#EFRÎN#
#Fêrgîn Melîk Aykoç#
Her çendî hin dibêjin keştiya Nûh li Agiriyê, hin jî dibêjin li Cûdîyê deniye; lê na, li gor riwekên xwezayê, ne li Cûdî, ne jî li Agirîyê darên zeytûnan tune ne. Li vê herêmê tenê li Efrînê darên zeytûnê hene û wê demê jî hebûn. Heta tê gotin ku welatê “Zeytûnê” Efrîn e û zeytûn ji wir li hawîrdorê Deryaya Sipî belav bûye.
Ji ber vê egerê jî mirov dikane bibeje: Wê kevokê ew guliyê zeytûnê ji çiyayên li dora Efrînê aniye, gihandiye Nûh. Ev kevoka bi guliyê dara zeytûnê vegeriyaye îro sembola aşîtiyê ye. Xwînxwarên Enqerê xwestin vê biwêja pîroz ji aliyekê ve dejenere bikin û bavêjin, li aliyê din di bin siya guliyê dara zeytûnê de mirov û cîhanê bixapînin. Lewre karê wan sextekarî, xapandin û dejenerekirin e.
Çima Efrîn?
Yek: Efrîn di warê leşkerî de devereke jeostratejîk e, her wiha wekî gulmisteke bihêz a keleha berxwedan û azadiyê di zikê sînorê Tirkiyê de rûniştî ye.
Di warê leşkerî de ev dever di destê kî de be, dikane hem deverên Ezaz û Carablusê, hem jî Idlibê, Heleb, Entab û hetanî Amanosayê bigire bin kontrola xwe. Ji ber vê egera jeostratejîk jî, Tirkiye ji zû ve li firsendeke dagîrkirina Efrînê digere. Ev xewna wan ji roja Komara Tirk hatiye damezrandin ve heye. Bi destûra Rûsyayê di wê baweriyê de ne ku ji bo wan keys lê hatiye.
Du: Derfetên ku kurd bikanin ji Çiyayê Kurmênc û Idlibê bigihin Deryaya Sipî heye. Bidestxistina vê xet û karîdorê ji bo kurd û Kurdistanê dibe yekem pencere ku li cîhanê vedibe, li gel wê Neft û gaza Kurdistanê dikane rasterast di ser vir re biherike Deryaya Spî. Ev ne li berjewendiyên Tirkiye tê, ne jî li gor berjewendiyên Rûsyayê ye. Lewra Rûsya dixwaze tenê neft û gaza xwe derbesî Ewrupayê bike, rekabetê naxwaze. Ji vê yekê Rûsyayê di serî de rê da Tirkiyê ku bikeve Cerablus û Ezazê. Tirkiye li gel wê xewna xwe, dixwaze pêşî li aboriya Kurdistana Rojava bigire û tenê bi serûma xwe ve girêbide.
Ji ber vê jî Erdogan gelek caran got: “Me bi girtina Cerablusê hetanî Babê qinçerek di sînga wan de lêxist! Divê PYDê ji çemê Feratê derbas nebe!” Ango aramanca bingehîn birrîna rêya Deryaya Sipî ye.
Ya sêyan: Efrîn di warê aboriyê de cihekî pir dewlemend e, dikane bi milyonan mirov xwedî bike. Baş tê zanîn ku di aboriya Rojava de roleke bingehîn dilîze. Dagîrkerên tirk dixwezin vê çavkaniyê jî li ser Rojava bibirin ku bikane muhtacê xwe bike, wekî Başûr bi serûma xwe ve girêbide û armancên xwe pêk bîne.
Ya çaran: Efrîn kurd e, keleha kurdayetiyê ye, ji roja ku serhildan li Rojava û Sûryayê dest pê kiriye ve, Efrîn bi dest xwe re azad bû. Hestê kurdayetî li wir kemilî. Dagîrkerên Tirk demografiya gelek navçe u bajarên Kurdistana Bakur guherîne. Dixwaze vir dagîr bike, li gor berjewendî û siberoja xwe demografiya Efrînê biguhere ku bi tevahî rêya Deryaya Spî were birîn.
Ji ber egerên tên zanîn bi kêmasiyan ve jî dagirtî be, li vir pergaleke rêvebirî, aborî û dadî ya di forma dewletekê de rûniştiye, bi salan e, istîkrarekî li vir heye.
Loma ji bo hemî gelên Suryayê mînakeke gelekî balkêş û kêşîner e. Ev jî dagîrkerên Tirk û Şamê ditirsîne. Tirsa Şamê rasterast tirsa berjewendiyên Rûsî ye jî.
Ya Pêncan: Rastiyek heye; berjewendî, armanc û stratejiya Rûsya û Amerîka jî di vê mijarê de roleke bingehîn dilîze. Rûsya dixwaze rêvebiriya Esed bi ser bikeve. Kurd jî di bin kontrola wê de bin, kengê xwest wan bi kar bîne. Hewl dide ku kurdan bi êrîş û geflêxwarinên Tirkiyê muhtacî rêveberiya Esed bike. Vê jî bi aşîkarî dike. Mînak; di vê êrîşa tirkan de rasterast ji kurdan dixwaze ku ew Efrîn û Dêra Zorê teslîmî Esed bikin. Ji ber ku kurdan ev nepejirand, rûsan jî rê da tirkan.
Divê mijara rekabetê di navbera Amerîka û Rûsyayê de neyê jibîrkirin. Rûsya dixwaze Tirkiyê ji NATOyê dûr bixe û bigire bin kontrola xwe. Ew mijara Sarûxên Rûsî ji bo Tirkiyê vê dîtinê piştrast dike. Bi taybetî piştî xistina balafira şer a Rûsyayê; li vir Rûsya bi boneya balafira xwe ya şer, Tirkiyê ji bo berjewendiyên xwe baş bi kar tîne. Dema ku mirov mijara Astena û Sochiyê baş binirxîne, vê rastiyê bi zelalî dibîne. Amerîka hêj ne amade ye ku Tirkiyê ji destê xwe berde. Loma carinan aliyên xwe yên dostanî nîşanî wê didin. Herdu alî jî dizanin ku tirk di pirsgirêka kurdan de pir dilzîz in. Jixwe dema Tirkiyê bi Ingilîz, Fransa, Elmanya, Amerîka û heta bi Sovyetê re têkilî danî, bi zelalî ji wan re got: “Ez her şert û şirûtên we dipejirînim û li gor berjewendiyên we tevdigerim. Lê divê hûn jî di mijara kurdan de li gor daxwazên me tevbigerin.”
Tirkiye bi salan bi vê têkiliya xwe, pêşî li azadiya kurdan girt. Ew qedexeya hin partî, sazî, al û remzên kurd ên li Elmaya û hin welatên Ewrupî berhemên vê peymana bi dizî ye.
Cîgirê Erdogan “Kurtulmuş” bi zelalî got ku wan pêşî li encamên referandomê girtiye. Yanî têkiliyên xwe yên bi welatên NATOyê re bi kar anîne.
Divê mirov vê jî bibêje; li gor hin pêşveçûnan wer xuya dike ku êdî pêvajoya Astenayê qediyaye, tu rolekê wê nemaye. Rûsya dixwaze wek bikaranîneke dawiyê bi destê Tirkiyê hêzên ewlekariya Rojava (Xweseriya Bakûrê Suriyê) melûl bike û ber bi armanca xwe ve bikişîne. Bi gotineke zelal wê piştî vê êrişa Tirkiyê tu roleke Tirkiyê nemîne.
Pêdiviya Amerîkayê hêj jî bi Tirkiyê heye. Gelek baregehên wê yên leşkerî wek Encerlîkê li Tirkiyê hene. Tirkiye hêj jî endama NATOyê ye. Yanî Amerîka di vê rewşê de Tirkiyê ji destê xwe bernade. Lê pêdiviyên Amerîkayê êdî bi polîtîka Erdogan nemaye. Li aliyê din jî êdî Erdogan ji bo cîhanê bûye talûkeyeke mezin, terorê dişîne van welatan. Mînak; têkiliyên sîxuriya wî ya li welatên Ewrupî, terorîstên ku komkujiyên li Ewrupayê pêk anîne, tev de li ser Enqerayê re çûne. Erdogan di vî warî de gelek caran li xwe mikur hatiye. Cîhan vê dibîne. Êdî dixwazin Erdogan ji piyasa polîtîkayê rakin. Wer xuya ye, bi zanistî ew kişandin nava şerê ser Efrînê. Ew dij helwestên wan ên gelek nerm vê nîşanî me dide. Bê guman Erdogan jî hewl dide vê ji bo xwe bi kar bîne.
Divê mirov hinekî rola Ewrupayê jî veke. Baş tê zanîn ku piştî Erdogan çû Parîsê û hat, her wiha Wezîrê wî yê Karên Derve jî ji seredana Elmanyayê vegiriya, Erdogan rêjeya ragihandina dagîrkirina Efrînê di her xwepêşandan û civînên partiya xwe de wek ferman ragihand. Ev tê wê wateyê ku wan ji Ewrupayê jî destûr wergirtiye. Yekîtiya Ewrupî ya di rêveberiya Elmanyaye de, ji bo rekabeta bi Amerîka û Rûsyayê re hate demezrandin; serê wê jî Elmanya dikişîne. Elmaya ji şerê cîhanê û vir de, xwedana daxwazên kolonî bidestxistinê ye. Elmanyayê berî şerê cîhanê yê yekem hewl da ku bi rêya Tirkiyê xwe bigihîne nefta Kurdistanê. Li gel wê, li ser Îranê re di bin navê lêkolînên zanistî de Oskar Mann tevlî desteyekê şand Kurdistana Rojhilat, li wer li dij Ingîlîzan şazdeh hezar mîlîs organîze kirin, lê bi ser neket. Di vê parvekirina dema me de jî dîsa bi rêya Tirkiyê bi PDKê re têkilî danî, heta alîkariya leşkerî jî da. Lê bi êrîşên hêzên Iraqî û Îranê re deverên herî girîng ji destên rêvebiriya Başûr hatin derxistin. Bêdengiya Amerîkayê, ji alîyekî ve ji ber vê têkiliya Elmanyayê jî bû. Elmanya niha dîsa hewl dide ku vê rêveberiya Erdogan li pê bigire û bi alîkariya wî di nava vê parvekirina Rojhilata Navîn de bibe xwedî gotin. Mirov dikane bibêje Elmanya dîsa li mehîna kulek siwar bûye.
Bi dîtina min; divê mirov mijara Efrînê di vê çarçoveyê de bibîne û binirxîne, da ku bikane van êrîşên dawiyê û lîstikên li ser me û welatê me tên lîstin, dek û dolabên bi bêbextî tên gerandin, hêj baştir têbigihîje.
Gotarên ku di Bûyerpressê de tên çapkirin, nerînên xudanên xwe ne.
[1]