بەسەرهاتی برۆیێ حەسکێ و کۆماری ئاگری؛ بەشی 02
کەیهان محەمەدی نەژاد
لە کۆماری ئاراراتدا سروودێکی پڕ ناوەرۆک هەڵبژێردرا؛ ئەمەش سروودی نەتەوەیی کۆماری ئاگری بە ناوی هلبە ئاگرییە:
ئاگری ئاگری تو ئاگر بوویی
ل ناڤ کەتی سەربلند بوویی
ل سەر کوردستانێ تو چرا بوویی
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
ئاگر درژاند سەر سەران
ڕۆناهی درەشاند هەر دەران
ئەردێ دهەژاند جار جاران
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
نەڤالێن تە تژی خوین بوون
خەلخەلێن تە تژی جەندەک بوون
ڕاستە بەرێ تو ئاگر بوویی
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
شەرق و خەرب باسک ڤەرگرتییە
سەر سنگێ خوە لاڤ گرتییە
کوردان ڕا تو کابە بوویە
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
ئیرۆ دیسا هێرسا تە هات
ئەڤ ئاگران بوونە کەلات
کۆم بوون ئێدی سەر تە جڤات
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
ڕۆژا ئازاد سەر تە هلات
ڕۆنیا تە بەسرە ڕەشاند
ناڤ ملەتان ئازادی چاند،
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
ژ سەوا تە ترک دگری
تە دیت چاوا ڕۆمی ڕەڤی
هلبە ئاگری، هلبە ئاگری…!
حکوومەتی تورکیا کە خۆی بۆ هێرشی گشتی بۆ سەر کۆماری ئاگری ئامادە دەکرد، بە مەبەستی دەستخستنی کات، چەند پلانێکی دانا. بەم پێیە ساڵی 1928 لێبووردنی گشتیی دەرکرد.
لەو کاتەدا تورکەکان کە بینییان پلانی لێبووردنی گشتی ناتوانێت کاریگەریی لەسەر سەرکردەکانی کۆماری ئاگری و خویبوون هەبێت، کەوتنە داڕشتنی پلانێکی تر بۆ دانووستان لەگەڵ فەرماندەکانی ئاگری؛ لەو کاتەدا دەسەڵاتی کەمالیست وەفدێکیان بۆ شاری بازید نارد بۆ ئەوەی لەگەڵ #ئیحسان نووری پاشا# کۆ ببنەوە.
بەپێی سەرچاوەکان، شاندی کۆماری ئاگری کەسانی وەک برۆیێ حەسکێ، ئیحسان نووری پاشا، فەرزندە بەگ و خالس بەگی لەخۆ گرتبوو. دیداری کورد و تورک لە مانگی ئایاری ساڵی 1928دا لە نزیک شاری بازید بەڕێوەچوو.
لەو دیدارەدا نوێنەرانی تورکیا کۆمەڵێک مەرجی بێ بنەمایان خستە بەردەم کورد، بەڵام ئیحسان نووری پاشا سەبارەت بە داواکارییەکانیان وتبووی: پێویستە تورکەکان ڕێز لەلایەنی کورد لە ئاگری بگرن. من داوای لێبووردن لە دەوڵەت ناکەم. بەڵام مەرجی وەستاندنی شەڕ ئەوەیە کە دان بە سەربەخۆیی کوردستاندا بنرێت.
بەڵام ئەوە زانرا کە تورکیا تەنیا دانووستانی بۆ دەستخستنی کات کردووە تاکوو بتوانێت جارێکی تر خۆی بە باشی ڕێک بخاتەوە و هێرش بکاتە سەر کۆماری ئاگری. واتە کۆبوونەوەکەیان هیچ ئەنجامێکی نەبوو.
دوای ئەو دانووستانە، بۆ ماوەی چەند مانگێک هیچ هێرشێک لەلایەن هیچ لایەنێکەوە نەکرا؛ بەپێی پەرتووکی عەمەر خانی شکاک لە نووسینی محەمەد ساڵح قادری، دیدارێکی دیکە لە گوندی کانیکۆرک لەنێوان لایەنی کورد و تورک ڕێکخرا. بەڵام ئەو کۆبوونەوەیەش هیچ ئەنجامێکی نەبوو. دوای ئەو وتووێژانە شەڕی گەورە لەنێوان سوپای تورکیا و شەڕڤانانی کۆماری ئاگریدا هاتە ئاراوە.
شەڕی کانیکۆرک کە ساڵی 1929 لەنێوان سوپای تورکیا و کۆماری ئاگری ڕوویدا و چەند هەفتەیەکی خایاند، یەکێک بوو لە گەورەترین شەڕەکان. لە پاییزی ئەو ساڵەدا سوپای تورکیا گوندی کانیکۆرکی سەر بە کۆماری ئاگریی داگیر کرد و سووتاندی.
دوای ئەو هێرشە دڕندانەی سوپای تورکیا، هێزە کوردییەکان هێرشیان کردە سەریان و شەڕ لە دەشتی ئەو ناوچەیە هەڵگیرسا و هێزە کوردییەکان دەستکەوتی گەورەیان بەدەست هێنا. هەروەها فڕۆکەیەکی تورکیاش لەلایەن شەڕڤانانی کۆماری ئاگرییەوە خرایە خوارەوە.
ماوەیەک بەسەر ئەو شەڕەدا تێپەڕی و ساڵی 1930 سوپای تورکیا جارێکی تر هێزێکی گەورەی کۆ کردەوە. لەو کاتەدا سوپای تورکیا نزیکەی 70 هەزار کەسی بۆ هێرشکردنە سەر کۆماری ئاگری ئامادە کردبوو.
سەبارەت بە ژمارەی هێزەکانی تورکیا و چەکەکانیان، محەمەد ساڵح قادری لە پەرتووکی عەمەرخانی شکاکدا بەم شێوەیە نووسیویەتی: سوپای تورکیا 50 فڕۆکە و 10 یەکەی تۆپی گەورەی تۆپخانە و 550 دۆشکەی هێنایە دەوروبەری ئارارات. لە بەرانبەر ئەواندا ژمارەی شەڕڤانانی ئاگری زیاتر لە هەزار کەس بوون کە زۆربەیان چەکی سووکیان هەبوو. هەروەها لە تێکهەڵچوونەکاندا هەندێک دۆشکە و تۆپیان لە سەربازانی تورکیا وە دەست کەوتبوو، بەڵام بێ گوللە بوون.
هەوڵی سوپای کەمالیستەکان بریتی بوو لە داگیرکردنی چیای ئاگری بە هەموو هێزی خۆیانەوە. بە هێرشێکی بەرفراوان لە ڕێگای وشکانی و ئاسمانییەوە پەلاماری چیای ئاگرییان دا، شەڕێکی گەورە ڕوویدا و دواجار توانییان چیای ئاگری داگیر بکەن.
دوای داگیرکردنی ئاگری، لە هاوینی ساڵی 1930دا شەڕڤانانی کورد هێرشیان کردە سەر بنکە و شارەکانی حەسەن ئەڤداڵ و نۆشار لە ناوچەی زیلان و سوفان و دوای شەڕێکی قارەمانانە داگیرکەرانیان تێکشکاند و چەندین سەربازی دوژمن خۆیان ڕادەست کرد.
دوای ئەو شەڕە، شەڕڤانانی کورد لە شارەکانی ئەردیش و پاتنۆس ڕاپەڕینی خۆیان بەهێزتر کرد و شەڕێکی گەورە لەوێ ڕوویدا و ئەو شارانەیان لە دەستی سوپای تورکیا ڕزگار کرد. لەو شارانەدا شەڕڤانانی کورد دەیان سەربازی تورکیایان گرت و تەقەمەنییەکی زۆریش کەوتە دەستی شەڕڤانان.
لە پەرتووکی عەمەرخانی شکاکدا باس لەوە کراوە: شەڕڤانە کوردەکان لەلای دۆڵی زیلان کۆبوونەوە و بۆ فەرمانی فەرماندەکانی ئاگری ئامادەبوون لەو ئاڕاستەیەوە هێرش بکەنە سەر تورکەکان، بەڵام پێش کاتی دیاریکراو فەرمانیان پێ درا و جووڵەیان کرد، بۆیە بەتەنیا مانەوە. هەروەها ململانێ لەنێوان سەرۆکی عەشیرەتی حەیدەران مەمەد بەگ و شێخ ڕەسووڵ بەرزنجی هەبوو. هەروەها بەشێک لە عەشیرەتی کەسکۆیی هاوکاریی حکوومەتیان کرد. لەلایەکی ترەوە سوپای تورکیا بە هێزێکی زۆرەوە ناوچەکەی گەمارۆ دا.
جووڵەی خێرای شەڕڤانانی کورد لە زیلان هۆکارێک بوو بۆ ئەوەی شەڕڤانانی ئاگری نەیانتوانی بە هانایانەوە بڕۆن و ئەو ناوچەیە لەلایەن سەربازانی تورکیاوە داگیر کرا. زانراوە کە شەڕڤانانی کورد لە دیوی زیلان تەنیا توانیویانە ڕێگا بۆ خەڵکی سڤیل و مەدەنی بکەنەوە کە بە شەڕێکی گەورە (قەتڵوعام) نەکرێن.
سوپای تورکیا دەستی کرد بە هێرشکردنە سەر گوندەکانی دۆڵی زیلان و دەستی کرد بە کوشتنی گوندنشینانی ئەوێ و کارەساتێکی مرۆیی ڕوویدا و زانراوە کە سوپای داگیرکەری کەمالیست 320 گوندی سووتاند و نزیکەی 15 هەزار کەسی کوشت کە منداڵ و ژن و بەساڵاچوویان تێدابوو.
ڕۆژنامەی جمهورییەتی تورکیا لە #16-07-1930# لەژێر ناوی کۆمەڵکوژی دەستی پێ کردووە؛ خەڵکی دۆڵی زیلان بە گشتی کۆمەڵکوژ کراون بەم شێوەیەی نووسیبوو: ئەو گوندانەی هاوکاریی دوژمنیان دەکرد بەتەواوی سووتێنران و بەشێک لە خەڵکی گوندەکە کۆمەڵکوژ کران و هەندێکیشیان گواستراونەتەوە بۆ ئەردیش.
دوای شکستی ڕاپەڕینی ئاگری لەلایەن کەمالییەکانەوە، فەرماندە و شەڕڤانانی ئاگری توانییان ڕێگایەک بکەنەوە و بە شەڕێکی گەورەوە بچنە ئەودیوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان. لەو کاتەدا ئیحسان نووری پاشا خۆی ڕادەستی ڕژێمی ئەوکاتی ئێران کرد و بۆ تاران گواسترایەوە.[1]
درێژەی هەیە...