$خودا بوونە (وجود)ە یان هەبوون (مەوجود)؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَکَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ
مارتن هایدیگەر لە نووسینەکانی کۆتایی تەمەنیدا تێزێکی نوێ سەرڕێ دەخات بۆ ژیان و زانست و خودا و تەنانەت زمانیش. هایدگەر پێی وایە ئەوەی ئەفلاتون دووهەزار ساڵ پێش ئێستا کردی شۆڕشێک یاخود کودەتایەک بوو بەسەر شێوازی بیرکردنەوە عەقڵدا و هەموو ئەوەی ئەمڕۆ هەیە لە شارستانێتی ڕۆژاوا بەرهەمی ئەو کودەتایەی ئەفڵاتون زیاتر شتێکی دیکە نییە.
هایدیگەر دەڵێت: کۆتا ڕێککەوتنی ئێمە لەگەڵ بوون وجود ئەو ڕێککەوتنەبوو کە ئەفڵاتوون کردی، لەدوای ئەوە ئێمە نەهاتووین جارێکی دیکە لەگەڵ بوون ڕێکبکەوینەوە. ڕێککەوتنی ئەفڵاتونیش لەگەڵ بوون ڕێککەوتنێک نەبوو لەسەر بنەمای بوونناسی وجودناسی بێت، بەڵکوو ڕێکەوتنێک بوو لەسەر لەسەر بنەمای هەبوونناسی مەوجودناسی گەڵاڵە بووبوو، ئەفڵاتوون لە بری ئەوەی لە بوون وجود تێبگات هات ویستی لە هەبوون مەوجودات تێبگات.
بەگوێرەی قسەکانی هایدیگەر ئێمە ئەمڕۆ بە بوونبەستی مەوجودناسی گەیشتووین، مرۆڤایەتی و عەقڵەکەی بە میتۆدە ئەفڵاتوونیییەکە لەمە زیاتری پێ ناکرێت بۆ تێگەیشتن لە بوون. کاتێک ئێمە دێین لەبری بوون پیوەندی لەگەڵ هەبوون دەبەستین ئەوا ناتوانین بە دەقیقی لە خودی بوون تێبگەین، بەدیدی هایدیگەر مەحاڵە لە مەوجوداتەوە بتوانین لە وجود تێبگەین.
هایدیگەر باوەڕی وایە کە دەبێت ئێمە ڕوانینەکانمان لە مەوجودناسییەوە هەبوونناسییەوە ئاڕاستەی وجودناسی بوونناسی بکەین. ئەو زیاتر دەڕوات و وەک ئەوی لێی دەگێڕنەوە باوەڕی وابووە هەر ئەم تێزە مەوجوودناسییەی ئەفڵاتوونە وادەکات مرۆڤایەتی بگاتە ئەوەی بۆمبی ناوەکی بەسەر هێرۆشیما و ناگازاکیدا بەرداتەوە و و لەم بارەیەوە دەڵت ئەو بۆمبانەی هێرۆشیما سەرەتا لەنێو نووسین و ڕوانینەکانی ئەفڵاتووندا تەقینەوە.
من نازانم مرۆڤایەتی چەندە سەرکەوتوو دەبێت لەوەی بتوانێت شۆڕشێک دژی ئەو بۆچوونەی ئەفڵاتوون سەرڕێبخات و قڵپی کاتەوە، بەڵام ئەوەندە هەیە لە ئەگەری ڕێککەوتنێکی لەم جۆرەی هایدیگەر لەگەڵ بووندا تەواوی بیرکردنەوە و ڕوانینەکانی ئێمە تەنانەت بۆ خوداش سەرلەبەریان دەگۆڕێن. ئەو دیدگایەی کە ئەمڕۆ ئێمە بۆ خوداناسی بەکاری دەهێنین دەقیق دیدگایەکی ئەفڵاتونی-مەوجودناسییە، ئێمە دەمانەوێت بوون و سەلماندنی بوونی خودا وەک مەوجودێک بێتە عەقڵەوە و هەر لەڕێگای ئەم دیاردە عەقڵییەوە هەبوونەکەی یەکلایی بکەینەوە، لەکاتێکدا دیاردەیەکی وەک ئەوەی خودا دیاردەیەکی تەواو وجودییە نەک مەوجودی بێت.
کێشەی ئێمە ئەمڕۆ لەمەسەلەی خودادا ئەوەیە لەڕێگای ئەداتێکی مەوجودناسیی وەک زمانەکەی ئەفڵاتوونەوە خوا دەهێنینە بەر باس، کاتێک بیرکردنەوەمان بۆ خوا لە مەوجودناسییەوە دەگۆڕێت بۆ وجودناسی ئەوسا تەواوی زمانەکەش دەگۆڕێت.
بەگوێڕەی ئەو خوێندنەوەی من بۆ قورئان هەمبووە، لە هیچ جێگایەکی قورئاندا بەهیچ جۆرێک باسی بوون یا نەبوونی خودا ناوروژێندرێت، ئەم باسە دەقیق پێچەوانەی ئەو خوداناسییەی ئەمڕۆی خوداپەرەستانە کە هەموو تێزەکەیان لەسەر بوون یان نەبوونی خودا چڕ کردۆتەوە کە لەهەرد بارەکەدا بە پێودانگە عەقڵی و مەوجودناسییەکە چ هەبێ یان نەبێ گۆڕانێک لەمدا درووستناکات، ئەوەی هەیە قورئان و زمانەکەی بەهیچ جۆرێک خۆیان لەبوون یا نەبوونی خودا نەداوە وەک دیاردەیەکی مەوجودناسی، کێشەی سەرەکی قورئان لەباسی خودادا کێشەی فرەخودایی و تاک خوداییە نەک بوون یان نەبوونی خودا، هەموو ئەو چیرۆکانەی کە قورئانیش باسیان دەکات هەمان گێڕانەوەی چیرۆکی تاکخودایی و فرە خودایین شیرک و تەوحید. کێشەی ئەوانەی قورئان بە زاڵمیان ناودەبات دەرحەق بەخۆیان شیرک و فرەخوداییە، شێواوی ناخیانە، کە پەرتبوونە ناوەکییەکەیان وایان لێدەکات هەموو وجود بە پەرتی و بە پارچەپارچەیی وەک ناخە شێواوەوەکەی خۆیان ببینن وڕادەستیی ئەو پەرتبوونەشی بکەن، لێرەوە هەم زوڵم لەخۆیان هەم لەدەرەوەی خۆیان دەکەن. نازانم ئەم بۆچوونە مەوجوودناسییە ئەفڵاتوونیە لەکوێوە دەزێتە ناو بیرکردنەوەی موسوڵمانان لەکاتێکدا پەڕتووکەکەیان کە قورئانە بەهیچ شێوەیەک دەم لەم باسە نادات!
میتۆدی مەوجود ناسی سەبارەت بە باسێکی گرنگی وەک باسی خودا میتۆدێکی لێکدابڕاو و پەرت و شیزۆفرینییە، ئەم میتۆدە دێت و دەیەوێت لە کەسرەتەوە بڕوات بۆ وەحدەت، بوون وەک یەک پاکێج نابینێت، بەڵکوو وەک دیاردەیەکی پەرتوبڵاو و لێک دابڕاو تەماشای دەکات. ئەم دۆخە دەقیق ئەو دۆخەیە کە کەسێکی تووشبووی نەخۆشی شیزۆفرینیا تێیدەکەوێت وناتوانێت تەفسیرێکی یەکلایەنە و هەمەلایەنەی بۆ واقیع و جیهانی دەرەوە هەبێت، بۆچی؟ چونکە ئەم کەسە خودی خۆی لە ناوەوە پەرت پەرت و هەپرون هەپرونە، بوونەکەی پارچەپارچە و لێکدابڕاوە، لەبەر ئەوە ناتوانێت یەکێتی بوون لە جیهانە دەرەکییەکەشیدا لەمس بکات و تەفسیری یەک پاکێجی بۆ دیاردەکان هەبێت.
مەوجودناسیش جیاوازییەکەی لەگەڵ وجودناسی دەقیق هەر ئەمەیە، ئەو کەسەی کە بەم جۆرە میتۆدە پەرت و لێکدابڕاوە لە دیاردەکان دەڕوانێت ناتوانێت یەکپارچەیی و یەکێتی بوونی دیاردەکان ببینێت. وەک ناخە شێواو و پارچەپارچەکەی دەرەوەش شێواو و پارچە پارچە دەبینێت. ئەوشیرکەی قورئان نەهی لێدەکات؟شتێکی زیاترلەمە نییە، شیرک واتە پەرتبوون و شێواوی ناخ، بچڕاندنییەکێتی بوون، ڕوانینی سەربەخۆ بۆ مەوجوداتی نێو وجود، نەبینینی پردیپەیوەندی؟نێوان؟مەوجودات و لەکۆتاییشداڕادەستکردنی بوون بە هەبوون تەسلمیکردنی وجود بە مەوجودات.
بەڵام لە ڕوانینی وجودناسیدا ئەم باسە بەتەواوی دەگۆڕێت، کەسەکە دەقیق یەکێتی و یەکپارچەیی نێو ناخی خۆی دەبێتە ئاوێنەی لێکدانەوە و تێگەیشتن لە دیاردە دەرەکییەکان و مەوجودات. ئەم کەسە ناتوانێت خۆی لە جیهانی دەرەوە و جیهانی دەرەوە لەخۆی داببڕێت، دەگاتە ئاشتییەکی ناوەکی وا سەبارەت بەخۆی و ناخی خۆی، ناتوانێت لەگەڵ دونیاکەی دەرەوەی خۆیدا لە یەکپارچەیی و ئاشتیدا نەژی. لەززەت لەباسکدنی حەقیقەت دەبینێت بۆچی؟ چونکە لەوێ باسەکە باسی یەکێتی و پێکەوە گرێدراویی بوونە، ئەسڵەن شتێک نامێنێت بەناوی دونیای ناوەکی و دونیای دەرەکی بۆ ئەم، ئەوەی هەیە دەبێتە یەک پاکێج لە بوون. لەبچوکترین نوقتەی بوون بۆ گەورەترین دیاردەی ئەم یەکێتی و یەکپارچەیی و وەحدەتی تێدا دەبینێت، بوارێک نامێنێتەوە بۆ شیرک و فرەیی. بەقەولی باباتاهیری عوریان لە بیابان و دەریا و کۆ و دەرودەشتدا تەنیا ئەو دەبینێت، جگە لەو هیچی دیکە بوونی نییە
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم
بهر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان ڕوی زیبای ته وینم
ئەم بۆچوونەی هایدیگەر پێشتر لای شاعیرانی کلاسیکی دونیای ئیسلام بەتایبەتیش کەسێکی وەک مەولانادا باسی لێوەکراوە. مەولانا پێی وایە ئەوەی ئێمە دەیڵێین سەبارەت بە بوون لەبری ڕۆشنکردنەوە وتێگەیشتن لێی، تەڵختر و تاریکتر و ئاڵۆزتری دەکات، جۆری زمانەکەمان بە جۆرێک دیزاین کراوە مەوجودناسییە نەک وجودناسی لەبری هەڵدانەوەی پەردە لەسەر دیاردەکان پەردەیان بەسەردا دادەداتەوە، پەرتیان دەکات و لێکیان دادەبڕێت، بۆیە کەسێکی وەک مەولانا ئاواتەخوازی ئەوە دەبێت وجود خۆی زمانێکی هەبێت تا ئەوەی خۆی بێت بەیانی خۆی وەک ئەوەی هەیە بۆئێمە بکات نەک ئێمە بە زمانی مەوجودناسی خۆمان باس لەوبکەین.
کاشکی هستی زبانی داشتی//تا ز هستان پردەها برداشتی
هر چه گویی ای دم هستی از آن//پردهٔ دیگر برو بستی بدان
آفت ادراک آن قالست و حال//خون بخون شستن محالست و محال
واتە
خۆزگە بوون زمانێکی دەبوو//تا پەردەی بوونێتی لەسەرخۆی هەڵبماڵێت
ئێمە هەرچەنە باسی لێوەدەکەین//بزانە لەبری لابردنی پەردەیەک، پەردەیەکی بەسەردا دادەدەینەوە
وتن و حاڵەکانمان ئافەت و لەمپەری تێگەیشتنن لێی//لە کوێ خوێن بەخوێن دەشۆرێتەوە؟ دیارە ئەمە مەحاڵە
بەڵێ مەوجودناسی بۆتێگەیشتن لەخودا دەقیق شتنەوەی خۆێنە بە خوێن، لەبری کردنەوەی گرێکان دەمانداتە دەست گرێ کوێرەیەکی زۆر سەخت نەکراوەتر. من بەجۆرە لەو ئایەتە زۆرانەی قورئان تێدەگەم کە باس لە شیرک و مەترسیداری شیرک و گرنگی وەحدەت و تەوحید دەکاتەوە، بەجۆرێک گرنگە ئەم باسە قورئان پێی وایە خودا لە هەموو تاوانێک خۆشدەبێت شیرک و فرەبینی و تێکدانی یەکێتی بوون نەبێت چونکە لێرەدا تێکدانی بوون وڕادەستکردنی بە هەبوون هەیە إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَکَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ. [1]