شرۊڤەو ئەنەیاوای جە دەقی
 جە زانستە ئێنسانییەکانە پەی دەقیە چی تەفسیری جیاواز مەی وەروە؟
مەعرێفەت جە زانستە ئێنسانییەکانە ئەنەیاواین، پەی ئەنەیاوایچ مشیۊ بتاوی بلی دلې دنیاو زەینی نووسەرو دەقەکەی.
هونەر یان زانستیە کە باسوو تەفسیروو دەقەکا مەکەرۊ  هێرمێنۆتیکەن، سەرچەمەش مەگېڵۆوە پەی هێرمێسوو ئەفسانەکاو یونانی.
بە بڕواو سوقراتی قسەکاو هێرمێسی، بەینوو ئێنسانی و خوڎاینە، هەم هېزوو شاردەوەی و هەم هېزوو ئاشکراکەرڎەی ڕاسییەکاش چەنە بې. حەر پی بۊنەوە پەیامیە هێرمێس ئارێش پەی ئێنسانی مانایە ڕاس و درۆسش نەبې و تەفسیری جیاوازشا چەنە گنێوە.
بە واتەو شلایر ماخێری، تەفسیروو درۆسوو دەقی بە ماناو ئەنەیاوای جە عەقلوو نووسەرین. وانەروو دەقەکەی مشیۊ بتاو بلۆ دلې دنیاو زەینوو نووسەری، بە واتیەتەر مشیۊ داهێنەری زەینی نووسەری جە مەژگشەنە وەش کەرۊ.
بە بڕواو ویلهێلم دڵتای، مەرجی زانستی و عەینی مەعرەفەتی تارېخی ئانەن؛ تەفسیرکار مشیۊ بەپاو بنەماو ویر و باوەڕەو ئا سەردەمیە کە دەقەکە نووسیان نەک بەپاو ویر و باوەڕوو سەردەمو وېش تەفسیر کەرۊ، یانی مشیۊ ئاۋەز و پەیلوای وېش جە پرۆسەکەنە دوور وزۆوە تا ۋەرەنجامو هەرمانەکېش لایەنگریش نەبۊ.
بەڵام بە بڕواو گادامێری پېشداوەری فەرهەنگی تەفسیرکاری بنەمایە دیاریکەرش هەن پەی ئەنەیاوای جە دەقەکەی، پەوکای ڕاسی و ناڕاسی حەر تەفسیریە بە تەمام ئازاد نېیەن. پېشداوەری ڕاس بۊ هۆ ئەنەیاوای درۆسی و پېچەوانەیچش ڕاسەن.
ئەر وانەر و نووسەرو دەقیە پاشخانیە کولتووری و  ویری هامبششا بۊ، ماناو دەقەکەی سەرڕاسەن و پەی ئەنەیاوای تەفسیرش گەرەک نېیەن.                                                        
حەر تاکیە بە گۆگایە پېشداوەری چېوەکا فام مەکەرۊ، تا یاگیە نامې کتېبی، نووسەر و... سەرو تەفسریماوە شۊنەما مەنیەورە، پەوکای ئەنەیاوایما بې لایان نېیەن.     
کانت ماچۊ: هاگایی ئێنسانی، بە یەکجاری پەسیڤ نېیەن، یانی پېشداوەری سەرو ئەنەیاوایماوە کاریگەریش هەن.
بەڵام جە وینگاو فەلسەفەو ڕۊشنگەریەوە، پەنەوازا گرڎ ویر، باوەڕ، کەرڎەوەو، دام و دەزگا کۊمەڵایەتیەکا دریا وەرو حۆکموو ئاۋەزی، ئەر ویر و باوەڕیە جە لاو نەریت یان دەسەڵاتیوە پەسەن کریابۆ،   ماناش شەرعیەتوو ئا چېوییە نېیەن. حوکموو ئاۋەزی ئەر بە شېوازېوی درۆس ئەنجامش بڎەیمێ و پەشتی بە داب و نەریت و دەسەڵاتی نەبینمێ، بەدەسو پېشداوەری ساختەیوە ڕەزگارێما مەکەرۊ،   چوونکوم پېشداوەری بە ماناو حوکمداین؛ بې شەرعییەتوو ئاۋەزی. جە فەلسەفەو ڕەوشنگەرینە پەنابەردەی بە دەسەڵاتی یانی شۆنکەوتەی کۊرانە.
بەڵام بە بڕواو گادامێری دەسەڵاتوو نەریتی بە ماناو پەسەند کەرڎەی ئانەینە حۆکموو کەسیەتەر جە حوکموو من سەرتەرەن، ئینەیچ وېش شێوازیەن جە حوکمدای ئاۋەزانی.
 کانت، دکارت و ئەو ویرمەندە مودێڕنەکا پەی حوکمدای سەرو ویر و باوەڕەکارە شۆنەو ئاۋەزی گەردوونیرە گېڵێنێ، پەوکای گادامێر  واچې: ئینە وەهمەن ئاڎێ هەنێ شۊنیشوە. چوونکوم ئاۋەز چەمکییە تارېخین و تەنیا جە باروودۊخی تارېخی تایبەتەنە بۊ بە واقعییەت.
تەجرۆبەو تارېخیی کۊمەڵگای و حەر پاسە کولتووروو خەڵکەکەیش بۊ بە هۆ سنووردار کەرڎەی ئەنەیاوای و وەرگیری مەکەرۊ جە حوکمدای ئارزوومەندانەیرە.
عێرفان سوبحانی.[1]