ئێک ژ مەزنترین گوندێن دەڤەرا قەزا ئامێدیێ یەو مروڤ دشێت بێژیت ئێک ژگوندێن مەزن لدەڤەرا بە هدینان و ئەڤ گوندە ئێک ژگوندێن دە ڤەرا عەشیرەتا دوسکی ژووریایە ونێزیک سنۆرێ تورکیا، پەیڤا (چێ) یاهاتی ژپەیڤا (چیا) واتە (جبل) وەک دیار ژ سروشتی کو سروشتێ کوردستانێ چیایی و شاخاوی و تایبەت دەڤەرا دوسکی ژوریا، بو پتر پێزانینا لسەر جوگرافیا گوندێ (چێ)ی،دکەڤیتە باکورێ دەڤەرا عەشیرەتا دوسکی ژوریا ونزیک سنورێ دەستکرد دناڤبەرا تورکیا وعیراقێ ودکەڤیتە رۆژئاڤایا رووبارێ ناڤدار(ریێ شین)ودەڤەرا عەشیرەت هەرکی خو جهـ،هەروەسا ژباشوور ڤە هەڤ سنوورێ دەڤەرا عەشیرەت رێکانە.هەڤ سنوورێن گوندێ (چێ) دگەل ڤان گوندا ژرۆژهەلاتێ ڤە گوندێ باسیا،بزین،دری،کی یێ وژباکوریڤە گوندێ بیرێ،ئەرتیس.ژرۆژ ئاڤاڤە گوندێ سێڤێ،تتم،نێروا سیتۆ. ژباشوریڤە گوندێ مروانس،بەنستان،هنیش،کێریا،دێرێ ومێز. وەک یا دیار لسەر نەخشەی ئاخا لبەر ب گوندێ (چێ) ڤە شێوازێ لاکێشەییە ژرۆژ هەلات بو رۆژ ئاڤا پتر ژ(25کم)برێکا پتر ژ(4) سەعەتا، ژباکوور بو باشوور پتر ژ(15کم) وبرێکا پتر ژ(2.30)سەعەت ونیڤ.ئەڤ پارچە ئەردە دکەڤیتە دناڤبەرا دوو چیایێن کوژرۆژ هەلات بو رۆژ ئاڤا دکێشایینە.
1- چیایێ سپی و چەلێ.
2- بلنداهیا چیایێ همبێ وحولیسک وسەرێ کاتولا هشارێ وسەرێ کەلاشکێ کو ئەڤە د کێشایی ودناڤەراستا ئەردێ گوندێ (چێ) دایە.
3- چیایێ ناڤدار سەرێ دارێ وتادگەهیتە کێریێ ئافیف.
ب دول و نەهالا وئاخەکا نەرم ونە هند یا ئاسێ ب بەرە.ئەڤ پارچە ئەردە ژکەڤندا ژ چەند کاڤلە گوندا پێک دهێت وەک گوندێن همبێ،کاتولا،ناڤ خرابا،گوندکی،رەندێلا،کەندال کەرا،کەلاشک...هتد.
گوندێ (چێ) ژلایێ سەقایڤە:- گوندەکێ ناڤ چیا وبلندە لسەر ئاستێ ئاڤێ(دەریا) لەوما دهاڤیناندا سەقایەکی هوین فێنک هەیە ودزفستاناندا سەقا یەکێ تا رادەیەکی گەرم لدور وێ بەفرا کو پتر ژدوومەتران دباریت لزڤستانان وبو ماوێ پتر ژ(4) هەیڤا یاببەفرە.لێ ئێک ژبەلگەهێن راستیا خوشیا سەقایێ هوین وبەفرین هەبونا جورەکێ دارا کوئەوژی دار دیندارە.هەروەسا هەبونا زور ژجورە دارێن چیایی ورووەک و گیایێن سروشتی وەک گوینی و کیڤار ومێخل وهەسپست ورەسە.
ئاڤ و کانیێن گوندێ (چێ):- ئەڤ گوندە لدەڤەرێ یێ ناڤدارە بگوندێ بێ ئاڤ(دێم) ئەڤەژی زوریا سەیرە گوندە کێ ب ڤێ مەزناهیا خوڤە چ وەک زوریا مروڤان وچ وەک پارچە ئەردێ بەرفرەە کو ئەو ئاڤا هەی ژی لهاڤینا وەراز بو هەبوو ئاڤ بمەنجەلوکێ دهاتە دابەش کرن لسەر خێزانا وتنێ بوخارن وڤەخارنێ ویان ژی دچوونە رووبارێ ریێ شین یان کانیێن گوندێن جیران برێکا پتر ژ سەعەتەک چوون وهاتن.
بەلێ ئەڤ کانیە ژی لێ هەبوون وەک:- کانیا (چێ)،کانیا طەهای،کانیا نێوارا،کانیا سێریجابهاری،کانیا همبێ،کانیا رەندێلا،کانی زەرک ونیڤا کەلاشک ودوو بیر وچەند کانی کەو،لێ هەمی بهێنە سەر ئێک نابنە ئێک ئینج بۆریا ئاڤێ.بو زانین مەزنترین گوندە بو مروڤ و حەتا بخودانکرنا پەزو مالاتی وکێمترین جهە بۆ بێ ئاڤیێ(دێمی).
چاندن وخودانکرن:- خەلکێ گوندێ (چێ) بناڤ ودەنگن ب(رەز وپەز) بو دانان وچاندن وسەخبێرکرنا رەزی تایبەتی دێمی ومێوا وتریێ زەرکی لدەڤەرێ باشترین رەزڤان وتریێ (چێ) یێ بناڤ ودەنگە بۆ رەنگ وتاما خو ژبەر سەقا وئاخا وێ. چاندنا گەنم هوجەهی ونوک ونیسک ژی هەیە بەلێ زور کێم نەژبەر ئەردی ژبەر نەگەهشتنا بەرهەمی ونە شین بوون ژبەر بارینا بەفرێ زوی لپایزا ودرەنگ چوونا بەفرێ.بەلێ سەبارەت خودانکرنا پەزی لدەڤەرێ کەسێ دەستێ خەلکێ گوندێ (چێ) نینە ژبۆ پەروەردە وسەخبێریکرنا پەزی وهەبوونا ئالف وئالیکێن بەرفرەە وەک رەسە وچولی وبەری وگوینی هەمی گیایێن زوزانی ومفادار وباش و چەروانەکێ باش وسەقایەکێ هوین. هەروەسا خودانکرنا مێشێن هنگڤینی تارادەیەکی دشارەزا وخەم خۆربوون هەروەسا ئەڤی پەزی گەمیان وکۆز وپاوان وپاییزخێر وبهاران هەبوون ولهاڤینان وار و زومێن باش هەبوون وەک بەری سەدان سالان خەلکێ گوندێ (چێ) وار وزومێن بناڤ ودەنگ ل ناڤ ئاخا تورکیا لدەڤەرا دوسکی ژووریا لچیایێن ساتێ وئورەمار لتورکیا هەبوون وەک:- زوزانێن سەرتاتا وتەرگولکێ وخارەمیر وکەپرێ و وارێ سورا.لدەوروبەرێن گوندی ئەڤ زۆمە هەنە:-زۆما همبێ،زۆما کانی زەرکێ،زۆما ناڤ خرابا وزۆما کەلاشک،هەروەسا زۆمێن گوندێن جیران وەکی زۆما ئەریر یا نێروا سیتو وزۆما سەرێ دارێ یا رێکانیا و.....هتد.
ژین وژیارا خەلکێ گەندێ (چێ):- لسەر(رەز وپەزی)بپلا ئێکێ.لێ ژێدەرێن دیتر ژی هەبوون وەک:- بازرگانی وکاروانی ژدەڤەرێن تورکیا بۆ عیراقێ وهەروەسا بەرهەمێن سروشتی وەک کەزان و کەنگرۆک ومازی وگەلەک تشتێن دیتر.
پیشەسازی:- خەلکێ گوندێ (چێ) زۆر دشارەزا وبسپۆربوون بۆ دروستکرنا شەلوشەپک ورۆتک کو پتر ژدەە کەسان ژخەلکێ گوندێ کارگەە یا بێژین(بێرە)کارێ(جوولیی)دکرن زێدە باری دروست کرنا بەر و مافوور وجل و تێر وبەرپشت وهەر کارەکێ ژهری ومی ودار وئاخ و هەر پێتڤیەکا وی سەردەمی.دبەهرەمەند وکارزان بوون ژگوندێن دەوروبەر وجیرانا نە پتر.
خاندن وخویندەواری:- خەلکێ گوندێ (چێ) هەر ژکەڤندا کەسانێن خویندنا ئایینی لمزگەفتا هەبوون وزانا مەلایێن مەزن دناڤ گوندێ (چێ) دا هەبوون وەک:- مەلا عیسی ومەلا سەعدی ومەلا حسین ومەلا ئبراهیم (چێ)ی کو پلەیا قازی هەیە ومەلا خالد ومەلا عەبدولقادر ومەلا فەتاح ومەلا عەلی وگەلەکێن دیتر وهەردەم مزگەفتا گوندێ (چێ) فەقی هەبوون وخاندنا ئایینی یا بەردەوام بوو.بۆ زانین مزگەفتا (چێ) لسالا(1222)زاینی هاتیە ئاڤاکرن لجهێ دێرێ لدیف وان پێزانینێن ژزاردەڤێ خەلکێ پیر هاتیە گوتن وەرم گرتیە.
بەلێ سەبارەت قوتابخانە تنێ د سێ دەماندا قوتابخانە ل گوندێ (چێ) هاتیە ڤەکرن ونەیا بەردەوام بوو وەک:-سالێن 1958وسالێن1977وهەروەسا سالێن 1987تا ئەنفالا 1988بۆ دەمێپێنج سالان تنێ.لێ کەسێن خوێندەوار زۆر لێ هەبوون ژئەگەرێ زۆریا مەلایان ژڤی گوندی هەبوون.
کۆچ وکۆچەری:- خەلکێ گوندێ (چێ) ژکەرەما خودایێ مەزن ودلۆڤان گوندەکێ گەلەک بەر بزێدە بوونێ بوویە ئەو ژی ژئەگەرێ ئاڤ وئاخ وپاقژییا سەقایێ وێ دەڤەرێ.لەوما سەردەم سەردەم خەلکێ گوندێ (چێ) کۆچ وکۆچبەر بوویە،چ وەک ژبەرزیدەبونا مروڤان یان ژبەربارۆ دۆخێ ئابووری یان ژبەرکارەسات وشەرۆهەڤرکاتی کرنا دگەل ژیانێ ودیتنا جهێ باشترژوێ دەڤەرێ و بەلگە و نیشان بۆ ڤێ راستیێ عەشیرەتا دۆسکی ژێری و ئەوێن ل گوندێن دهۆکا داسنیا و دەوروبەرین ناحیا مانگێشکێ دژین دەمێ لێ دهێتە پرسین دبێژن ئەم
(چیایی وهمبی وکاتۆلێ و گوندکی...هتد)ڤان ناڤان و جهان دبێژین کو ئەڤە کاڤلە گوندن ل دەورو نزیک وئاخا گوندێ (چێ) یە.
هەروەسا هندەک ژعە شیرەتا دۆسکی ژێری دبێژن ئەم (شوکە یی-ئەرتیسی-شەتونسی و شیخ مەمی و چم توو- ساتی و ئورەماری-خیارتە یی و... هتد)کو ئەڤە ژی گوندێن دۆسکی ژووریا دکە فنە سەرسنوورێن تورکیا و عیراقی نە.
هەروەسا زۆرکەس و ماڵ هەبوون ل زڤستانان دهاتنە دهوکێ کاردکرن و هاڤینان دچونە گوندێ (چێ) ژکەڤندا وتاسالێن پێنجیان ژی یا بەردەوام بوویە و زۆر ژوانان دمان و نە دڤە گەریان بو گوندێ (چێ)....
رولێ خە لکێ گوندێ (چێ) دشورەشێن کوردیدا...
خەلکێ گوندێ (چێ) هەر ژکەڤندا.خەلکەکێ کوردپەروەرو حەز لێکەرێن ئاخا وەلاتێ خۆ بوون وب سەدان قە هرەمان ژبو ڤێ ئاخێ ورێبازا کوردایەتی دشورەشاندا شەهیدو گیانێ خوکرینە قوربان.
وەک،دشورەشێن شێخ عوبەیدللا نەهری وسەید تاهاوسمکویێ شکاک وشورەشێن بارزانی هەرژدەمێ شێخ عەبدولسەلام بارزانی وشێخ ئەحمەد بارزانی و ملامستەفا بارزانی ب شۆرەشێن سالێن سیهان و چلان و شورەشائەیلول وگولان وسەرهەلدانا سالا(1991)ێ تا ئەڤرۆ بەلگە ژی کوپێنج کەس ژخەلکێ گۆندێ (چێ) دگەل بارزانیێ نەمرچوو بوون بۆسۆڤیەت وپشکدار بوون دلەشکەرێ بارزان دکومارا مهاباد چ وەک پ.م یان پتری (30)مالان دگەل بارزانیا بەرەف ئیرانێ و کومارا مهابادێ چوو بوون وتانوکەژی چەند ژوان خێزانان ئاکنجی نە ل گوندێن دەڤەرا میرگەڤەر.
هەروەسا دەسپێکا شورەشا ئەیلولێ پتر ژ(40)کەسان پ.م بوون دلەشکەرێ بارزان بەرەف دەڤەرا بەرواری بالا و دسالێن حەفتیان دا پترژ (200)کەسان پێشمەرگە بوون ل بارەگایێ بارزانێ و ب چەندقولا و جەماعەت بوون ل دەڤەرا گوندێ دیلمان و حاجی عمران..
وەک بۆمن هاتیە ڤەگێران و ئەز پێ مەندەهوش بووم دشەرێ گەلیێ عەلی بەگ.کو ب بەرو داران رێک وجادەیا گەلیێ عەلی بەگ هاتبوو داخستن وتانک و زری پوشێن دوژمنی نەشیان پێشڤە بهێن وبو ئەگەرێ شکەستنا دوژمنی دوی شەریدا کوژلایێ پ.م یێن (چێ)یان و دوسکی وبارزانیا ئەف سەرکەفتنە بدەسڤە ئینا زۆریا سەیرە...تشتێ سەیر ئەوە خودان بیرو باوەربوون برێبازا بارزانی و پارتی وحەتانوکەژی لسەر وێ باوەریێنە و لەوما نوکەژی پتر ژ (500)کەسان پ.م وتایبەت ل لەشکەرێ تایبەتا ئێک وزێرەڤانێن تایبەتێ سەروک بارزانی ونێچیرڤان بارزانی و مال و رێکێن وان لسەرێ رەش ومەسیف سەلاحەدین...ئو جهێن تایبەت..پێکهاتنا خەلکێ گوندێ (چێ)...گوندێ (چێ) پێکهاتییە ژ (پێنج)ئوجاخان...ب ڤان ناڤان
- ئوجاخابیبا.
- ئوجاخا ماڵ مەمەدا.
- ئوجاخا ماڵ مەختێ.
- ئوجاخا ئۆمەرا.
- ئوجاخا بیبەکرا.
هەروەسان هەر ئوجاخەک ژ چەند بنەمال وزوریەتو قنێتان (3تا6)پێک دهێن کو ئەڤ ئوجاخە ژکەڤندا ب ڤی شێوەی وناڤانە دهاتن ناڤ کرن وهەر بنەمالەک ژی ژچەند خێزان و مالان پێک دهاتن هەروەک بۆمن هاتیە گوتن ژزار دەڤێ چەندین کەسێن پیر وناڤ سالڤە چوویی دبێژن بەری(60)سالان گوندێ (چێ) پتر ژ(120)خێزانا پێک دهات وخێزانێن وی سەر دەمی ژ(15تا30) کەسان پێک دهاتن ژبەرکو وی سەردەمی لگوندان ژبەر شولێ گوندان پێتڤی بزوریا مروڤان بوو.ئو هەر ئێک یان چەند کەسان کارو بارەکێ تایبەتێ خو لناڤ خێزانێدا هەبوویە وەک شڤانی وجوتیاری وکاروانی ولەشکەری وکاروبارێن ناف ماڵێ و..هتد.
پێتڤی بو خێزان یا ئێک گرتی و(تفاق)بیت وهەر خێزانەکا خودان مروڤ بارێ ئابوریێ وێ خێزانێ زور یێ باش وزەنگین بوون.لێپشتی سالێن حەفتیان وهەشتیان گوند بەرەف کاڤل بوون وخەلکێ گوندێ (چێ) ئاوارە ودەربەدەر بوون (مهاجر)بوون بو ئیرانێ وتورکیا کو پتریا وان ئاوارەی ئیرانێ بوون دسالێن 1974 هەتا 1975 بەردەوام وهەروەسا سالا 1988 ێ لسالێن(1992،1991) وپێهەل بەرەف کوردستانا ئازاد ژدەربەدەریێ و ئاوارەیێ ڤەگەریان هەتا سالا 2003ڤەگەریان یابەردەوام بوو تا نووکەژی وهەروەسا چەندین خێزان ژی ماینە و نە ڤەگەریاینە ژئیرانێ.
خەلکێ گوندێ (چێ) پشتی ئازادبونا کوردستانا عیراقێ لسالا(1991)ئەڤ خەلکە ئاکنجی بوینە لڤان جهان(کومەلگەها شێلادزێ، سیریێ، دێرەلوک، کومەلگەها ئازادی وسەرسنکێ، کومەلگەها کورا وزاویتە وباژێرێ دهوکێ وکومەلگەها تەناهی ورزگاری ومعەسکەرێ ماقبلێ وباژێرێ دیانا (سۆران) وباژێرێ مەسیف وهەولێر) و گەلەک جهێن دیتر.
ئەزماموستا بهرام جبرائیل یاسین (چێ) یی کو زۆر ژمێژە دهزرا مندا بوو ئامارەکا خەلکێ گوندێ (چێ) بکەم ل رێکەفتی (01-07-2005)ێ رابووم بئامارەکا راست و درست و ل وان جهێن من ناف لێ ئینای کوخەلکێ گوندێ (چێ) لێ ئاکنجی بوون دماوێ هەیڤەکێ ب بەرهەڤکرنا پێنج تومارا و بۆ هەر ئوجاخەکێ تومارەک دگەل پێزانینێن بەر فرە ە ژ گەلەک لایانڤە و ل دیف پسوولا ئازوقە و ناسناما شارستانی دناف وان تومارا هاتن تومارکرن کودوێ ئامارا سالا (2005)کوژمارا خێزانێن گوندێ (چێ) (1087)خێزان بوون کو ژمارا کەسان(نفوس)دبیتە(5152)کەس.
لێ باوەرییا من ژ(2005)ێ تا کو ئەڤرو پتر ژێ (150)خێزانان لێ زێدەبوینە کوزۆریا وان ژی نەهاتینە تومارکرن لدەف من.ئەز دبینم ژبەر بارو دوخێ ژیانێ و خوشی وئارامیا هەرێما کوردستانێ رێژا زۆر بوونێ دەە جار پترە ژڕێژە یا مرنێ.لدوماهیکێ دبێژم بەرەکەت ژخودێ مەزن و دلوڤان.