ڕۊ فرە زوانی
بە بۊنەو ڕۊ ئۆروپایی فرەزوانی، (26) مانگەو سێپتامبری
26 سێپتامبروو گرد ساڵێو جە ئۆروپانە ڕۊ ئوروپایی فرەزوانین. ئی ڕۊوە بە وەرنیاروو شۆراو ئۆروپای جە ساڵەو (2001ز) ی، کە ساڵەو فرەزوانی بۍ جە سەرانسەرو ئۆروپاینە، پېسەو ڕۊ ئۆروپایی فرەزوانی دەسنیشان کریا. چا ساڵەولای گرد ساڵێو چی ڕۊنە بە مەراسمێ وچالاکیێ جۊراوجۊرێ جە وەڵاتە ئۆروپایەکانە جەژنەو ئی ڕۊیە گیریۆ و چی جەژنانە ڕېز جە فرەزوانی گېریۆ و بانگەشە کریۆ پەی پارێزنای فرە زوانی و فێربەی چنزوانی. ھەر پی بۊنەوە پەیوازەن کە ئېمەیچ بەشدارێ ئی جەژنا بیمێ و چالاکیەکاو وېما وزمێ پاڵو ئوروپایەکا و پەی ئەشناسای و ھەرپاسە پەی پارێزنای زوانەکەیما ھەوڵ وتەقلاو وېما وزمێ ھەرمانە. پەڕ بەدل ئی ڕۊوە جە گردلێوتا پیرۊزبۊ.
نزیکەو (80%) حەشێمەتوو دنیای دوەزوانی یان چنزوانین. ئینە پا مانانە کە چنزوانی دیاردېو گردی و سروشتی و وەروەڵاوەن بەڵام تەکزوانی دیاردېو دەگمەن و وەرتەسکەن. ئا کەس و لایەنا کە ھیشتا چی واقێعیەتەیە نیاواێنێنە و یان گەرەکشا نېیەن بېیاوانە و وەرموو تەکزوانی وینا، یەکجار بە ھەڵەرە لوانێ و جە دماڕۆنە سەرەشا تەقۊ تەوەنە سەختەکاو کۊساڵانی و شاھۆیرە. بە تایبەت چی سەردەمەنە کە بە سەردەمو گلۆبالیزاسیۆنی نامۍ نریۆ و یۊ جە تایبەتمەندیەکاش ئێژایی داین بە فرەزوانی، وەرم وینای بە تەکزوانیەو شەوۍ (کابوس) ش ئینا شۊنیوە و هیچیەتەر!
یۊ جە تایبەتمەندیەکاتەری ئی سەردەمیە دیاردەو کۆچکەردەی و یاگەفاڕێ حەشیمەتوو گلێرگاکان کەبۊ بە هۆکاروو بەوجووڎئامای گلێرگەی فرەزوانی. ئی دیاردە، دیادېو گلێرگەیی تازەن و سەرنجوو کۊمەڵشناسەکاش پەی لاو وېش ھۆرکشتەن و پەیچۆریێ فرێش سەرەو کریا. چی پەیچۆریانە فرەزوانی ئێژایی تایبەتوو وېش ھەن و زانایاو ویەروو کۊمەڵشناسی ئی ئێژایچشە پەنە مەڎا.
- فرەزوانی چېشەن و تایبەتمەندیەکاش کامێنێ؟
ئەلف_ تاکی فرەزوان:
فرەزوان یان چنزوان بە تاکێو یان ئانزانێو وچیۆ، کە توانایی ئەنەیاوای و قسەکەردەی بە لای کەمەوە دوێ یان چن زوانېش ھەن و متاوۆ جە ویەرێ جۊراوجۊرێ ژیوای ڕوانەیشەنە بەکارشا بارۆ . ئینە لای کەموو ئی بەھرەمەنڎینە و پەی ئا تاکانە کە جە وانای و نویستەی بۍ بەشێنێ. ئا تاکا کە جە وانای و نویستەیچ بەهرەمەنڎێنێ، جیا جە ئەنەیاوای و قسەکەردەی، تاوا پا زوانا بواناوە و بنویسایچ. (Multilingualism) یان (Bilingualism) .
هۆهەرمانۍ فێربېیەی تاکێ فرەزوانێ فرێنێ، پەی نموونەی:
فێرگە: زاڕۊڵېو هۆرامی زوان کە جە مەریوانەنە ملۆ فێرگە، مجبورەن زوانی فارسی، کە زوانو دەسەڵاتین فێربۊ. هامکات چەنی ئانەیە پێوەنڎێ ڕوانەش ھەن چەنی زاڕۆڵێ سۆرانی زوانێ و چاڎێشایؤەو سۆرانی فێربۊ.
گلێرگەی تێکەڵاو: جە گلێرگێوەنە کە فرەزوانی دیاردېو ئاساین و تەنانەت ھامسای دیوا بە دیوار زوانێتەرش ھەن و ڕوانە پێوەنڎی کۊمەڵایەتیش چەنی ھامساکەیش ھەن، ھۆهەرمانۍوەن پەی فێربېیەی زوانو ھامساکەیش.
کۆچبەری: ئا کۆچبەرا کە بە هەر هۆهەرمانۍو وەڵاتوو وېشا مازا جیای و جە وەڵاتێو غەریبەبنە گرساوە، مەجبوورێنێ زوانو ئا وەڵاتیە فێرێ با، بەڵام یانەنە و دلێ وېشانە هەر بە زوانی ئەڎایی وېشا بەینوو وېشانە و چەنی زاڕۆڵەکاشا قسێ کەرا.
ھاندەری (انگیزە) : تاکێو کە وېش پەنەش وەش هەن یان بەرنامۍو تایبەتش پەی ئایەندەیش ھەن و ملۆ زوانێو دیایکریا فێربۊ.
ب_ مەحاڵ یان شاری فرەزوان:
بېیەی وەروەڵاو دوێ یان چن زوانێ جە مەحاڵێوەنە کە ڕوانە ئی زوانا بەکار میا، چ دلێ خانەوادەکانە چ دلێ گلێرگەینە. مەریوان و هەڵەبجە دوێ نموونێنێ کە هەم هۆرامی و هەم سۆرانی پاڵو یۆینە بېیەیشا هەن و هەم یانەنە و هەم گلێرگەنە شان بەشانەو یۆی هەرمانەشا پەە کریۆ.
پ_ وەڵات یان قەوارەی سیاسی فرەزوان:
ڕەسمیەتی ئیداری و کۊمەڵایەتی و مێدیایی (دەنگوڕەنگیاونەری) دوێ یان چن زوانێ جە مەحاڵێوەنە یان شارۍو تێکەڵەنە یان جە چوارچېوەو قەوارێو سیاسینە. چی یاگانە پەی نموونەی تابلوێ جاڎەکا، دووکان و بازارەکا، ئیدارە و ھەرمانگاکا، نویسیای ڕائەرمانی (دستورالعمل) پەی بەکارئاردەی دەواودەرمانی و کەلوپەیلی و... بە چننە زوانێ منویسیا و وچیا. سویس و بلژیک و... نمونێ ئی وەڵاتانێ.
جە کۆتایینە واتەو زانایاو ویەروو پەروەردەی جە ویر نەکەرمۍ کە ماچا: زانای هەر زوانیو، کرێڵێوەن پەی کەردەیەو دنیایە تازێ و فەرهەنگېوە تازەی. هەر ئانزانێو کە چن زوانێ بزانۆ، ئا ئانزانە پیسەن بېیەی چن ئانزانا جە جەسێوەنە.
موختار کەریمی.[1]