ژ سەیر و سەمەرێن دەولەتا عوسمانیان یان ئوتمان
نەوزاد پیرموسا
دەما کو ئەم باسێ عوسمانیان دکەین، واتە ئەم باسێ توورکا دکەین. ئەگەر ئەم زڤرینەکێ ل ئەوان سەرچاوە و ژێدەرێن دیرۆکی بکەین، ئەوێن باس ل عوسمانیا کرین کو تێدا رێکەفتینە سولتانێن عوسمانی و دەستھەلاتداریا وان ھەموو یان حەزا ھەژموونپەرست و رەگەزپەرەست بوون!!. دەما ئیمبراتوریا عوسمانیا فراوان بووی، گەلەک گەل و میللەت کەفتنە ژێر دەستێ وان مینا وەک (کورد، عەرەب، فارس... ھتد) دیتنا وان بۆ ھەموو ئەو گەل و میللەتان ب دیتنەکا خراپ پیس بوویە. ئەم دێ چەند ژ سەیر و سەمەرێن دیرۆکا دەولەتا عوسمانیا یان (بەنی ئوتمان) ب چەند خالەکا دارێژین: لگور داوی ڤەکولینان وەسا سەلماندیە، کو عوسمان ناڤێ دروست یێ دامەزرێنەرێ دەولەتا عوسمانی نینە، ئەو ل ساڵا (1299ز.) دامەزراندی. گەنگەشە ھەیە دناڤبەرا ناڤێ (عوسمان) یان (ئوتمان)نیدا! ھندەک دیروکڤانان عوسمانیان بۆ ھوزا (قای یان کویو) تورکمەنێن ماگولی دزڤرینن و ئەڤ ھوزە ئێکە ژ ھوزین کونفدراسیونا ماگولیان – تاتار ب سەرکێشیا جەنگیزخان بوو. ھەتا نوکە گەنگەشە لسەر دیرۆکا دامەزراندنا دەولەتا عوسمانی ھەنە و نە یا روون و ئاشکرایە. زۆر جار خەلک جیاوازی یێ دناڤبەرا تورکێن عوسمانی و مەنگول و مەنگولی و تاتار یان دا ناکەن. ئەڤە سێ توخمێن ژ ھەڤ جودانە. ھەرچەندە دبنیات دا یەک توخمن. بنیاتێن تورکان (تورکێن ئوسمانی) دزڤریتەڤە بۆ ھوزێن (مەنگول) و(جوانکۆ) ژێ پەیدابوین. ئەڤ ھۆزە خوە جھێن دەڤەرەکێ بوون دناڤبەرا سیبیریا ژ باکورڤە، و تبت و چین ژ رۆژھەلات و وەلاتێ ئوگور - ئوغور - ژ رۆژئاڤاڤە، لێ ئیرۆ ئەڤە ب تورک ھاتینە ناسکرن.
کەڤنترین شینوارێن زمانێ تورکی ل گورستانەکا مەنگولیا دیتی نە، دزڤرنەڤە بۆ سالا (730ز) ئەڤە وەکو نڤێسینا ئارامی و ئیرانی یە. یەکەمین سەرھلدانا ھزرا نەتەوەگەری دقالبێ (ھۆز - نەتەوە) دا بو تورکان درست بوو، دەمێ ل سەر دەمێ سولتان مورادێ دووێ (1421-1451ز) زمانێ تورکی - دیالێکتا ستامبولێ - ل جھێ زمانێ فارسی و عەرەبی بکارئینای. سلێمان شاە باپیرێ عوسمانی نینە ئەوا نوکە د زنجیرە درامایێن سیاسی و دیرۆکی یێن توورکیدا دھێتە پەخشکرن. کرستیانێن دەولەتا عوسمانی ب وەکالەت ل شوینا عوسمانیا گەلەک وەلاتێن ئەورپا داگیرکریە و ڤەکرینە. سەرکردەێ بیزانسی (بیزەنتی) کانتاکوزین وەک دەستپێشخەر سەرکرایەتیا ڤەکرن و داگیرکرنا رۆژھەلاتا ئەورپا کریە. سولتان مرادێ دووێ (1446زز) وەک خەلیفێ عوسمانیان ئازادیا ڤەخوارنا مەی و ڤەخوارنێن کحولی د ناڤ لەشکەرێ عوسمانیدا دایە. دوازدە (12) کرستیانان سەرکردایەتیا لەشکەرێ عوسمانیا کریە، ب تایبەتی لەشکەرێ دەریایی. عەرەب د کەڤنە شوپا عوسمانیاندا، دگوتنە عەربان (پێخاس – شحاد یان پیس)، ئەوان تێکەست دکر و دگوت ئەگەر توورکەکی گوتە ئێکی تو عەرەبی!! ب واتایا (ئارێ رەش یان حەیوانێ رەش) دھات. کورد و فارس و گەلێن ئاریای د کەڤنە شوپا عوسمانیاندا، دگوتنە کوردان (کرێگرتی) و دگوتنە فارسان (حەشاش). دەولەتا عوسمانی لبا گەلەک زانا و دیرۆکڤان و بانگخواز و ئەمیرێن ئیسلامی ب کەڤنەشۆپا (تراپ) ئیسلامیدا وەک خیلاڤەتەتا ئیسلامی ل قەلەم ددەن، لێ وەسا نینە، بەلێ تشتێ سەیروسەمەر ئەوە ھەر ژ دامەزراندنا ئەڤێ دەولەتێ ل سالا (1299ز.) ژ ئالیێ (عوسمانێ غازی) ھەتا داویا دەستھەلاتداریا عوسمان ژلایێ سولتان (سلتان محەمەد خان یێ شەشێ – محەمەد وەحید دین) لسالا (1922)ێ و (سلتان عەبدولحەمیدێ دوێ) کو ب دامەزرێنەرێ کومارا عوسمانی ل سالا (1922)ێ دھێتە ھەژمارتن یەک ژ وان سولتانان خوە بۆ جارەکێ (حەج و عومرە) نەکریە!! چونکو لدویف کەڤنەشۆپا وان چو جارا باوەری ب حەج و عومرێ نەبوویە ل مکەھ و مەدینێ و تشتێ سەیر و سەمەر، ئەوان دگوت حیجاز نە ئاخا مەیە. تشتێ سەیروسەمەر د کەڤنە شوپا دەولەتا عوسمانی (گونەھکرنا ئامیرێ چاپکرنێ ژلایێ موفتیێن عوسمانیانە کو ئەوە پشتی ئامیرێ چاپکرنێ ژلایێ داھێنەرێ ئەلمانی (یوھان گوتنبێرگ) لسالا (1447)ێ ھاتیە داھینان، دەولەتا عوسمانی ئەڤ داھێنانە تەحریم و قەدەغە و گونەھبارکر و قەدەغە کر!!! و بھێتە دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا!!. د راستیدا پەیدابوونا ئامیرێ چاپ و وەشانێ ب سەردەمی دەستپێکا دووماھیا دەولەتا عوسمانی بوویە؛ چونکو پەیدابوونا ئەڤێ چابخانێ بۆ ئەگەرێ پێشکەفتنا زانستی یا ھەموو گەل و نەتەوەیێن ئەورپی. بەلێ عوسمانیان گونەھبار کر و مفا ژێنە دیتیە!!.
غەدر و خیانەت و وەحشیەتێ دناڤ کوچکێن ئیمبراتوریەتا عوسمانی، کو کوشتن ب ساناھیترین شێوە وەک نەریت ھەبوویە، ئەڤ چەند دگەل (سولتان محمد) دەستپێدکەت یێ ناڤدارە ب (محەمەد فاتح) ل حوکمرانیا خوە دبێژیت: ئەز رێددەم کو ژ ئالیێ کورێن من و زوریەتا وان بھێنە سەر دەستھەلاتی ھەتا دشێن برایێن خوە ژی بکوژن!! ھەتا کو بچێکێن ساڤا ژی بن!! تشتێ سەیر و سەمەر ئەوە (14) ژ سولتانێن عوسمانی بشتی (محەمەد فاتح)ی ھاتین ب کوشتنێ ھاتینە سەر دەستھەلاتی و دناڤ دەستھەلاتا عوسمانیاندا ھەیە (40) کەس ژ برایێن خوە کوشتینە.
داگیرکرن د نەریتا دیرۆکی یان د نەریتا سیاسی یان د نەریتا مرۆڤایەتیدا؛ ئەگەر ھێزەک داگیرکەر بھێت سەرەدەریا ھەموو ئەدگارێن داگیرکاریێ بکەت وەک (کوشتن، تالانکرن، دەربەدەرکرن) و پاشی داگیرکرنا ئەردی!! دەولەتا عوسمانی ھەردەم بناڤێ زاراوەیا جیھادێ داگیرکرن کریە نەک رزگارکرن. دبێژن دەما (سولتان سلێمان قانونی 1687- 1691) دیمشق داگیرکری، مەزنترین کوشتارگەھ د دیرۆکا دەولتا عوسمانیدا ئەنجامدایە.
تشتەکێ دی یێ سەیر و سەمەر ئەوە؛ ھەر چەندە راست نینە بێژین سولتان عەبدولحەمیدێ یێ دووێ (1876 – 1909ز.) ئەوی عەردێ فلستینێ یێ پاراستی ژ ئاکنجیبوونا جوھیان، لێ د بنیاتدا پەیوەندیێن ڤەشارتی و مەزن دگەل (ھرتزل)ی رابەرێ ھزر و فلسەفا زاینیزما جوھیا (الێھیونیە) ھەبووینە. گەلەک ئاسانکاری کرینە بۆ داگیرکرنا ئەردێ فلستینێ و دبێژن، ئەوی کلیلکێن باژێرێ (قودس – ئورشەلیم)ێ رادەستی ئنگلیز و جوھیانکریە.