$لێکەوتەی گوشارەکانی بەغدا و کارتەکانی دەست هەرێمی کوردستان$
#زوبێر ڕەسوڵ#
لەدوای ئۆکتۆبەری 2017وە خەریکە ڕوانگەیەک لای نوخبەی سیاسی لە بەغدا (زیاتر نوخبەی سیاسی شیعی) زاڵ دەبێت، کە وای دەبینن ئیتر دەرفەتی ئەوە درووستبووە، هەرێمی کوردستان بچێتەوە قاڵبی پارێزگاکان و ئەو دەسەڵاتەی پێشتر هەیبووە، دەبێت سنووردار بکرێت. ئەم ڕوانگەیە پاڵپشتی هەرێمیشی هەیە، بەتایبەت ئێران بەشێکی گەورەیە لە پشت ئەم ڕوانگەیەوە، تورکیاش ئەگەر پاڵپشتی ئەو ڕوانگەیەش نەبێت، دژایەتی ناکات. بۆ ئەم مەبەستەش دەسەڵاتدارانی بەغدا، هەڵبەتە بە هاوکاریی ئێران لەو ساتەوە تائێستا لەسەر سێ ئاستدا گەمارۆی هەرێمی کوردستانیان داوە: ئاستی یەکەم، لێدان لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان لە ڕێگای دادگای فیدراڵیەوە، کە پێگەیەکی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووریی بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە لە پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکاندا. دووەم، لێدان لە کەرتی ئاساییش و ئارامیی هەرێمی کوردستان کە جیاوازیی هەرێمی کوردستان دەردەخات لە بەشەکانی تری ئێراق، تا وای لێهاتووە ئێران هەرێمی کوردستانی کردووەتە مەیدانی ململانێ لەگەڵ نەیارانی، لەناکاو بە پاساوی جیاواز هەرێمی کوردستان مووشەکباران دەکات. هەرچی ئاستی سێیەمە بریتییە لە لێدان لە شەرعییەتی دەسەڵات و حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان لە ئاستی ناوەخۆدا؛ ئەمەش لە ڕێگەی نەناردنی بودجە و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی ناڕەزایی جەماوەری لە دژی حکومەتی هەرێم زیاد بکات، ئەو جیاوازییەی لەنێوان بەغدا و هەرێمیش هەیە، نەمێنێت و تائاستێک خەڵک خۆزگە بە گەڕانەوە بۆ سەر بەغدا بخوازێت.
ڕاپرسیەکەی ئەم دواییە کۆمپانیای شیکار و بەکارهێنانی لەلایەن ڕۆژنامەی سەباحی زمانحاڵی حکومەتی ئێراق، نموونەیەکی دیاری ئەم ڕوانگەیەیە کە لە سەرەوە باسم کرد؛ بەڵام پرسیار ئەوەیە: ئایا ئەم ڕوانگەیە نوخبەوییەی ئێراق کە بەشێکی زۆر لە نوخبەی سیاسی شیعە پشتگیری لێدەکەن، لە ئاستی جەماوەریشدا شەقامی باشوورییان کردووەتە دژی هەرێمی کوردستان، لە بەرژەوەندی دەسەڵات و حوکمڕانی شیعەدایە لە ئێراق؟ بێگومان نەخێر، بەردەوامیی ئەم سیاسەتەی ئێراق لە ماوەی کوورتخایەن و درێژخایەندا چەندین لێکەوتەی مەترسیداری لەسەر بەردەوامیی حوکمڕانی شیعە لە ئێراقی دوای 2003دا هەیە، کە لەم نووسینەدا لە چەند تەوەرێک باسیان دەکەم.
$کەمکردنەوەی دەرفەتی ڕێککەوتن لەنێوان ئێراق و هەرێمی کوردستان$
وەک دەزانین هەرێمی کوردستان دۆخێکی تایبەتی هەیە، پاڵپشتە بە تێکۆشانێکی مێژوویی کە تەمەنی لە تەمەنی خەباتی شیعە لە دژی ڕژێمی سەدام کۆنترە. کورد، خاوەن پرسێکی نەتەوەییە لە ئێراقدا، ناکرێت وەک پارێزگاکانی نەینەوا، ئەنبار و بەسڕە سەیری هەرێمی کوردستان بکەین. ئێراق ئەگەر حوکمڕانی هەرێمی کوردستانیش بگرێتەوەدەست، ناتوانیت سەرکەوتوو بێت، چونکە لەدوای 1991ەوە دوو نەوە لە هەرێمی کوردستان لەدایکبوون، کە هیچ دەسەڵاتێکی غەیری دەسەڵاتی خۆماڵییان نەبینیوە، نەک هەر ئەوە، بەڵکوو لە دەسەڵاتی خۆماڵیش ڕازی نین تا لە دەسەڵاتێکی نامۆ بە کولتوور و خاک و مێژووی جیاواز. لە ڕاستیدا ئەوەی بەشێک لە خەڵکی هەرێمیش دەڵێت با بەغدا حوکمی هەرێمی کوردستان بکات، زیاتر شەپۆلێکی پەرچەکردار و توڕەییە دژی پارتە سیاسییەی کوردییەکان بۆ بەخۆداچوونەوە و چاکسازیکردن و خزمەتگوزاریی زیاتر، نەک ئەوەی هەرێمی کوردستان وەک ئێراقی لێبێت. لە ڕاستیدا خەڵک لە هەرێمی کوردستان چەند مانگێکیش ناتوانن لە دۆخێکی وەک نەینەوا، بەغدا و ئەنبار بژین، کە لە ڕووی ئاوەدانکردنەوە خزمەتگوزارییەوە چەندین ساڵ لە دوای شارەکانی سلێمانی هەولێر و دهۆکن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم جۆرە گوشارانەی بەغدا وایانکردووە متمانە لەنێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان لەوپەڕی لاوازیدا بێت. بەغدا لە ڕێگای دادگای فیدراڵی دامەزراوەکانی دەوڵەت سێرەی لە هەرێمی کوردستان گرتووە بۆ ئەوەی لە پەلوپۆی بخات، بەردەوامبوونی ئەو ململانێیانە کاریگەریی نێگەتیڤیان لەسەر پڕۆسەی سیاسی لە بەغداش هەبووە و، وایان کردووە هێزە کوردییەکان ببنە بەشێک لە ململانێی ناوخۆی شیعە لە ئێراق، هەندێکجاریش وەک بەربەست بن لە بەردەم پڕۆسەی سیاسییدا، وەک ئەوەی لە کاتی دەستنیشانکردنی سەرۆک کۆمار لەنێوان یەکێتی و پارتیدا بینیمان، کە کاریگەریی زۆری لەسەر ململانێی ناوخۆی شیعە هەبوو. هەرێمی کوردستان ئێستا زیاتر خۆی بە هاوپەیمانی سوننە دەزانێت تا شیعە هاوخەباتەکانی!
$پاڵنان بە هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی بە دوای پاڵپشتی دەرەکیدا بگەڕێت$
ئەم گوشارانەی بەغدا، وایان لە هەرێمی کوردستان کردووە بە دوای پاڵپشتی هەرێمی و نێودەوڵتیدا بگەڕێت نەک هەوڵی ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا بدات. نوخبەی باڵادەست و دووربینی شیعە دەبێت ستراتیجانەتر بیر بکەنەوە، چونکە ئێراقی شیعی بە بێ پاڵپشتی کورد و سوننە، ئێراقێکی لاواز دەبێت و هەمیشە هەوڵی ڕووخانی دەدرێت. چرکەساتی هاتنی داعش لە 2014 لەڕاستیدا سەردەمی پشتکردنی هەریەکە لە کورد و سوننە بوو لە حکومەتەکەی نووری مالیکی. لە سەرەتای 2003 تاوەکوە 2010 ئێراق زۆر بەهێز بوو، چونکە هاوپەیمانیێتی لەنێوان کورد و شیعەدا هەبوو لە حوکمڕانی، نوخبەی سیاسی شیعە دەبێت بزانن کە لە ئێراقدا هاوپەیمانیێتی لەگەڵ کورد ئاسانتر و کەمتێچووترە، چونکە کورد وەک پێکهاتەکانی دیکە نین (بۆ نموونە عەرەبی سوننە و تورکمان) کە دەوڵەتی خۆیان لە ناوچەکەدا هەبێت و پاڵپشتییان بکات. دەسەڵاتی زۆرینە شیعە لە ئێراقدا ئەگەر وا بەردەوام بن، کورد ناچار دەبێت پشت بە ئەمریکا و ئەوروپا ببەستێت و هاوپەیمانی تورکیا و وڵاتانی کەنداو بێت، نەک ئێراق. ئەم مەترسییەی کورد لە ڕاستیدا دەمێکە دەستیشی پێکردووە. ئێستا نوخبەی سیاسی هەرێمی کوردستان ئەوەندەی متمانە بە تورکیا و وڵاتانی کەنداو دەکەن، ئەوەندە متمانە بە شەریکە کۆنەکانی ئێراقی دوای 2003 ناکەن، سەردانی بەرپرسانی هەرێمی کوردستان و قەبارەی بازرگانی و پەیوەندەی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەم وڵاتانە، گەواهیدەری ئەم ڕاستییەن.
$نزیکبوونەوەی هەرێم لە سوننە و وڵاتانی کەنداو$
لێکەوتەی ئەو گوشارانەی بەغدا، کە لەهەمان کاتدا دەکرێت کارتێکی سیاسیش بن بەدەست هەرێمی کوردستانەوە، بریتییە لە نزیکبوونەوە و بەستنی هاوپەیمانی لەگەڵ سوننەی ئێراق. هەرێمی کوردستان لە ڕاستیدا بیری لەوە کردووەتەوە لەمەودوا پشتی سوننە بگرێت بۆ درووستبوونی هەرێمێکی دیکەی فیدراڵ لە ئێراق. درووستکردنی هەرێمێکی سوننەنشین دەبێتە هۆی ئەوەی حکومەتی مەرکەزیی لەبری مامەڵە لەگەڵ یەک هەرێم، سەرقاڵ بێت بە مامەڵە لەگەڵ دوو هەرێم. بوونی دوو هەرێم لە ئێراقدا، هەرێمەکان بەهێزتر و حکومەتی فیدڕاڵیش لە ئاست ئەو هەرێمانە لاوازتر دەکات. بەهێزیی هەردوو هەرێمەکەش لەوەوە دەستپێدەکات کە هەریەکەیان پێکهاتەیەکی ئیتنی تێیدا باڵادەست و کاربەدەستە (لە هەرێمی کوردستان کورد باڵادەستن و لە هەرێمەکەی تریش عەرەبی سوننە) . خاڵێکی تری بەهێزی ئەم دوو هەرێمە ئەوە دەبێت کە هەردوو پێکهاتە ئیتنیەکە لەهەمبەر حکومەتی مەرکەز و لەناو پەڕڵەمان و وەزارەتەکانیدا بۆ بەرژەوەندییەکانیان دەنگیان یەکدەبێت و، بەیەک ئاواز کاردەکەن. لە لایەکی ترەوە واتە هەرچەندە ژمارەی هەرێمەکان زۆرتر بن، دەنگی دیکتاتۆریەت کزتر دەبێت و دەسەڵات دەچێتە دەستی چەند لایەنێکەوە نەک یەک لایەن، بەمەش فرەڕەنگی و دیموکراسی بەهێزتر دەبێت لە ئێراق. ئەگەر لە سەرەتای دامەزراندنی ئێراق تەبەنی سیستەمی فیدراڵی بکرایە، زۆر زەحمەت بوو بەعس شوێن پێی خۆی داکوتێت و کەمینە و ئایینزاکانی تری وەک شیعە بچەوسێنێتەوە و جینۆسایدی کورد بکات.
$کارتی بەعسییەکان!$
کورد، هەرچەندە مێژویێکی تاڵی لەگەڵ بەعسییەکاندا هەیە، بەڵام سیاسەتی عەقڵانی ئەوەیە؛ لە سیاسەتدا شتێک نییە بە ناوی دوژمن یان دۆستایەتی تاسەر. بەغدا بەنیازە سەرچاوە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وشک بکات، نە ڕێگا دەدات هەرێم نەوت بفرۆشێت نە بودجەش دەنێرێت. لە لایەکی تر دەیەوێت هێواش هێواش هەرێم بچێتەوە قاڵبی پارێزگاکانی تری ئێراق و وەک کەرکووکی لێبێت، کە مافی گوتنی سروودی نیشتمانی و هەڵدانی ئاڵای خۆشی نەبێت. لەم سۆنگەیە دوور نییە دواجار هەرێمی کوردستان بیر لە کارتی دۆستایەتی هەتا ئەگەر وەک پەرچەکرداریش بێت لەگەڵ کۆنە بەعسییەکان بکاتەوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان دەرفەتی هەڵوەشاندنەوەی هەبێت لە ئێراقی شیعەکاندا، کە لە دەستووریش جێگیر کراوە، ئەوا یاسای ڕیشەکێشکردنی بەعسیش دەکرێت هەڵبوەشێتەوە و بەعسییەکان بگەڕێنەوە ناو سیاسەت و پڕۆسەی حوکمڕانی، بە دڵنیاییەوە بەعسییەکانی ئێستا وەک هەمان بەعسی سەردەمی سەدام ڕەفتار ناکەن، کە دەوڵەت و حیزب و حکومەت هی خۆیان بوو. ئەمە جگە لەوەی بەشێکی زۆری ئەو سەرکردە بەعسییانە تائێستا لە ناوچەکەدا هەن و چالاکیشیان هەیە، بەڵام تائێستا هەرێمی کوردستان بیری لەم کارتە نەکردووەتەوە.
ئەمەو چەندان پرسی دیکەش، دوور نییە لێکەوتەی ئەو ململانێیە بن ئەگەر بەغدا بەردەوام بێت لە گوشارکردن لە هەرێمی کوردستان. بەغدا پێویستە متمانەی زیاتر بۆ هەرێمی کوردستان درووست بکات بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان چیدیکە هەست بە نامۆبوون نەکات لە ئێراق، نەوەک پاڵ بە هەرێمی کوردستان بنێت بۆ ئەوەی بیر لە دژایەتی ئێراق و فۆرمی جیابوونەوە لە بەغدا بکات، ئەم سیاسەتە ڕژێمی بەعسیش شکستی هێنا و بە جۆرێک فاکتەری کەوتنی بەشێکی زۆری حکومەتە یەک لەدوایەکەکانی ئێراق، پرسی کورد بووە، شیعە لە هەمووان باشتر لەو ڕاستییە مێژووییە تێدەگەن. [1]