هەینی قادر
زاراوەی ڕۆژهەڵات لە مێژووى جیوسیاسیدا زاراوەیەکى نوێیە تەمەنى لە سەدەیەک تێپەڕ ناکات پێشتر زاراوەى ڕۆژهەڵاتى نزیک ( (الشرق الادنى) ) ى بۆ بەکارهاتووە، ناوچەیەکى ئاڵۆز و پڕ کێشمە کێشە، سنوورەکەى بە ئاسانى دیارى ناکرێت بە هۆى سرووشتى ناوچەکە لە ڕووى تێکەڵى ئایینى و فرە نەژادییەوە، ئەم ناوچەیە بە بەراورد بە ناوچەکانى ترى جیهان ڕووبەرێکى بچوکى هەیە بەڵام پڕە لە نەتەوەى جیاواز و ئایینى جیاواز، سەربارى دەوڵەمەندى ناوچەکە لە ڕووى سامانى سرووشتى و گرنگى ناوچەکە لە ڕووى مێژووییەوە ئەمانە هەمووى بە یەکەوە واى کردووە ئەم ناوچەیە سەقامگیری بە خۆیەوە نەبینێ وە بەردەوامیش وڵاتانى ڕۆژاوا چاویان تێبڕیوە، بە پێى بەرژەوەندى خۆیان ڕەفتاریان لەگەڵ ئەم ناوچەیەدا کردووە.
هەروەکوو وتمان سەرەتا ئەم ناوچەیە پێى گوتراوە ڕۆژهەڵاتى نزیک، وڵاتانى زلهێزى ئەوڕوپا و ڕۆژاوا بە پێ ى بەرژەوەندیە ئابورى و سیاسییەکانى خۆیانەوە ڕەفتاریان لە گەڵدا کردووە و هەر یەکەى لە دیدى خۆیەوە ناساندویانە و پێناسەیان کردووە و سنوور و وڵاتەکانیشیان دیاریکردووە، لە سەدەى نۆزدهەمەوە تا ئەمڕۆ بە شێوەى جیاجیا لەلایەن حکومەتەکانى بەریتانیا و ئەمریکا و ئەڵمانیا و فەرەنسا پێناسەى بۆ کراوە و ناسێندراوە، بۆ نموونە لەلایەن بەریتانیەکانەوە پێی گوتراوە (الشرق اڵادنی) ڕۆژهەڵاتی نزیک چونکە لای ئەوان و ڕۆژاوایەکانەوە نزیکترین ناوچەی ڕۆژهەڵات بووە لێیانەوە، ئەوەی شایەنی باسە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نزیک لە دیدی بەریتانیەکانەوە ئەم وڵاتانەی گرتووەتەوە: (میسر- سوودان- دوورگەی عەرەب- لیبیا- سووریا- فەلەستین- ئیسرائیل – ئێراق- ئێران- لوبنان- تورکیا- ئەفغانستان- پاکستان- خوارووی یۆنان- قوبرس) ، ئەمەشیان زیاتر بۆ جیاکردنەوەی ئەو ناوچەیە بووە لە ناوچەی (شرق اڵاقصی) ڕۆژهەڵاتی دوور کە زۆر لێیانەوە دوور بووە، واتە لە ڕۆژاواوە دوور بووە.
حکومەتی ئەمریکاش لەسەر ناساندنی (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) هەمان دید و بۆچوونی بەریتانیەکانیان هەیە، ئەوانیش سەردەمانێک پێیان گوتووە (ڕۆژهەڵاتى نزیک) لە برى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەڵام ئەوان ڕایان وایە کە (ئەفغانستان و پاکستان) ناکەوێتە ناو ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەڵام حکومەتی ئەڵمانیا لەسەر دیاریکردنی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نزیک و ناساندنی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بۆچوونێکی تریان هەیە کە تەواو جیاوازە لەگەڵ بۆچوونی بەریتانیا و ئەمریکا لەسەر دیاریکردنى ئەم ناوچەیە ئەوان دەڵێن ڕۆژهەڵاتی نزیک وێراى ئەم وڵاتانە: ( (ئێران- تورکیا- نیمچە دوورگەی عەرەب- وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی عەرەبی کە (سووریا- لوبنان- فەلەستین – ئێراق – ئوردن- میسڕ- سوودان – لیبیا) ) ئەم وڵاتانەش دەگرێتە خۆی: (ئەفغانستان- پاکستان- هیندستان- بەنگڵادێش- بۆرما- نیپاڵ- سیرلانکا) ، هۆکاری ئەم دابەشکاریەش دەگەڕێننەوە بۆ دووری ئەم وڵاتانە لە ئەوروپا.
هەرچی فەڕەنسییەکانن بۆچوونى تریان هەیە کە تەواو جیاوازە لەگەڵ بۆچوونى ئەمریکا و ئەوروپا لەسەر دیاری کردنی سنووری جوگرافی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هۆیەکەشی زیاتر بۆ ناکۆکیەکانی نێوانیان و بەرژەوەندییەکانیان لەم ناوچەیەدا دەگەڕێتەوە، حکوومەتی فەڕەنسا بۆ بەرژەوەندی خۆی بۆ ماوەیەک لە یەک کاتدا هەردوو زاراوەی (ڕۆژهەڵاتی نزیک و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) ی بەکارهێناوە بەڵام بە شێواز و دەربڕینی خۆی، ئەم جیاوازییەش دەگەڕێتەوە سەردەمی جەنگی یەکەمی جیهانییەوە بە دیاری کراوی بۆ کاتی مۆرکردنی ڕێککەوتننامەی سایکس-بیکۆ لە ساڵی 1916زایینی، کاتێک کە هەردوولا (بەریتانیا و فەڕەنسا) مشتومڕیان بوو لەسەر دابەشکردنی مومتەلەکاتی بەشی ئاسیای دەوڵەتی عوسمانی لەم ناوچەیە (مەبەست لە دابەشکردنی ویلایەتەکانی عەرەبییە) ئایا کام ناوچە بۆ فەڕەنسا بێت؟ وە کام ناوچە بۆ بەریتانیا بێت؟ ئەو کات حکومەتی فەڕەنسا یاخود بە واتایەکی تر لیژنەی دانووستکاری فەڕەنسی لە دانیشتنەکانیدا هەردوو زاراوەی levant المشرق وە orient الشرق لە کاتی گفتوگۆیەکانیاندا بەکارهێناوە لە مەشدا مەبەستیان ئەوە بووە لەسەر نەخشەدا هەموو ئەو وڵاتانەی کەوتوونەتە بەشی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بخرێنە سەر بەشی نفووزی فەڕەنسا، چونکە بەشی فەڕەنسا لەسەر نەخشەکەی سایکس-بیکۆ بە المشرق levant ناسێندرا بوو، کە دەکاتە سووریا و لوبنان لە دوایی دا ئەم زاراوەیان گۆڕی بۆ الشرق orient ڕۆژهەڵات، کە لەمەدا فەڕەنسا مەبەستی خۆی هەبوو چونکە تەماحی زیاتری هەبووە لە دەستکەوت، بۆیە لە کاتی گفتوگۆیەکانیان لەسەر دابەشکردنی دەستکەوتەکانی کۆتایی جەنگ ئەم زاراوەیەشیان گۆڕیوە و کردویانە بە (porche orient) ڕۆژهەڵاتی نزیک (الشرق اڵادنی) ، ئەم جۆرە دەربڕینانە لە سیاسەت دا بە دەربڕینی مەتاتی لە قەڵەم دەدرێت ئامانجیش لێی بە دەست هێنانی دەستکەوتی زیاترە، ئەمەش زیرەکی شاندی دانووستکار لە دانیشتەکان پیشان دەدا، فەڕەنساش ئەم سیاسەتەی بۆ ماوەیەک پەیڕەو کرد تا لەگەڵ بەریتانیا بەڕێککەوتنی کۆتایی گەیشت و لەسەر بەش و دەستکەوتەکانیان لەم ناوچەیە سازشیان لەگەڵ یەکتردا کرد.
لە دوای درووست بوونی دەوڵەتی ئیسڕائیل لە ساڵی 1948ز زاراوەی ڕۆژهەڵاتی نزیک (الشرق اڵادنی) لە ئەدەبیاتی ئەوروپی ڕەهەندێکی تری سیاسی وەرگرت و هەموو ئەم وڵاتە عەرەبیانەی گرتەوە کە لە حاڵەتی ڕووبەڕوو بوونەوەدابوون لەگەڵ دەوڵەتی ئیسڕائیل، بەڵام حکومەتی فەڕەنسا لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا لە دوای سەرهەڵدانی کێشەی عەرەب و جوو لێکدانەوە و ناساندنێکی جیاواز تری بۆ ئەم ناوچەیە پەیڕەوکرد، جۆرە دابەشکاریەکی جیاوازی لە وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەکەی بۆ دانا وەکوو لەخوارەوە ئاماژەی پێکراوە.
– میسرو ڕۆژهەڵات (المشرق) ئەم وڵاتانە دەگرێتەوە (ئیسڕائیل- سووریا- لوبنان- ئوردن) .
– ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وڵاتی (یەمەن و تەواوی وڵاتانی کەنداوی عەرەبی دەگرێتەوە تاکوو وڵاتی ئێران.
– تورکیا و قوبرس و بەشی ئەوروپای خواروو.
بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ زیاتر باوە و لە فەرهەنگی جوگرافی و جیۆسیاسیدا کاری پێدەکرێت، ئەوەیە کە زاراوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا زیاتر پەیڕەو دەکرێت وە دەوڵەتانیش لەسەر ئەوە کۆکن کە ئەم ناوچەیە ئەم وڵاتانە دەگرێتە خۆی: (ئێران- سعودیە- وڵاتانی کەنداو-ئێراق- سووریا- لوبنان- فەلەستین- ئیسڕائیل- میسر- سوودان- ئەریتریا- سۆمال- قوبرس- لیبیا- خوارووی یۆنان- ئەفغانستان- پاکستان- تورکیا) .
لەڕاستیدا نەوت زیاتر حوکم لەسەر دیاریکردنی سنووری ئەم ناوچەیە دەکات، نەوەک شتی تر چونکە لە دیدی ئەوروپا و ڕۆژاوا ناوچەی ڕۆژهەڵات بە گشتی بە هەموو ئەم وڵاتە نەوتیانە دەگوترێ کە مەڵبەندی سەرەکیان کەنداوی عەرەبی یە.
جوگرافیا و ڕووبەری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەکی پان و فرەوانە، ڕووبەرەکەی نزیکەی 25ملیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە دەبێت، ئەمەش دەگاتە ڕێژەی زیاتر 18%ی ڕووبەری وشکایی گۆی زەوی، کە دەکاتە دوو هەندە و نیوی ڕووبەری کیشوەری ئەوروپا بە گشتی، ئەم ناوچەیە بە تێکڕا هەرسێ کیشوەری ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیا دەگرێتەوە، بەڵام ڕێژەی زۆر و یاخود ڕووبەرە گەورەکەی دەکەوێتە کیشوەری ئاسیا، لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەکەشیەوە ژمارەی دانیشتووانەکەی زیاتر لە 600ملیۆن کەسە، چڕی دانیشتووانەکەی دەکەوێتە وڵاتانی کیشوەری ئاسیا، ئەم وڵاتانە سەنتەری ئەم ناوچەیە پێک دەهێنن (سعودیە- ئێراق- ئێران- کوێت- ئیمارات- قەتەر- بەحرین- عومان- یەمەن) باقی وڵاتەکانی تریش بە وڵاتی دەوروبەری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت.
گرینگی ئەم ناوچەیە لەڕووی سیاسی و ئابووری و ئایینییەوە
دەتوانین بەکوورتی گرنگی ئەم ناوچەیە لەسەر سێ ئاستدا دەستنیشان بکەین:
یەکەم: لەسەر ئاستی ئابووری و بازرگانی:
ئەم ناوچەیە لەڕووی ئابووریەوە ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە نەوت و وزە و کانزای سرووشتی بە تایبەت لە ڕووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە بە دەوڵەمەندترین ناوچەی جیهان دادەنرێت نزیکەی ڕێژەی 36% نەوتی جیهان لەم ناوچەیە بەرهەم دەهێنرێت، وە لەڕووی یەدەگی نەوتیشەوە ڕێژەی 65%ی نەوتی جیهان پێکدەهێنێ، وە لە کۆنیشەوە ڕێگایەکی گرنگ و سەرەکی بازرگانی بووە لەنێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا، وە بۆ ماوەیەکی زۆر ڕێگای بازرگانی کردنی ئاوریشم بووە لەنێوان بازاڕەکانی چین و ڕۆژاوا.
دووەم: لەسەر ئاستی نەژادی و ئایینییەوە:
لەبەر ئەوەی ئەم ناوچەیە فڕە نەژادە و نەتەوەی جیاوازی تێدایە ، وە لە هەمان کاتدا مەڵبەندی هەرسێ ئایینی گەورەی ئاسمانیە (جوولەکە- فەلە- موسڵمان ) ئەمە وای کردووە چاوی دنیای لەسەر بێت و لێرە پێکدادانە بەرژەوەندیە جیاوازەکانی زلهێزەکان بە درێژایی مێژوو لە سەری درووست بووە کە بەردەوام بووەتە گۆڕەپانی ململانێ و ناکۆکی لایەنە ڕکابەرەکانی جیهان لەسەر حسابی میللەتانی ئەم ناوچەیە لە ڕاستیدا فڕە ئایینی و مەزهەبی و فڕە نەژادی جیاوازجیاواز هۆکاری سەرەکی هەموو کێشەکان و ناخۆشییەکانی ئەم ناوچەیە، کە بەهۆیەوە بەردەوام دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆی حکومەتەکانی ئەم ناوچەیە لەلایەن زلهێزەکانەوە درووست بووە، نەتەوەی جیاواز و ئایینی جیاواز و کولتووری جیاواز ڕێگا خۆشکەر بووە بۆ دەست تێوەردانی ڕۆژاوا لەم ناوچەیە.
سێیەم: لەسەر ئاستی سیاسی و مێژووییەوە:
بە درێژایی مێژوو لەژێر ناوی پاراستنی کەمایەتییە ئایینی و نەژادیەکانەوە بەردەوام ڕۆژاوا و ئەوروپا دەستیان لە کاروبارەکانى ناوخۆی ئەم ناوچەیە وەرداوە، وڵاتە زلهێزەکانی دونیا هەمیشە هەوڵیانداوە بە بیانوی پاراستنی کەمە ئایینی و نەتەوەیی لەم ناوچەیە خۆیان نزیک بکەنەوە، جێی پێی خۆیان لەسەر خاکی ڕۆژهەڵات بە گشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتیی بکەنەوە، بەڵام ئامانجی سەرەکیشیان پاراستنی بەرژەوەندیە ئابووریەکانی خۆیان بووە نەوەک پاراستنى نەژاد و ئایینە جیاوازەکان، وە لە بەر ئەوەی لە ڕووی مێژوویشەوە مەڵبەند و لانکەی شارستانیە کۆنەکانی جیهان بووە وەکوو شارستانی یۆنانی و ڕۆمانی و ئێران و وڵاتی نێوان دوو ڕووبار و میسڕی ئیسلامی، ئەمەش بایەخی لای ئەوروپا و ڕۆژاوا زیاتر درووستکردووە ، بۆیە گرینگیان زیاتر پێداوە.
یەکەم کەس کە زاراوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەکارهێناوە
“الفرید ماهان” کە زانایەکی جیوسیاسی ئەمریکی بووە، هەندێکی تریش دەڵێن ئەدمیرالێکی هێزی دەریاوانی ئەمریکی بووە، یەکەم کەس بووە کە زاراوەی Middle East ڕۆژهەڵاتی ناوەڕأست (الشرق اڵاوسط) ی بەکارهێناوە ئەویش لە میانی وتارێکیدا کە لە ساڵی 1902ز بڵاوی کردووەتەوە تێیدا ئاماژەی بەم ناوچەیە کردووە کە دەکەوێتە نێوان نیشتمانی عەرەبی و هیندستان، ساڵی دواتر زاراوە (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست Middle East-) لەلایەن ڕۆژنامەنووسێکی ناسراو بە ناوی (ڤالانتین تشیرول) کە لە هەمان کاتدا پەیامنێری ڕۆژنامەی تایمزی بەریتانی بوو لە زنجیرەیەک وتاردا بەکارهێنراوە، لە کۆتاییدا ئەم ڕۆژنامەنووسە هەموو ئەم وتارانەی کۆکردووەتەوە و لە دوو توێی پەرتووکێکی یەک بەرگیدا بە چاپی گەیاندوە هەروەکوو هنری لورنس لە پەرتووکەکەیدا (الازمات الشرقیة – المسألة الشرقیة واللعبة الکبری 1768 – 1914) ئاماژەی پێکردووە.[1]