گۊرانیسم ڕوەو کۊ؟
بەشۍ: یەکەمە
دیاردەو شێونای زوانی هۆرامی
ئا وێنێو سەریە، ئارۊ دۆسێوی پەی کیاستا. نویسەرو کامێنتەکێ ژیار سەلامەتیان یۊ جە لایەنگیراو گۊرانیسمیا. گوایا ماوێو چېوەڵتەر بە هەڵە پاسە یاوەینێنە کە کاناڵەو تارېخو هۆرامانی کۆتاییش بە کاری ئاردەن. چیگە نەتاوانش وەشحاڵی وېش شارۊوە و هەڵبەت پاسە کە چنەشا چەمەڕا کریۆ، وېش جە سوکایەتی و دژماندای نەپارێزنان. بەڵام چېوێو کە لاو منۆ یاگێو سەرنجی بۍ و بی بە هۆکار پېسە دیاردێڤوو کۊمەڵگاو ئارۊو هۆرامانی سەرش بلوو، ئا زوانەنە کە ژیار سڵامەتیان کامێنتەکێ وېش پنە نویستەن.
گۊرانیسم چاگەوە دەسش پنە کەرد کە واچۍ چالاکێ فەرهەنگیێ هۆرامانی بە زوانو لادەگای منویسا. زوانی معیاریچ لا ئاڎیشاوە چا ئەوەڵۆ ئا زوانە تێکەڵ پێکەڵە بۍ کە سۆڼەتی ئەدەبی گۊرانېیەنە وەش بېیەن. ئا زوانە تێکەڵاوە کە کاریگەریش جە باقی دیالکتە کوردیەکا هەر جە موکریانیۆ تاکو کەلهۆڕی گېرتەن (هەر پاسە بۊنەو زەروەتوو واتەی نەزمی شیعریۆ) جە باروو کەلیمە و ساختیۆ تاکو ڕادېوی فرە جە هۆرامی دوور کەوتە بېیەنۆ. پەی نموونەی تەماشەو ئی بەیتێو مامۊسا مەولەوی کەردێ کە زەمیروو (ئەو)ی سۆرانی جیاتی (ئێڎ) یا (ئاڎ)ی هۆرامی و دماگیروو (دا) موکریانی بە هەرمانە بریان. ئی دیاردە جە شیعرەو تەنانەت بېسارانی و سەیدیچەنە نموونېش فراوانێنێ.
مەولەوی:
چەرخ هەر ئەو چەرخەن تا ئاورد و بەرد
دەساو دەس نگین تا خاتەم ئاوەرد
دا بەزمی خەسرەو شیرین وەهەمدا
جام دا وەسەر جەم، جەم وەسەر جەمدا
هەمتەر:
تکەش عاجز کەرد خېیاڵت تێشدا
ئازیز بۊ جارێ پا بنیە پېشدا
گۊرانیسم پانەیە نەمدرا کە واچۆ، چالاکێ فەرهەنگیێ هۆرامانی بە زوانو لادەگای منویسا. مەرحەلەی دماینەنە جە بنەڕەتەنە زوانی هۆرامیشا کەرد بە زوانو لادەگای. گوایا ئېمە مانا بە زوانو هۆرامانی تەخت و نۆدشە و شەڕەکان و پاوە و پایگەلانی منویسمۍ و بێجگە ئانەیە زوانێوتەرما هەن کە زوانو مێترۆپۆلە وەهمیەکاو گۊرانیا. خولاسە ئېمە بېیەیمێ بە لادەگایی و وېشا بیێ بە شاریۍ، ئېمە بېیەیمێ بە (هۆرامیلێ)، ئاڎێ بە (گۊران). پانەیە دەسش پنە کەرد کە پەی جیاوەکەردەی وېشا جە ئېمە بڕێ واچېشا ئاردێنە دلێ کەلامو نویستەی، پېسە (پەرێ) ( پەی/ برای ) کە دلێ شیعرەو قەڎیمیامانە فرە بە هەرمانە لوان. کەس نەبۍ واچۆ (ئەر واتەبۊیچشا گۊششا نەگېرت) کە زوان جە پرۆسێوی سروشتیەنە نیازش بە تازەو کەردەی هەن. زوانی هۆرامی ئارۊ بە شێوازێوی تازە سەرەش هۆردانەو خەریکا پرۆسەی سروشتی گەشەئەسای وېش ویارەی ویارۆ. ئینە کە تۊ مەی پا زوانە تێکەڵە قەڎیمیۆ قسێ کەری و منویسی، پېسەنە یۆی فارس بازاروو شوش و مەولەوی تارانېیەنە بە زوانو ڕودەکی و سەنایی قسێ کەرۊ (همی ڕوم، همی گویم و... ) یا نویسەرێوی هامچەرخی فارس پېسەو ئیمام محەممەدی غەزاڵی و عەتامەلێکی جوەینی نەسر بنویسۆ! ئینە کە ئارۊیچ هۆرامانەنە یۊ گەرەکشبۊ زوانو بېسارانی و خانای قوبادی و مەولەوی بنویسۆ و قسێ کەرۊ، هەر عاڼە خوەدارا, دوێ عاڼەیچ لەتمە مڎۆ ئەو زوانی هۆرامی. خراپتەر ئانەنە کە سەواڎ و زانستوو لاساوە کەردەی جە زوانو قەڎیمیەکایچت نەبۊ، ئەر بېیەیات ئا وەختە، خاستەرین حاڵەتەنە یۊ پېسە جەلالەددینی کەززازیت چنە بەر ئەی کە پەی وېش، دۆنکیشۊت ئاسا دنیاو وېشەنە مژیڤۆ و بە تەمامی جە پەرەئەسایەکاو ئارۊو زوانو کۊمەڵگای دوور کەوتەنۆ و جارجاریچ ڕەنگا مایەو خوەی بۊ. هینەکێ لاو وېما سەواڎوو ئانەیچشا نېیا و لاقۆرەشا نېیەنە ئۆ لاتەر. خەریکېنۍ زوانێو مارانە هیچ پێوەندیێوش بە ئارۊ و تەنانەت وېیەردەو هۆرامیۆ نیا. ئی زوانە بێجگە ئانەیە مەحسووڵ و نەتیجێو لەجبازی زیاڎ جە حەددیا، هیچېوتەر نیا. بنەڕەتەنە مەحسوڵوو ئا فکریەنە کە هۆرامی بە زوانو لادەگای مزانۆ و کەسرش مەی ونە هۆرامی بۊ و هۆرامیانە قسێ کەرۊ و بژیڤوو. پەوکی تاکو پنەش کریۆ ڕۊ پەی ڕۊی وېش چی مایەو نەنگیە دوور وزۆوە. جیاتی کەلیمە و ساختە هۆرامیانە حازرا گرد چېو بارۆنە کە ڕەنگ و بۊش کەمتەر هۆرامی بۊ. نەتیجێش ئانێنە کە جە کامێنتەکێو ژیار سەڵامەتیانېیەنە پێویۊ. یانێ زوانێوی لار و گېڕ و بۍ بنەما کە فرەتەر ئەو کەلهۆڕی و بازارا مشۊ تاکو هۆرامی. یۊ نېیا پنەش واچۆ برای ئازیز! هۆرامی یا تەنانەت سۆننەتی ئەدەبی گۊرانېیەنە کەی تاکو ئیسە کەلێمێ (جور)ی بە ماناو (پېسە)ی بە هەرمانە لوەینە؟ و هەمتەر نموونێ تەرێ کە وانەر وېش پنەشا مزانۆ.
جە وەرانوەروو گۊرانیسمیەنە کە (هۆرامی) بە زوانو لادەگای مزانۆ و لەفزوو (هۆرامیلە) ی پېسە دژمانێ بە هەرمانە بەرۆ، ئېمە هۆرامی بېیەیما بە شانازی مزانمۍ و قسێما ئینێنە: (ئېمە بۊنەو هۆرامی بېیەیماوە کوردێنمێ پەوکی تاکو هۆرامی تەرێ بیمێ و تاکو هۆرامیانەتەر قسێ کەرمۍ و بنویسمێ و بژیومێ، ئینجا کوردتەرێنمێ).
مۆدەڕرێس سەعیدی.[1]