ئارکیۆلۆژیای ئەقڵی سەلەفی
(پرۆژەی لەکار خستنی ئەقڵ لەکەلتوری ئیسلامی)
جەمال حسێن
ناوی کتێب/ لە ئیسلامی قورئانەوە بۆ ئیسلامی فەرمودە
نوسینی / جۆرج تەرابیشی
ژمارەی لاپەڕە : 640
ساڵی چاپ / 2011
بەهاتنی جابری لێکۆڵینەوە ڕەخنەییە کەلتوریەکان، لە قۆناغی ئایدۆلۆژیاوە پەڕینەوە بۆ قۆناغی ئەبستمۆلۆژیا، لەبری لارکردنەوەی ڕوداو چەمکە فیکریەکانی کەلەپوری ئیسلامی بۆ چوارچێوەی قالبە ئایدۆلۆژیەکان، لەبری هەڵسەنگاندنی مێژوی کۆن و سەردەمەکانی بە میتۆدێکی چەسپاو و نەگۆڕ، جابری هات و لێکۆڵینەوە فیکریەکانی ئەو بوارەی پەڕاندەوە بۆ ئاستێک کە تیایدا عەقڵ کاربکات بەهەمو توانا ڕەخنەییە بەردەستەکانی زانستە مرۆییەکان. ئەم کارە گەورەترین دابڕانی مەعریفی لێکۆڵینەوە کەلتوریەکانی کۆتاییەکانی سەدەی ڕابردووە، سەرەتایەکی تازەبو بۆ تێگەیشتنێکی نوێ و کراوە، بۆ تێگەیشتن لەوەی چی وایکردوە دەرکەوتن و وزەی بەهێزی ئەقڵ لەمێژوی ئیسلامدا، هەرزوو بەر شەپۆل و گورزی چەندین سەدەی نائەقلانیەتی بکەوێت، لای ئەو هۆکاری ئەم گۆڕانە دراماتیکیە لە ئەقلانیەتەوە بۆ نائەقلانیەت، بۆهۆکاری دەرەکی دەگەڕێتەوە. بەپێچەوانەی تەرابیشیەوە کە پێی وایە ئەم گۆڕانە بەرهەمی کۆمەڵێک کارلێکی ناوخۆییە. هەر لەم بارەیەوە تەرابیشی، ئەوکاتەی سەرنوسەری گۆڤارێکی لێکۆڵینەوەی فیکری بو لە بەیروت، کاتێک بەرگی یەکەمی پرۆژە گەورەکەی جابری بەدەست گەیشت، کەهێشتا دەستنوس بوولەبارەی ڕەخنەکردنی بونیادی عەقڵی عەرەبیەوە، دوای خوێندنەوەی ئەم بەرهەمە وتی (خوێندنەوەی ئەم بەرهەمەی جابری تەنها زانیاریت زیاد ناکات، بەڵکو دەیگۆڕێت) هەرواش بوو، جابری قوتابخانەیەکی تازەی تیۆری و دۆڵەمەندی بەرهەمهێنا، قوتابخانەی لێکۆڵینەوە ئەبستمۆلۆژیەکانی کەلتور. بەڵام دیسان هەر هەمان تەرابیشی هاوڕێی کۆنی جابری و پشتیوانی یەکەمی لەبڵاوکردنەوەی بەرهەمەکانی، پاش کەمتر لەدەساڵ بریاریدا جارێکیتر بەهەمان میتۆدی جابری، جابری و خوێندنەوەکانی بۆ کەلتوری ئیسلامی بخاتەوە بەر ڕەخنە، واتە پرۆژەی (رەخنەی ڕەخنە لەئەقلی عەرەبی) کە لەماوەی پانزەساڵدا پێنج بەرگی لێ دەرچو، کەئەمەی بەردەستمان بەرگی پێنجەمیەتی، بەرگێکی سەربەخۆو، سەرباری چەندین کتێبی تری گرنگ و بێ وێنە لەهەمان چوارچێوە، بۆنمونە (سەرچاوەکانی فەلسەفە لە مەسیحیەت و ئیسلام، لەرۆشنگەرییەوە بەرەو هەڵگەڕانەوە، ڕۆشنبیری دیموکراسی، دوو بەش لەکتێبی هەرتەقات، قەسابخانەی کەلتور، موعجیزەو چەسپاوی ئەقڵ، ڕۆشنبیرانی عەرەب و کەلتور).

بەم کارەی تەرابیشی نەک هەر برێکی یەکجار زۆر لە کورتهێنان و هەندێک جار فێڵ و یاریکردنی فکری جابری ئاشکرا کرد، بەڵکو خۆشی چوە قۆناغێکی تازەی بیرکردنەوە، دوای برینی قۆناغی ناسیۆنالیست و وجودی و مارکسی و دەرووناسی، ئەویش قۆناغی لێکۆڵینەوەو ورد بونەوەیە لە کەلتور، کەوەکو خۆی دەڵێ ئێستا لەهەمو شتێک دابڕاوە، کەلتوری ئیسلامی نەبێت، ئەوەش لەو بڕوایەوە کە کلتور شوێنگەی ئەندازەیی هەموو جەنگەکانی ئەمرۆمانە، هەڵوێست بەرامبەر کەلتور و ڕەخنەکردنی و دوبارە دامەزراندنەوەی کەلتور(چونکە ئێمە گەلێکی کەلتورین بە پلەی نایاب)، ئەوکارە شوێنمان لە مێژوو جوگرافیادا دیاردیەکات: ئایا هەنگاو بەرەو مۆدێرنە یان گەرانەوە بۆسەدەتاریکەکان؟

ئایا بەراست کێشەی ڕاستەقینەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فیکری و مەزهەبی جیهانی ئیسلامی بەگشتی پەیوەندی بە وەوە نیە کە ئێمە کۆمەڵگایەکین لەمێژودا دەژین؟ شەری شیعەو سونە، دەرکەوتنی سەدان فۆرمی بزوتنەوەی فەندەمەنتالیست، مەیلی نەمرو بەردەوامی جیهانی ئیسلامی بۆ زاڵکردنی کۆن بەسەر نوێدا، ڕەتکردنەوەی جەوهەری دیموکراسی و شکستی هەمو پرۆژەکانی ڕۆشنگەری و نوێبونەوە، ئیفلیجی چاکسازی و سوڕانەوە لەبازنەی پاشاگەردانی، چەپاندنی کۆمەڵایەتی و دواکەوتوی و نایەسکانی ژن و پیاو سەرهەڵگرتنی گەنجان و جەنگ بەدوای جەنگی ئەم جیهانە، ئایا ئەمانەو زیاتر دەرەنجامی ئەوەنیە کەئەم کۆمەڵگایانە تاسەرئێسقان هەڵگری هەمان ئەقڵیەتی نائەقلانی و شێوازی بیرکردنەوەی سەدان ساڵەیە؟ بەپێچەوانەوە ئایا ئەگەر مارتن لۆسەر نەهاتباو سیستەمی بیرکردنەوەی ئاینی خۆرئاواییەکانی نەگۆڕیبا، خۆرئاوا دەبوە خاوەنی ڤۆلتێر و سەردەمی ڕۆشنگەری و مۆدێرنە؟ ئەمانە ژێرخانی فیکری کاری تەرابیشیە، ئەو پرسیارە جەوهەریانەن کەئەو هەوڵدەدات لەرێی جارێکی تر شیکردنەوەو خوێندنەوەی ڕەخنەییانەی کەلتوری ئیسلامی بیانبڕێت و جێیان بێڵێت، لەگەڵ خۆشی کۆی کۆمەڵگا وشیاربکاتەوە لەوەی ئەوەی ئەوان لێیان بوە بە ئاین، دنیاییە، ئەو کەلتورەی ئەوان دەیپەرستن و ناتوانن لێی دەربچن، لەبنچینەدا ئاین نیە، بەڵکو بەرهەمی ئەقڵ و بیرکردنەوەو ویستی سیاسی و ململانێیەکە کە لەڕابردودا ڕویانداوە، بەکورتی لەکۆمەڵگا ئیسلامیەکان سنورەکانی نێوان چی خواییەو چیش بەرهەمی مرۆڤ ومێژوە، چی ئاسمانیەو چیش زەمینیە تێکەڵ بوە، بۆیە جیاکردنەوەیان لەیەککاتدا، خزمەتە بە موقەدەسی ئاینی و ئەقڵی مرۆی. بەڵام کارێکی ئاوا بۆئەوەی سنوری پەخشان و ئایدۆلۆژیا ببڕێ، پێویستی بە تەرخانکردنی زیاتر لە بیست ساڵ لە خوێندنەوەو قوڵبونەوەیە لە خودی کەلتور بەهەمو فۆرم و بەشەکانی. تائاستی موجتەهید و زانایەکی بێ وێنەی شەرع ناس، پێویستی بە وەستانێکی سۆسیۆلۆژیە لەویستگە گرنگەکانی مێژوو تا ئەوپەڕی وردبونەوە، بەکارهێنانی میتۆدە زانستیە تازەکانە بۆ تێگەیشتن لەو گرفتەی کە کەلتور، بۆ خودی ئاین و کۆمەڵگاشی دروستکردوە.

لێرەوە بێ خوێندنەوەی تەرابیشی لە ڕەوتی گوتارو عەقڵیەتی سەلەفی ئاینی ناگەین. وەکو چۆن بێ مارکس تێگەشتنمان بۆ کۆمەڵگای سەرمایەداری سەراوبنە، بێ فرۆید لەسایکۆلۆژیای مرۆڤ ناگەین و دەرک بەنهێنیەکانی ناکەین. بەهەمان شێوە بێ خوێندنەوەی تەرابیشی، بەردەوام تێگەشتنمان بۆ کەلتور، بۆ چۆنیەتی پیرۆزکردنی ئەو بەشەی کەلەخودی ئایندا پیرۆزنیە، بۆ قۆناغەکانی دروستبونی ئەقڵی سەلەفی و کوشتنی ئەقلانیەتی ئیسلامی ناتەواو و کورتبینانەیە. ئەمڕۆ تەرابیشی بەتاقی تەنیاو لەتەنها شوقەیەکی پاریسەوە، بوە بە گەورەترین پایەی ڕۆشنگەری و چرایەکی ڕۆشن بۆ هەمو ئەوانەی خەون گەڕانەوە بۆ ئەقڵ و چاکسازی ئاینیەوە دەبینن، دوای ئەوەی بێ ڕکابەر لەسەر عەرشی لێکۆڵینەوە کەلتوریەکان دانیشت.

دواین بەرگی پرۆژە فکریە ڕەخنەییەکەی لەسەر پرۆژە گەورەکەی جابری بۆ خوێندنەوەی کەلتوری ئیسلامی لەچاپخانەبو، لێیان پرسی ئاواتت چیە؟ وەڵامی دانەوە بەو هیوایەم دوای دەرچونی ئەم بەرهەمەم، هەردوکمان لەژیاندا بین، بەم شێوەیە دیالۆگەکەمان لەنێوانی دوو نوسەری زیندو دادەبن، هەروەکو چۆن سەدان ساڵ پێشتر لەناو کەلتوری ئیسلامیدا ئەم دیالۆگە لەنێوان ئیبن ڕوشد و ئیبن سینا ڕویدا. بەڵام بەداخەوە ئەم ئاواتەی تەرابیشی نەهاتەدی، ئەو کتێبەکەی هێشتا لەچاپخانەبوو، کەجابری مرد. بۆئەم ڕوداوە تەرابیشی وتارێکی ماڵئاوای پر لەسۆزی بۆهاوڕێ و دۆستی پەنجا ساڵەو نەیاری فیکری نوسی لە ژێر ناوی (چارەگەسەدەیەک لەدیالۆگی بێ دیالۆگ). ناونیشانی ئەم وتارەی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بەوەوە هەیە کە تەرابیشی دەیویست تا جابری لە ژیاندابو، وەڵامی تیۆرو خوێندنەوەکانی بداتەوە، بەرگری لەخۆی بکات لەبەرامبەر کۆی ئەو ڕەخنەو شیکارییەوردانەی بۆ بەرهەمەکانی جابری کردبووی، کەبەداخەوە جابری تالەژیاندا مابوو نەک ئەمەی نەکرد، بەڵکو جارێک بەبیانوی تەرابیشی هەڵگری بروانامەی دکتۆرانیە، لەوەش خراپتر ئەو بیانوەی تەرابیشی مەسیحیەو چ پەیوەندیەکی بە گفتوگۆکانی کەلتوری ئیسلامیەوە هەیە خۆی لەوە دزیەوە بەشداربێت لەدروستکردنی گەورەترین و قوڵترین گفتوگۆی فیکری کە لە دوای ئیبن سیناو ئیبن ڕوشدەوە لە کۆمەڵگا ئیسلامیەکان بەم شێوە مەنهەجی وفراوانە نەکراوە، لەبری ئەو هەمو تەکفیر و شەرەفەتوای مەزهەبیەی کە مێژوی کۆمەڵگا عەرەبی و ئیسلامیەکانی پڕکردوە.

تەرابیشی دەیوت : هەمو قسەکردنێک لەبارەی چاکسازی سیاسی لەگەڵ مانەوەی سیستەمی کۆنی بیرکردنەوە و چەمکە تەقلیدیەکان، وەکو نەقشی سەرئاو وایە. بۆیە هەڵکۆڵینی ئەو لە شاخی کەلتوردا، بەو هیوایەیە دەرگای ئەقڵ بەڕوی سپێدەیەک بکاتەوە کە لەمرۆ نەچێ، سپێدەیەک پربێت لە میهرەبانی و بەیەکەوەژیان و دوور لەمەترسی. ئەمە ناکرێت و ڕونادات، ئەگەر کۆی ئەو بناغانە هەڵنەتەکێنرێن کە ئەقڵی سەلەفی بەهەمو ئاراستەکانیەوە وەکو ماکینەیەکی گەورەو زەبەلاح بێ وەستان سەدان ساڵە ئەم کۆمەڵگایانە دەهاڕێ و داگیردەکات.

وێناکردنی سونەت وەکو هاوشان و شیکەرەوەو زاڵ بەسەر ماناو دەلالەتە قورئانیەکان، ئەو کودەتا ئەبستمۆلۆژیە مەترسیدارەیە کە شافعی لە کتێبی (الرسالە) دەیکات. بەم کارەی شافعی کۆتای بەسەردەمێک لەمەعریفەی لاهوتی ئیسلامی دێنێ و سەرەتای قۆناغێکی تازەش دادەمەزرێنێ، سەرەتایەک تادێت گەورەدەبێ و لەسەردەستی کەسێکی وەکو ئیبن حەنبەل و قوتابیەکانی وەکو بوخاری و موسلیم و ئەو کەسانەش کە لەبری قورئان ڕویان کردە فەرمودە، بەکۆکردنەوەو نوسینەوەو لێکدانەوەو زاڵکردنی ماناکانی بەسەر قورئاندا، ئەمانە لەکەلتوری ئیسلامیدا بە (اهل الحدیپ)ناسراون، واتە کەسانی فەرمودە ناسراون. ئەم کارەی شافعی لەمێژودا وەکو تەرابیشی دەڵی بێ وێنەیە لەگۆڕینی مەعریفەی ئاینیدا، لەهیچ ئاینێکدا نەبوە کەسێک بتوانێ بەو ئەندازەیە گۆڕانکاری لە مەعریفەی ئاینیدا بکات، مەگەر ئەو کودەتایەی بەسەر ئاینی مەسیحیدا هات لە سەدەی چوارەمی میلادی دوای ئەوەی ئیمبراتۆری ڕۆمی بوە مەسیحی، بریاریدا کە مەسیح کوری خوایەو هاوشێوە زاتی ئیلاهی پیرۆزە.

لەکاتێکدا پێش شافعی دوو کەسایەتی تری گەورەی فیقهی لەکەلتوری ئیسلامیدا نەک ئەو ماناو بایەخەیان بۆ فەرمودە نەبوە، بەڵو یەکەمیان کە نزیکترین کەس بوە لە سەردەمی پێغەمبەر (خاوەنی یەکەمی فەرمودە) و چەندین هاوەڵیشی بینیوە، زۆر جار تاوانبارکراوە بەزەندەقەو بێ بڕوایی لەلایەن کەسایەتیە گەورەکانی فەرمودەناسی وەکو البغدادی، مەبەستمان بەو کەسەش ئەبو حەنیفەیە. کە فیقهەکەی ئەو بەگشتی پشتی بەقورئان و ئیجتیهادی خۆی بەستوە، بۆیە لەخانەی (اهل الرئی) ئەژمارکراوە لەکەلەپوری ئیسلامیدا، نەک لە خانەی (ئەهلی فەرمودە). لەژێر هەمان فشاری فەرمودەناسەکان کەلەسەدەی دووەمی کۆچیەوە ڕۆژ بەرۆژ زیاتر کۆنتڕۆڵی گۆرەِپانی ئاینی و جەماوەری موسڵمانانیان کرد، لایەنگرانی ئەبوحەنیفە لەسەدەکانی دواتر هاتن و بەچەندین بەرهەم بەرگریان لە فەرمودەناسی ئەبوحەنیفە کرد، بەم ئامانجە قسەگەلێکی زۆر خرایە پاڵ ئەو کەسایەتیە.

کەسایەتی دوەمیش کە دەکەوێتە پێش شافعی و تەنها پێنج سەد فەمودەی لێگێردراوەتەوە، مالیکیە، کەئەویش بەهەمان شێوە بەفەرمودەناس ئەژمارنەکراوە. بەهاتنی شافعی دوای زیاتر لەسەد ساڵ بەسەر ئەبوحەنیفە و دوای نزیکەی دووسەد ساڵ بەسەر کۆچی دوای خاوەنی وەحی، وەلەرێی نوسینی یەکەم بەرهەم لەبواری ئسوڵی فیقە، سونەتی تا ئاستی قورئان و بگرە زاڵ بەسەر ماناکانیش برد. بۆ ئەمەش پەنا بۆماناکردنی زمانەوانی و تەفسیر گەلێک دەگەڕێتەوە، کە تەربیشی بە پشت بەستن بەهەمان میتۆدی زمانەوانی و مانا قورئانیەکان دیوە نا ئاینیەکەی ئەو بیروباوەرە دەدۆزێتەوە. ئەم کارەی شافعی تەواو نەدەبو ئەگەر دوای ئەو خاوەنی چوارەم مەزهەبی سونە نەهاتبا، واتە ئەحمەدی کوری حەنبەل. ئەم کەسایەتیە بە پشتیوانی موتەوەکیلی خەلیفە، کۆتای بەخەونی موعتەزیلەو ئەهلی کەلام و لایەنگرانی ئەقلانیەت هێنا، لەبری ئەو بۆشاییەی ئەقڵی ئیسلامی تیایدا دەجوڵاو بزوتنەوەی وەرگێَڕان و نوسین و لێکدانەوەی ئەقلانی بۆ قورئان و کۆی فیکری ئیسلامی لەگەشەی بەهێز دابو، لەبری هەمو ئەوە بیروباوەری ئەرسەدۆکسی سەلەفی لە قوڕاوی ئەو چل هەزار فەرمودەیە شێلا کە کۆی کردبۆوە، واتە کتێبی (المسند).

لەڕوی سیاسیەوە پرۆژەی مەئمونی خەلیفە کرانەوەو پشتیوانی بزوتنەوەی ڕۆشنبیرانی سەردەمی خۆی بو، وەلەبری ناردنی سوپا بۆ فەتحی وڵاتانی غەیرە ئیسلامی، نامەی تکاو ڕجای دەنارد بۆ دەسەڵاتدارانی سەردەمی خۆی تا بەرهەمەکانی ئەدەب و فەلەکناسی و کیمیاو و پزیشکی بۆ بنێرن تا لەو خانەی وەرگێڕانەی دروستی کردبوو بکرێنە سەرزمانی عەرەبی، کۆی ئەم پرۆژەی کرانەوەیە لەروی سیاسیەوە نوخبەیەکی تازەی خاوەن مەعریفەیەکی ئاینی و دنیای تازەی بەرهەم هێنا، هاتنی متەوەکیلی خەلیفە، لەپێناو چەسپاندنی دەسەڵاتی تازەی خۆی و کۆتای هێنان بەنارەزایەتیەکانی ناوهەناوی کۆمەڵگای ئیسلامی کەپربو لەفرەرەنگی و فرە مەزهەب و فرەئەتنیک، پشتیوانی ئیبن حەنبەل و باقی ئەهلی فەرمودەی کرد بۆ تەکفیرکردن و ئەتککردن و سوتاندنی بەرهەمەکانی موعتەزیلە و فەلسەفیەکان. لەم سیاقەدا حەنبەلی بوە موفتی خەلافەت و دەستی کرد بەدامەزراندنی بناغە پتەوەکانی قوتابخانەی فەرمودەناسی (سەلەفیەت) کە لەشافعیەوە دەستی پێکردبوو،.

ئەم قوتابخانە سەلەفیە قۆناغ بەقۆناغ زیاتر خۆیگرت و هەژمونی بەسەر گوتاری ئاینیدا گرت، تاوای لێهات هەمو قوتابخانە فیکریەکانی تری تەسەوف و موعتەزیلەو فەیلەسوفەکانی سەردەمی خۆی قەدەغەکران لەلایەن دەسەڵاتی سیاسیەوە پاش ئەوەی تەکفیرکران لەلایەن دامەزراوەی ئاینی سەلەفی فەرمودەناسەکانەوە. گرفتی مەعریفی پەیوەند بە سونەت و قورئان، گۆڕینی مەعریفەی ئاینی لەقورئانەوە بۆ فەرمودە گرفتێکی وا ئاسان نەبوە، بەڵکو بەردەوام فەرمودەناسان لەرێی هەوڵە فیقهی و بیروباوەرەکانیان ویستویانە ئەو کەلێنانە پربکەنەوە کە دروستب بوە، یەکەمین کەسیش بەشێوەیەکی کاریگەر ئەو سەرەتایەی دامەزراند، ئیبن قوتەیبەیە، کەبە میکانیزمێکی تەئویلی و لەرێی چەند بەرهەمێکەوە کۆی ئەو گیروگازو گرفتە فیکریانەی دەکەونە نێوان دەقی قورئان و دەقە فەرمودەییەکانەوە پینەکرد.

بەکورتی لەسایەی هاتنی شافعی و دواتر حەنبەلیەوە، کۆکردنەوەی فەرمودە لە کۆتاییەکانی سەدەی دوەمی کۆچیەوە و بەهێزبونی بزوتنەوەی فەرمودەناسی و پشتیوانی بێ سنوری دەسەڵاتی خەلافەت لەمتەوەکیلەوە تا کۆتاییەکانی سەردەمی عەباسی، خەونی ڕیفۆرم و کرانەوەی کۆمەڵگا ئیسلامیەکان گۆڕا بەواقیعی سەلەفی و داخراوی پر لەتوندوتیژی و بیروباوەری توندڕەو. هەرئەوەندە بەسە بزانین کەلەسەدەمی پێش شکستی موعتەزیلەو گروپەکانی تری قورئانی بەهەزاران کتێب لەهەمو بوارەکانی زانستە دنیاییەکانی ئەو سەردەمە لەزمانە بیانیەکانەوە کرانە عەرەبی، بەڵام کە خەلیفە قادر باللە هات لەسەرەتای سەدەی چواری کۆچییەوە، کە بۆ ماوەی زیاتر لە چل ساڵ خەلیفەبوو، توندرەوترین خەلیفەی حەنبەلی بوە، وەلەسەردەمی ئەو بەیەکجاری هەمو بەرهەمە فیکریەکانی غەیریی سەلەفی لەسنوری قەڵەمڕەوەکەی قەدەغەکراو سوتێنرا، بەم هۆیەوە لەسەدەی پێنجەمی کۆچیەوە تا سەدەی دوانزەی کۆچی، لەرۆژهەڵاتی ئیسلامی تەنها یەک بەرهەم لەزمانەکانی ئەو سەردەمە نەکراوە بەعەرەبی. واتە لەماوەی زیاتر لە حەوسەد ساڵ. لەکاتێکدا لەهەمان قۆناغ بە هەزاران کتێب لەبوارە فیقهی و عەقائیدی و فەرمودەناسیەوە نوسراوەو لەحوجرەو مزگەوتەکاندا وتراوەتەوەو خوێندراوە.