکاتەوەو دەڵێت:
ئێراق لە چەرخی عوسمانیدا لە بارودۆخێکی کۆمەڵایەتی وادا دەگوزەرا، لە ڕووی دواکەوتنی شارستانی و برسێتی و نەخۆشی، هەر لە بارودۆخی سەدەکانی ناوەڕاست دەچوو. فەیسەڵی یەکەم هات و هەوڵی دا ئێراق لە نەهامەتی ڕزگار بکات، لەم پێناوەدا زۆر تێکۆشا، بەڵام بەر لەوادەی خۆی مرد، ئەمەش بەدبەختی ئێراق بوو، ، ، ل 152
گۆڕانکاری لە کۆمەلگەی ئێراق
لەلایەکی ترەوە عەلی وەردی بەحوکمی ئەوەی شارەزایی زۆر باشی مێژووی ئێراقە، ئاگاداری قۆناغە گرنگەکانی کۆمەڵگەی ئێراقییە، بەتایبەتی لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەم و هاتنی ئینگلیز و کرانەوەی بەرووی جیهان، کە ئەمەش گۆڕانکاری گەورەی لە کۆمەڵگەی ئێراقیی کرد، لە هەمانکاتیشدا ڕووبەروی کۆمەڵێک کێشەی کردووە.
لەمبارەیەوە دەڵێت:
لەسەرەتای سەدەی بیستمەدا واعیزێک پەیدابوو داوای دەکرد کەس شەمەندەفەر بەکارنەهێنێت بۆهاتووچو، ئەو وتی: ئێوە واز لە گوێدرێژی خودا دەهێنن و سواری شەمەندەفەری کافران دەبن؟ بێگومان کەس بە گوێی ئەو قسەیەی نەکرد، خەڵکی بەبێ دوودڵی شەمەندەفەریان بۆ سەفەر بەکاردەهێنا، ، 124
نووسین پیشەیە
عەلی وەردی خاوەنی دیدێکی تەواو تایبەت بووە بۆ ئەدەب و نووسین، کە زۆرجار بەدڵی زۆرینەی ئەدیبان و نووسەرانی ئێراق نەبووە، ئەو پێی وایە ئەدەبێکی کامڵ و باڵا بوونی نییە، پێشی وایە نووسین پیشەیە وەکوو هەموو پیشەکانی تر. لەبارەی ئەدەبیشەوە بۆچوونی تەواو جیاوازی هەیە و لەمبارەیەوە دەڵێت:
لە واقعدا لە ڕووی سرووشتی مرۆییەوە، جیاوازی نییە لەنێوان ئاسنگەر و ئەدیب، جیاوازی دیاری ئەمان لەو جیاوازییەدایە کە لەسەرێک هەریەکەیان لەهەلومەرجێکی جیاواز پێگەیشتوون، لەسەرێکی تر ئەو بەهرە زەینییە کە خودا پێی بەخشیوە، دەشێت تاک بەبەهرەیەکی زەینی وا لەدایک بێت کە ڕێگەی بۆ خۆش بکات ببێ بە ئەدیب، پاشان لە بارودۆخێکدا بژی یارمەتیدەر یان هاندەربێت بۆ ئەو کارە ، بۆیە لەوانەیە ببێ بە ئەدیبێکی دیارو بەناوبانگ، بەڵام گرفتی ئەو تاکە ئەوەیە، کاتێک دەگاتە پایەیەکی دیار، لە خۆبایی دەبێت و وا دەزانێ خۆی خۆی درووستکردووە، ئەو بەهرە زەینییەی بیر دەچێتەوە کە خودا پێی بەخشیوە، هەروەکوو ئەو هەلومەرجەشی بیر دەچێتەوە کە یارمەتیی داوە، ئەگەر ئەو شتە نەبوایە لەوانەیە ببوایە بە ئاسنگەر یان ببوایە بە حەماڵ و یان ببوایە بە سواڵکەر. ل35
ئەدەبی کۆن و نوێ
لەبارەی جیاوازی نێوان ئەدەبی کۆن و نوێشەوە بۆچوونێکی جیاوازی هەیە و دەڵێت:
لە کۆندا ئەدیب گوێی بە کەس نەدەدا و تەنیا دەیویست ڕەزامەندی سوڵتان بە دەستبێنێت، چونکە سوڵتان دەتوانێت شاعیر بۆ بڵندترین پایەبەرز بکاتەوە، هەروەکوو دەشتوانێ بۆ نزمترین ئاست دایبەزێنێت، بەڵام ئەدیبی نوێ چاو دەبڕێتەوە میللەت، میللەتیش بە سرووشتی خۆی ئارەزووی ئەوەی نییە شاعیرەکە ستایشی بکات، وەکوو ئەوەی لە ڕابردوودا لەبەرانبەر سوڵتان دەیکرد. میللەت تاکەکەس نییە حەز بکات ئیگۆی خۆی من ی خۆ بەرز بکاتەوە، بەڵکوو ژمارەیەکی زۆری گرووپ و تاکەکەسن داوا لە ئەدیب دەکەن لە تێگەیشتنی ئەم دنیایەی تیایدا دەژین سوودیان پێ بگەیەنێت.
بەداخەوە ئەمڕۆ لە ئێراق و تاڕادەیەک زۆربەی وڵاتانی جیهانیش، زۆرکەم نووسەران دەتوانن بە بەرهەمەکانیان بژین، ئەمەش زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە فرۆشی پەڕتووک کەم بۆتەوە، ئەمەش وا لە نووسەران دەکات، کە بۆ بژێوی ژیانیان پشت بە سەرچاوەیەکی تری بژێوی بگەڕێن. ئەمەش یەکێکە لە مەترسییە گەورەکان کە ڕووبەروی دونیای نووسین و مەعریفەی ئێستامان دەبێتەوە.
شاعیرانی تاکسی ئامێز
لەلایەکی ترەوە عەلی وەردی بۆچوونی زۆر تایبەتی بەرانبەر بە شیعر و شاعیران هەبووە، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بە شاعیرانی کلاسیکی عەرەبەوە هەیە بۆ نموونە موتەنەبی. ئەمەش بووەتە مایەی نیگەرانی زۆرێک لە نووسەران و ئەدیبانی ئێراقی و گێتی عەرەبی. لەم پەڕتووکەشدا بەوردی ئەم دیدگایەی باس کردووە. لە هەمووی گرنگتر باسی شاعیرانی تاکسی ئامێز دەکات، لێرەدا زۆر بەجوانی ئەم دەستەواژەییەی شیکردۆتەوەو دەڵێت:
من ڕێز و حورمەت و شکۆیەکی زۆرم بۆ شاعیری پابەند-مولتەزیم هەیە، بەڵام شاعیری نامولتەزیم ئەوەی من حەز دەکەم ناوی بنێم شاعیری تاکسی ئامێز ، ئەوا من قینم لێ دەبێتەوەو ڕقم لە هەموو ئەو کەسانە دەبێتەوە کە ئەو ڕێچکەیە دەگرن. شاعیرانی تاکسی ئامێز، ئەوانەن کە ستایشی سوڵتانەکانیان کردووە وە هەقیان بە ناهەق و ناهەقیان بەهەق زانیوە، بەپێی ئەو خەڵات و پاداشتەی لە سوڵتانەوە وەریان گرتووە.
هەر بۆیە ئەو بۆچوونێکی تەواو پێچەوانەی بەرانبەر بە شاعیری گەورەی عەرەب موتەنەبی هەیە، زۆرکەسیش بە دوژمنی موتەنەبی دادەنێن. هەرچەندە ئەو تەنیا دەڵێت:
موتەنەبی ساتیشی حاکمی میسری کافوری ئیخشیدی کرد و دوایش زەمی کرد، ئەو بۆیە ستایشی کرد، چونکە تەماحی لە پاداشتەکانی هەبوو، بەڵام کە پاداشتی لێ بڕا، ئیتر زەمی کرد.پێشتریش بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی ستایشی حاکمی سووریا سیف الدولە الحمدانی کردووە و لە دوایشدا زەمی کردووە، ڕەخنەگران چاوپۆشی لەم لایەنەی شیعری موتەنەبی دەکەن، تەنیا دەڕواننە لایەنی هونەری و شیعرەکە، ل31
دوا قسە
بە دڵنییایەوە لەم پەڕتووکەدا قسەوباسی زۆری تێدایە هەمووشیان قسەی تایبەت و گرنگ و جوانن، ئەم پەڕتووکە هاوکاری زۆرمان دەکات بۆ تێگەیشتن لەبەشێکی بۆچوونەکانی عەلی وەردی لەبارەی مرۆڤ، تاک، کۆمەڵگەی ئێراقی و جیهانی.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی کە دەست خۆشیی لە برای هێژامان کاک نەوزاد بکەین، هیوای کاری جوانتری بۆ دەخوازین. [1]