دواڕۆژ، ئاوارە حەمید
سێ ساڵ بەر ئێستا و لە 3 ئابی 2014، گروپی داعش هێرشی کردە سەر شارۆچکەی #شەنگال#، ژمارەیەکی زۆر خەڵکی مەدەنی و ژن و منداڵ بە چەندین شێوە شەهید کران و بە کۆیلە بران و ژمارەیەکیش ئاوارە بوون.
ئامارەکانی کوشتن و ڕفاندن و ئاوارە بوون
بە پێی ئامارەکانی وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان دوای داگیرکردنی شەنگال، زیاتر لە 430 هەزار کوردی ئێزیدی و پێکهاتەی تری کریستان و کاکەیی و موسڵمان ئاوارەبوون، نزیکەی 140 هەزاریان بۆ ماوەی زیاتر لە 10 ڕۆژ بێنان و ئاو لە چیای شەنگال گیریان خوارد و له و ڕێژە ئاوارەیەش نزیکەی 290 هەزار ئاوارەی هەرێمی کوردستان و تورکیا و سووریا بوون.
هەر بەپێی ئامارە فەرمییەکان، لە سەرەتای پڕۆسەی داگیرکارییەکەدا 1800 کەس دووچاری کوشتنی بە کۆمەڵ بوونەوە، تەنها لە گوندی کۆچۆ 400 پیاوی ئەم گوندە لە گۆڕێکی بە کۆمەڵ زیندەبەچاڵکراون.
نیوەی ژنانی دەست داعش ڕزگارکراون
لە 25ی تشرینی دووەمی 2014، حکومەتی هەرێم لیژنەیەکی تایبەتی بۆ کۆکردنەوەی زانیاری و بەدواداچوون لە کەیسی ئێزیدییە ڕفێندراوەکان دامەزراند و بودجەیەکی تایبەتی تەرخان کردووە بۆ ڕزگارکردنیان.
دیندار زێباری، سەرۆکی کۆمیتەی وڵامدانەوەی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتیەکان دەڵێت لەچوارچێوەی ئه و هەوڵانەی حکومەتی هەرێم توانراوە ژمارەیەکی زۆر لە ڕفێندراوەکان ئازاد بکرێن، بە گوێرەی دوایین زانیاریی تا ڕۆژی 2 تەمووزی 2017 ژمارەی ئێزیدییە ڕزگارکراوەکان (3048) بووە، لەوانە (1092) ئافرەت و (334) پیاو و (819) کچ و (803) کوڕ ڕزگارکراون، ئەوانەی تائێستا ڕزگارنەکراون ژمارەیان (3369) کەسە، لەوانە (1636) ئافرەت و (1733) پیاون کە لە دەستی داعشدا ماون.
جینۆسایدی ئێزدییەکان چۆن ڕویدا
چەکدارانی داعش بە چەندین هەنگاو جیۆناسیدی ئێزدییەکانیان ئەنجامداوە لە شارۆچکەی شەنگال لەوانە دەرکردنی کوردانی ئێزدی لە شەنگال و هەڵاتنیان بەره و چیای شەنگال و گەمارۆدانیان بەمەبەستی قڕکردن و لە ناوبردنیان و مردنی ژمارەیەکی زۆر لە ژن و منداڵ و گۆڕینی ئایینی کوردانی ئێزدی بە زۆر بۆ سەر ئایینی ئیسلام و کوشتنی بە کۆمەڵی خەڵکی سڤیل و بێ تاوان و شاردنەوەیان لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا، هەروەها بڵاوبوونەوەی حاڵەتی نەخۆشی دەروونی لە نێو ئه و خەڵکانەی کە لە چیای شەنگال گەمارۆ درابوون.
بەشێکی تری هەنگاوەکانی داعش دژ بە شنگال و دانیشتوانەکەی بریتی بووە لە جیاکردنەوی ژنان و ئافرەتان و کچانی ئێزدی لەخێزانەکانیان دوای کوشتنی پیاوەکانیان بە کۆمەڵ، هەروەها مارەکردنی کچان و ژنان و ئافرەتانی ئێزدی لەچەکدارانی داعش بەزۆر و بە ناوی نیکاحەوە، لەگەڵ دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر کچان و ژنان و ئافرەتانی ئێزدی.
جوگرافیای شەنگال
شەنگال دەکەوێتە نزیکەی 120 کم لە ڕۆژئاوای شاری موسڵ، 50 کم لەرۆژهەڵاتی سنووری سوریا دوورە، چیای شەنگال نزیکەی 70 کم درێژ دەبێت و بەرزاییەکەی دەگاتە 4800 پێ لەسەر ئاستی دەریا. دانیشتوانی شەنگال پێکهاتوون لەزیاتر لە نێو ملیۆن کەس کە 73%یان کوردی ئێزدی و 10% کوردی موسڵمان، 15% عەرەبی سوننە، 1% کریستانەکانن.
بە پێی داتاو ئامارەکان بەر لەهاتنی داعش دانیشتوانی شارۆچکەی شەنگال و دەورووبەری بەپێی کۆبوونی خۆراک 450 هەزار کەس بووە، ناحیەی گرعزێریش نزیکەی 80 هەزار کەس بوو، بە هەردوو قەزاکەش ژمارەی دانیشتوانی ناوچەکە لە نێوانی 515 تا 530 هەزار کەسدابووە، بەڵام لەئێستادا تەنها 1% دانیشتوانی شارەکە گەڕاونەتەوە قەزاکە.
هەنگاوەکانی بەجینۆساید ناساندنی کەیسی ئێزدییەکان
دیندار زێباری، سەبارەت بە هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم بۆ بەجینۆسایدناساندنی کەیسی ئێزدییەکان دەڵێت چەندین لێژنەی لاوەکی لە ناوەوە و دەرەوەی کوردستان دامەزراوە بۆ ئەوەی کاریگەریی زۆریان هەبێت لە ناساندنی ئەم کەیسە وەک جینۆساید، لەلایەکی دیکەشەوە چەند لێژنەیەکی دیکەی لاوەکی لە ئەمریکا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، هۆڵەندا، یەکێتی ئەوروپا دامەزراون و دەستیان بە کارەکانیان کردووە، بەم میکانیزمەوە حکومەتی هەرێم لە هەوڵی ئەوەدایە ڕێکارە یاساییەکان بگرێتەبەر بۆ تۆمارکردنی ئەم داواکارییە و پێشکەشکردنی بەڵگە پەیوەندیدارەکان بۆ دادگای باڵای تاوانی نێودەوڵەتی لە لاهای.
بەرەڤان حەمدی، بەڕێوبەری گشتی لەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکرەکانی حکومەتی هەرێم، بە دواڕۆژی ڕاگەیاند دوای پڕۆسەی داگیرکردنی ناوچەکانی شەنگال و دەشتی نەینەوا ئەنجامدرا، هەرزوو حکوومەتی هەرێمی کوردستان لێژنەیەکی باڵای ڕاگەیاند و ئه و لێژنەیە دەستەیەکی لێکۆڵینەوە و کۆکردنەوەی بەڵگەکانی لە پارێزگای دهۆک بەسەرپەرشتی دادوەرێک دامەزراند، بە هەماهەنگی نێوان وەزارەتەکان، ئێستاش لەرووی بەڵگەنامە و دێکیۆمێنت و لێکۆڵینەوە کەیسی جینۆسایدی ئێزیدییەکان و دەشتی نەینەوا ئامادەیە و بە دوو بەش، بەشێکیان لە هۆڵەندا پێشکەشی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی کراوە، هەروەها ئه و دێکیۆمێنت و بەڵگانە پێشکەشی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاسایشیش کراوە.
ئه و بەرپرسەی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوەکان، وتیشی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئەنجوومەنی وەزیران چەند پڕۆژەیەکی تاوتوێ کردووە، کە ئەوانیش بە سێ ئاڕاستەدان، بریتین لەوەی یەکەم پڕۆژە ئەوەیە کە ئەگەر لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی ئەم کەیسە بکرێتەوە، دووەمیشیان ئەوەیە ئەگەر دادگایەکی نێودەوڵەتیی تایبەتمەند دروست بکرێت، سێیەمیش ئەوەیە ئەگەر لەسەر ئاستی نێوخۆدا بێت.
ناوبراو، ئاشکراشیکرد، کە ئامارەکانی دەستەی لێکۆڵینەوەی تاوانی جینۆساید زیاتر لەدوو هەزار کەیس کراونەتەوە، هەزار کەیس هەموو بەڵگەنامە و لایەنی لێکۆڵینەوە و هەموو شتێکی تەواوە و کامڵ بووە و هیچ کەموکورتییان تێدا نییە.
42 گۆڕە بەکۆمەڵ لە سنوری شەنگادا هەیە
بە پێی ئامارەکان ژمارەی گۆڕە بەکۆمەڵەکان له و شارۆچکەیە ئێستا 42 گۆڕە، بە پێی پێشبینییەکان سەرجەمیان زیاتر لە سێ هەزار و 624 تەرمی ئێزدی تێدایە.
فوئاد عوسمان، وتەبێژی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراون بە دواڕۆژی ڕاگەیاند ئه و گۆڕە بەکۆمەڵانە لە سنوورەکە بونیان هەیە، تیمی وەزارەتی شەهیدان ڕاهێنیان بینیوە بۆ هەڵدانەوەی ئه و گۆڕانە.
وتیشی بەشێکی گۆڕە بەکۆمەڵەکان ناتوانین کاریان تێدا بکەین، بەهۆی مەترسی چەکدارانی داعش لە سنورەکە.
28% شارۆچکەی شەنگال لە لایەن حەشدی شەعبییەوە بەڕێوەدەبرێت
سەرحەد شەنگالی، فەرماندەی هێزەکانی بەرەڤانی شەنگال (یەبەشە) بە دوارۆژی ڕاگەیاند لە ئێستا زیاتر لە 13 بۆ 15 هێزی جۆراروجۆرە لەناو شارۆچکەی شەنگال و دەوروبەری جێگیرکراون، ناوچەکانیش بەجۆرێک دابەشکراوە لە 64% قەزاکە لە لایەن هێزەکانی پێشمەرگه و هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بەڕێوەدەبرێت، بەشەکەی تر لە 28% لەلایەن حەشدی شەعبی و لە 8% لە لایەن یەپەگه و یەبەشە بەڕێوەدەبرێت.
ئه و فەرماندەیە، ئەوەشی خستەڕوو، ئەگەری شەڕ لە شارۆچکەی شەنگال لە ئارادایە، بەڵام ئەوان نایانەوێت شەڕ دەستپێبکەن و خۆیان بەدووردەگرن لەهەموو جۆرە ڕووبەڕووبوونەوەک.
مەحما خەلیل قایقمامی شەنگال لەسەر بوونی ئه و هەموو هێزانە بە دواڕۆژی ڕاگەیاند بە نووسراوی ڕەسمی داوکاریی پارێزگای موسڵ و حکوومەتی خۆجێی شەنگال داوایان لە چەند هێزێک کردووە ئه و شوێنانە چۆڵ بکەن.
ئاوەدانکردنەوەی شەنگال پێویستی بە 10 ملیار دۆلارە
بە پێی ڕووپێوێکی قایمقامیەتی شارۆچکەی شەنگال، ڕێژەی 85% سەنتەری قەزاکە وێران بووە، لە کۆی 8 هەزار و 105 خانووی هاووڵاتییان لە شارەکە، 5 هەزار و 300 خانوو وێران بوون، دوو هەزار دووکانیش بە تەواوی خاپوورکراون، له و ڕێژەیەش کە نزیکەی سێ هەزار خانوو دەبێت لە 15% بۆ 50% زەرەریان پێگەیشتووە.
هەر بەپێی ئامارەکان زیاتر لە 10 هەزار خانوو لە ناحییەی سنونێ و کۆمەڵگای دووگرو خانەسوور و دۆلا و ناحیەی گرعزێر و ناحیەی بلێ وێرانکراوە.
مەحما خەلیل، قائیمقامی شارۆچکەی ناوەندی شەنگال، لەوبارەیەوە بۆ دواڕۆژ ئەوەدەخاتەڕوو، تیمێکی ئەندازیاریی ئەوان هەڵساون بە خەمڵاندنی زیانەکانی داعش و هەموو کەرتەکانیشیان دیاریکردووە، بەپێی ڕاپۆرتەکە بۆ ئەوەی شەنگال بگەڕێتەوە بۆ دۆخی پێش 3ی ئابی 2014، پێویستمان بە 10 ملیار دۆلار هەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە و قەرەبووی مەعنەوی خەڵک.
کۆنفڕانسێک بۆ ئاوەدانکردنەوەی شەنگال
مەحما خەلیل، قایمقامی شەنگال ڕونیکردەوە کە داوایان کردووە کۆنفڕانسێکی نێودەوڵەتی لەژێر سێبەری حکومەتی هەرێم بۆ ئاوەدانکردنەوەی شەنگال بکرێت، هەروەها سندوقێک بۆ ئاوەدانکردنەوەی شەنگال لە کەسانی دەوڵەمەند و خێرخواز و وڵاتانی کۆمەک بەخش تەرخانبکرێت و یارمەتیمان بدرێت هاوشێوەی سەندوقی مارشاڵ، چەندین وڵاتیش بەڵێنی هاوکاریان داوە وەکو ئەمریکا و ئەڵمانیا.
مەحما خەلیل، دەڵێت حکوومەتی عێراق و پارێزگای نەینەوا هیچ هاوکارییەکیان نەکردوون و ئومێدیشم نییە لە ئاییندە بیکەن، چونکە ئێمەی ئێزدیین و دەڤەرەکەش کوردن.
03-08-2017