هیلالی ئێکە ژ زانایێن هەڕە مەزن ل کوردستانێ، خودانێ گەلەک کتێب و بەلاڤوک و هەلبەستان بوویە، و تا نوکە گەلەک کیم بەرهەمێن وی کەفتینە بەر دەستێ خوێندەڤانی، هیلالی ناڤێ وی یێ دروست (مەلا محەمەد ئەمینە) ل سالا 1300 ێ کوچی بەرامبەر سالا 1882 ێ زاینی ژ دایک بوویە، و ل سالا 1370 ێ بەرامبەر 1950 ێ د ژیێ 70 سالیێ دا ل گوندێ هیلال ل ناڤ گوییان چوویە بەر دلوڤانیا خودێ و هەر ل ڤی گوندی هاتیە ڤەشارتن.
بەلێ هیلالی د دەستنڤێسینەک خو دا دیار دکەت کو ئەو ل سالا 1292 ێ کوچی ژ دایک بوویە و ئەڤە هندێ دیار دکەت کو ئەو د ژیێ 78 سالیێ دا ل سالا 1370 ێ چوویە بەر دلوڤانیا خودێ.
د هەمی دەست نڤێسینێن خو دا هیلالی ناڤێ خو دنڤێسیت (محەمەد امین خالدی الهلالی) و دیار دکەت کو خالد سەرکردی لەشکەرێن موسلمانانە و هیلال گوندەکێ ل دەڤەرا گوییان.
هیلال د پەرتوکا خو دا ئەوا ب ناڤێ (سیاحة العلمیة) دا ناڤێ وان جە و باژێرا دبێژیت ئەوێن مەلایەتی لێ کری ئەو ژی (دیاربەکر، مێردین، مسێبین، خەرپوت، موش، بتلیس، بەحرا وانێ، باشکالە، جولەمێرگ، دەشتا کورێ، نەهرێ، ئامێدیێ، سمە، رەواندوز، کوی سنجەق، سلێمانی، ئەربیل، کەرکووک، تەویلە، هەورەمان، سنە، سەقز، بوکان، شینێ، سەبلاخ، ئیستانبول، موسل، ئەرزەروم و ترابزون)
د ڤان باژێرێن سەری دا ئەم دبینین کو مەلا محەمەدێ هیلالی نە بتنێ ل باژێرێن کوردا بەلکی د ناڤ تورکان ب خو ژی دا مەلایەتی کریە،و گەڕیایە ل دویڤ زانستێ هەر وەک ئەو ب خو د دویماهیا هەلبەستەکێ دا دبێژیت :
حوببا علمی مەئزوون کرم
تەئالیفان ئەسیر کرم
ئانکو (ڤیانا زانستی ئەز دەرچووی کرم، نڤێسینا ئێخسیر کرم)
مەلا محەمەدێ هیلالی کورەک و کچەک ل دویڤ خو هێلاینە، ناڤێ کورێ وی مەلا یاسینێ گویانی یە و ئیجازناما زانستی ل باژێرێ زاخو وەرگرتیە و نوکە ل گوندێ هیلالە.