دێلوڕان یان دێلرو ناوەندی شارستانی دێلوڕان و شارێک لە پارێزگای #ئیلام#ی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە.
بەگوێڕەی سەرژمێری ساڵی 2016، ژمارەی دانیشتووانی ئەم شارە 32,941 کەسە لە چوارچێوەی 9,204 خێزان، کە زۆربەیان کوردن و ھەندێکی تریشیان لە لوڕ و عەرەب پێکدێن. دێلوڕان ناوچەیەکی دەوڵەمەند بە سامانی نەوتە کە بەھۆیەوە ڕژێمی ئێران لەھەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەکە دایە.
ئەم شارۆچکەیە لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە لە پلەی دووەمی پارێزگاکەدایە و لە ڕووی ڕووبەرەوە یەکەم شارستانە لە پارێزگاکەدا. دێلوڕان سنووری ھاوبەشی لەگەڵ ئێراق زیاترە لە چاو شارستانەکانی دیکەی پارێزگای ئیلام. لە ساڵی 2011دا، ڕووبەری سنووری یاسایی شارستانەکە 54.104 کیلۆمەتر چوارگۆشە بووە و ڕووبەری خزمەتگوزارییەکانی شارستانەکە 36.4 کیلۆمەتر چوارگۆشە بووە.
$جوگرافیا$
شاری دێلوڕان لە دووری 230 کیلۆمەتری شاری ئیلام و لە بەشی باشووری ڕۆژاوای پارێزگای ئیلام ھەڵکەوتووە. ئەم شارە لە باکوورەوە لەگەڵ شارستانی ئاودانان، لە باشوورەوە لەگەڵ ئێراق، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ خووزستان و لە ڕۆژاواوە لەگەڵ شارستانی مێھران ڕێگای ھەیە.
$دانیشتووان$
بە پێی سەرژمێریی گشتیی جەماوەر و خانووی ئێران لە ساڵی 2016دا، ژمارەی دانیشتووانی ئەم شارە بەرانبەر لەگەڵ 32,941 (9,204) بووە.
$زمانەکان$
زمانی خەڵکی دێلوڕان بە دوو بەش دابەش دەکرێت.
ڕێزبەندی ناوی زمان
1-کوردی (لەکی و کەڵھوڕی و لوڕی)
2-عەرەبی
شارستانی دێلوڕان کە دەکەوێتە سەر سنووری ئێراق، سێ ناوچەی (ناوەند، زەرینەئاباد و مووسیان) لەخۆ دەگرێت کە ھۆزەکانی لوڕی جەیروەن، مەحموودوەن، باپور و دێوان تێیدا دەژین، ئەوان بە زمانی کوردی قسە دەکەن.
$مێژوو$
وا دیارە لەنێوان 5 ھەزار بۆ 10 ھەزار ساڵ لەمەوبەر دەشتی دێلوڕان لەسەردەمی پێش مێژوودا بۆ نیشتەجێبوونی گرووپە مرۆییەکان گونجاو بووبێت و دەتوانرێت گردەکانی ئەلیکاش و چاغەسفید وەک گرنگترین شوێنە دێرینەکانی ئەم دەشتە باس بکرێت. لەم ناوچانەدا کەلوپەلی وەک تیغ بۆ بڕینی گیا لەسەردەمی بەردینە نوێوە سەرچاوەی گرتووە دۆزراوەتەوە و دەتوانرێت بڵێین ئەم گردانە پاشماوەی کۆنترین و ڕەنگە یەکەم گوندی ھەمیشەیی بن کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا درووست بوون.
$سامان و شوێنەوار$
کاریگەری سرووشتی دەکەوێتە شارستانی دێلوڕان لەنێوان 20.47 بۆ 37.7 درێژی ڕۆژھەڵات و 43.32 بۆ 41.32 پانی باکوور. ڕووبەرەکەی نزیکەی 1483 ھێکتارە. بەھۆی تایبەتمەندییە تایبەت و ناوازەکانی کانی قیر، ئاوی گەرم، ئەشکەوتی شەمشەمەکوێرە، گردە دێرینەکانی مووسیان، قەڵای شیاق و نووسراوی میمە، شوێنەوارێکی سرووشتی نەتەوەیی دێلوڕان، ھەروەھا شوێنی نیشتەجێبوونی ناوازەی جۆرە پارێزراوەکانی شەمشەمەکوێرە ، لەلایەن بەشی گشتی ژینگەپارێزی ئیلامەوە پارێزراو و کۆنترۆڵ کراوە.
$شوینە گرینگەکان$
سیا کێو
سیا کێو، بە بەرزی 1408 مەتر، دەکەوێتە 16 کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژھەڵاتی دێلوڕان. ئەم شاخە لە باکووری ڕۆژاواوە بەرەو چیای دینار و لە ڕۆژھەڵاتەوە بەرەو چیای خەرگی دەڕوات. ئاوی گۆڵگۆل و ڕووبارەکانی دێرەشۆر و مەشاب لە سیاکێوەوە سەرچاوە دەگرن. لە لێواری باشوورییەکەیدا، کانی ئاوی کانزایی ھەیە.
ئەشکەوتی شەمشەمەکوێرە
ئەم ئەشکەوتە بە دووری 3 کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژھەڵاتی شارۆچکەی دێلوڕان لەسەر بناری چیاکە ھەڵکەوتووە کە ڕووی لە دۆڵ و کانییە گەرمەکان کردووە کە بە یەکێک لە شوێنە بەناوبانگەکانی دێلوڕان دادەنرێت. ئەم ئەشکەوتە بە ملیۆنان شەمشەمەکوێرە نیشتەجێیە و ھەر لەبەر ئەم ھۆکارەش بە ئەشکەوتی شەمشەمەکوێرە ناسراوە. ئەو شەمشەمەکوێرانەی لەم ئەشکەوتەدا دەژین گەورەن و کلکیان ھەیە. ئەم ئەشکەوتە ڕێڕەوی فراوانی ھەیە کە قووڵی ھەندێک بەش دەگاتە 400 مەتر.
قەڵای مێژووی شیاخ
یەکێک لەو شوێنانەی کە دەبێت لە دێھلران ببینرێت، قەڵای مێژوویی شیاخە. قەڵاکە یان شاری دێرینی شیاخ دەکەوێتە سەر لوتکەی گردێک لەنێوان دوو ڕووبار لە تەسکی ناسراو بە وێلە و لە بناری چیاکانی تەخت پیران لە باکووری ڕۆژاوا و چیاکانی تەخت نیلە لە باکووری ڕۆژھەڵاتی بەشی زەرین ئابادی شارستانی دێلوڕان و لە نزیکەوە گوندی بەردی. بەپێی ئەو کەرەستانەی لە درووستکردنیدا بەکارھاتوون، کە بریتین لە بەرد و قسڵ، ئەم قەڵایە سەر بە سەردەمی ساسانیەکانە، ھەروەھا بەھۆی ئەوەی دەکەوێتە نزیک مێزۆپۆتامیا، وەک کۆگای خۆراکیش بەکارھاتووە. کەرەستەی دیوارەکانی قەڵاکە کە ماونەتەوە، کە درێژی ھەریەکەیان ھەزار مەتر و بەرزی لەنێوان 7 بۆ 10 مەتر و ئەستووری نزیکەی 2 مەتر دەبێت، ھەموویان لە بەرد درووستکراون.
گردی عەلی کاش
گردی عەلی کاش یەکێکە لە گردە کۆنەکانی شارستانی دێلوڕان لە پارێزگای ئیلام کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی ھەشتەمی پێش زایین. گردی عەلی کاش دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای پارێزگای ئیلام و 6 کیلۆمەتر لە ناوچەی مووسیان سەربە شارستانی دێلوڕان و لە ناوەڕاستی زەوییە کشتوکاڵییەکان و لە نزیک (ڕووباری میمە) ھەڵکەوتووە. گردی عەلی کاش لەنێوان ساڵانی 1961 بۆ 1963 لەلایەن فرانک ھۆڵ و تیمەکەیەوە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە. بە پشتبەستن بەو بەڵگانەی کە شوێنەوارناسان بەدەستیان ھێناوە ھەروەھا چەندین تاقیکردنەوەی (ھۆل و کۆمت دی فلانێری) لە ساڵی 1961 لەسەر گردەکانی مووسیان (گردی دێرینی عەلی کاش بە تیرەی نزیکەی 135 مەتر و ئەستووری چینە کۆنەکانی دەگاتە نزیکەی حەوت ) و چاگە سەفید و ناوچە دێرینەکانی تری ئەم ناوچەیە، ئەو ڕاستییە نیشان دەدات کە لەنێوان ساڵانی 5500 بۆ 7500 پێش زایین لەم ناوچەیەدا مرۆڤ لە ماڵیکردنی ئاژەڵ و چاندنی تۆوی ڕووەکی وەک نیسک و ماش و کەتان سەرکەوتوو بووە و وەک یەکێک لە کارە نیشتمانییەکانی ئێران تۆمارکراوە. لە دەوروبەری 8 ھەزار ساڵ پێش زایین بەڵگە ھەیە لەسەر فراوانبوونی گوندەکان، ژیان لەسەر بنەمای کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە چیای زاگرۆس و ناوچەکانی وەک سەراب و گردی گۆران و گردی عەلی کاش.
کانی قیر
ئەو کانیانە دەکەونە شارستانی دێلوڕانی سەر بە پارێزگای ئیلام و لەنێو شوێنە سەرنجڕاکێشە سرووشتی و نەتەوەییەکانی ئەم پارێزگایەدا ھەژمار دەکرێن. ئەم کانییە دەکەوێتە 7 کم لە شارستانی دێلوڕانەوە دوورە، گۆمێک کە قیرێکی شلەی تێدایە کە پلەی گەرمی ئاوەکەی 35 پلەی سەدییە و کەرەستە نەوتییەکانی کێڵگە نەوتییەکانی ژێر زەوی ناوچەی دێلوڕان لەگەڵیدا تێکەڵ دەبن و قیری تواوە درووست دەبێت.
کانیاوی قیری دێلوڕان یەکێکە لە دیاردە سرووشتییە دەگمەنەکانی وڵاتی ئێران و ئەو ئاوەی لەگەڵ قیرەکەدا دەڕژێتە دەرەوە پلەی گەرمی بەرزی ھەیە، ھەر بۆیەش قیرەکە بە ئاسانی دەڕژێتە دەرەوە، گۆمێک درووست کراوە کە 9 مەتر لە تیرە و قووڵی 50 سانتیمەتر. ئەم کانییە تاکە کانییەکی قیر لە ئێراندا، کە لە شێوەی گۆمێکی سرووشتیدایە کە قیرەکەی لێدەڕژێت، کە ئاوی ژێر زەوییەکەی بە 70 ھێکتار مەزەندە دەکرێت.
دەمی ئەم کانییە 9 مەترە، بۆ گەیشتن پێی، دەبێت لە شاری دێلوڕانەوە بچیتە بوستان، جەنگەڵەکانی ئاوگەرم. ئەم کانییە کە یەکێکە لە گرینگترین شوێنە گەشتیارییەکانی پارێزگای ئیلام، بە دووری 7 کم لە شاری دێلوڕانەوە ھەڵکەوتووە و گەشتیارێکی زۆر بە تایبەت لە جەژنی نەورۆزدا بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت. ئەم کانییە بەقەد مێژووی ئیلام کۆنە و یەکێکە لە بەرھەمە نەتەوەییەکانی ئێران و کوردستان.
نەوت و گاز
کێڵگەی نەوتی دێلوڕان یەکێکە لە کێڵگە نەوتییەکانی ئێران کە بە دووری 22 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژاوای دێلوڕان لە پارێزگای ئیلام ھەڵکەوتووە. بڕی نەوتی خاو لەم کێڵگەیەدا بە چوار ھەزار و 212 ملیۆن بەرمیل مەزەندە دەکرێت. لەو بڕە نەوتە دەتوانرێت 635 ملیۆن بەرمیل دەربھێنرێت. ئەم کێڵگەیە کاپێکی غازی ھەیە. ئەم کێڵگەیە لە ساڵی 1972 لەلایەن کۆمپانیای نەوتی ئێران و ئینگلتەرا دۆزرایەوە و یەکەم بیری لە قووڵایی 675 مەتر ھەڵکەندرا. دوای ساڵێک بیری دووەم لە دووری 10 کیلۆمەتر لە سنووری ئێران و ئێراق تا قوڵایی 4300 مەتر ھەڵکەندرا. تا پاییزی 2008 بە گشتی 3 بیر لەم کێڵگەیەدا کون کراون.
لە کاتی شەڕی ئێران و ئێراقدا پەلاماری ئەم کێڵگەیە درا و زیانی پێگەیشت، بەھۆیەوە بەرھەمھێنانی نەوتەکەی ڕاگیرا. درێژکراوەی کێڵگەی نەوتی دێلوڕان لە ئێراق بە کێڵگەی ئەبوغەریب ناسراوە.
لە ساڵی 2013دا ڕۆژانە 150 ھەزار بەرمیل نەوتی خاو لە ڕێگەی 22 بیری چالاکی ئەم کێڵگەیەوە دەرھێنراوە. نەوتی خاوی دێلوڕان 43٫3٪ APی ھەیە. 7٫2٪ بە کێشی گۆگردی هەیە.
$مەزارگەکان$
سەید فەخرەدین
سەید ناسڕەدین
سەید ئیبراهیم
سەید ئەکبەر پەھلە
سەید حەسەنی
سەید ئەکبەر دێلوڕان
ئیبراهیم قەتال
عەباس
سەید حەبیب
شەھر میر
سەید یوسف
سەید شایع نەجات[1]