پانۆرامای شارێکی چۆڵ
نووسینی: #کازم جەباری# [1]
1. یەکەم چەخماخەی لانکەی شارستانیەت
بڕوا وایە یەکەم دەروازەی ئاوەدانی و چەخماخەی ڕەوتی شارستانیەت و یەکەم گۆڕانکاری لە ڕەوڕەوەی مێژوو لەم شارەوە دەستی پێکردبێت کە پێی دەوترێت #چەمچەماڵ#.
بەپێی ڕوداوەکانی مێژوو گوندی چەرموو لەم شارە بەیەکەمین وێستگەی ئاوەدانی دێتە ئەژمار، لەکاتێکدا پێشتر مرۆڤ لە ناوچە شاخاویەکان و لەناو ئەشکەوت و دۆڵەکان ژیانیان بەسەر دەبرد، بۆ خۆژیانن بە پیشەی ڕاو و شکارەوە مژۆڵ بوون.
ئەم گوندە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخەکانی پێش مێژوو، کە زاناکان بە 7هەزار ساڵ پێش زاین دەی خەڵێن، کە دەکاتە چاخی بەردینی نوێ لەم چاخەدا و بەدیاریکراوی لە گوندی چەرموو کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی چەمچماڵ بۆیەکەم جار کشتوکاڵ چێنراوە، پێدەچێت هەر کشتوکاڵ هۆکار بێت بۆ نیشتەجێبوونی هەمیشەیی بەو پێیەیی کاتێک مرۆڤ فێری چاندن بوو بیری لەوە کردەوە بەدیار بەربوومەکەیەوە دابنیشێت تا پێدەگات، هەر ئەمەش هۆکار بوو بۆ نیشتەجێبوونی هەمیشەیی و دروستکردنی خانوو کوخ، کە دواتر گوند و شار و شارستانیەتی لێ پێکهات.
ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت چەمچەماڵ هەر لەدێر زەمانەوە خەڵکی تیا ژیاوە، ئەم شارە لەساڵی 1851 کراوە بە قەزا، فەرمانگەی ئاماری چەمچەماڵ دەڵێت
(بەپێی گەشەی دانیشتوان ژمارەی دانیشتوانی قەزای چەمچەماڵ، بۆ ساڵی 2019 بەم شێوەیە ئەخەمڵێنێ بە ناوەندی قەزاو شەش ناحیە و (324) گوند ژمارەی دانیشتوانی (189456) کەس) دادەنرێت.
2. چەمچماڵ پێش پرۆسەی ئازادی عێراق
ئەم شارە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق بەپێی هێڵی 36 بەهێڵی تەماس دەدەنرا هاوسنور بوو لەنێوان ناوچە ئازادکراوەکانی هەرێم و دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس، هەتا بەهاری 2003، هیچ بەرپرسێک زادی ئەوەی نەدەکرد سەردانی ئەم شارە بکات، وەکو زەمانی بابانەکان دەربەندی تەکیەی کاکەمەندیان کردبوو، بە دوایەمین وێستگەی سەفەریان، وەکو قەڵغانێکی سروشتی دەربەندەکە و دانیشتوانی چەمچەماڵیشیان وەکو قەڵغانێکی مرۆیی و پشتێنەیەکی ئەمنی بەکاردەهێنا.وەلێ لەودەمەدا ڕاستە ئەم شارە بەشێک بوو لە ناوچە ئازادکراوەکان بەڵام ساتیرە و لولەی تۆپەکانی ڕژێمی بەعس لەبەرزاییەکانی بانی مەقانەوە حوکمی ئەم شارەیان دەکرد، چونکە شارەکە لەژێر ڕەحمەتی ڕەبیەکانی بەرزاییەکانی بانی مەقاندا بوو. بەڵام دوای پرۆسەی ئازادی عێراق ئەم شارە لایەکی هەرێمی کوردستان دەژێنێت بە نەوت و گازی ناحیەیی قادرکەرەم و گوندەکانی دەوروبەری بەڵام ئەسەف خۆی برسیە، جاران مەسئول و بەرپرس بوێری ئەوەیان تێدا نەبوو سەردانی بکەن کەچی ئێستا ئەم شارە چەقی گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی بەرژەوەندیەکان و پێکدادانەکانی داهاتووە. شارێک سەدەو نیوێکە بووەبە قەزا، کەچی هێشتا توخمەکانی شار و گەشە و بەرەوپێشچوون و داینامیکیەتی شارو ڕووەکانی شارستانی پێوەدیار نیە، لە ئاست مێژووە دێرین و قوربانیە بێ شومارەکانی و دەوڵەمەندیە بێ ئەندازەکەی خزمەت نەکراوە. تەنانەت شیرینیەکانی نەوت و گازیشی پێ ڕەوانەبینراوە، خەڵک لە ئەنحای عالەمەوە دێت لەم شارە لە کۆرەومۆر ئیش دەکات کەچی هاونیشتیمانیەکانی بێ ئیش و برسین، کارەبای بەشێکی کوردستان وێستگەکەی و گازەکەی هی ئەم شارەیە کەچی خۆی بێ کارەبایە، بەتایبەت لەوەرزی زستان و هاوین. ساڵی وا هەیە لە هاویندا خەڵکی ئەم قەزایە هێندە بێ ئاودەبن بە دووهەفتە لە چاوەڕوانی سرەی ئاودا ماتڵ دەبن، سیستەمێکی تەندرووستی کۆن و بێ خزمەتی هەیە، چەندین جار بەڵێنی نەخۆشخانەی 50 و 100قەرەوێڵەییان پێداوە بەڵام تەنها بەردی بناغەکەی ماوە، بینایش هیچ.
کابینە لەدوای کابینە بەڵێنی قەبەی پێدەدرێت کەچی لەواقیعدا جێ بەجێ ناکرێت دەبێتەتارمایی مەرەکەبی سەر کاغەز. وەنەبێ خەڵکی شار بێ دەنگبن بەردەوام بەهەڵوێستن بۆمافەکانیان بۆ ئەو مەبەستە قوربانیشیانداوە، بەڵام کە دڵسۆز نەبوو کەسێک نەبوو بەخەمەکاندا بچێتەوە، خزمەت بۆ شار زیاد نابێ، بەڵکو تەنها ژمارەی قوربانیەکان زیاد دەبێ بەس.
3. پایتەختی شەهیدان
قەزای چەمچەماڵ، لە پرۆسەی ئەنفالدا بەخۆیی و ناحیە و گوندەکانیەوە گورزێکی جەرگبڕی بەرکەوت لە نێوان قەزاو ناحیەکانی تری کوردستان زۆرترین کەسی لێ ئەنفال و شەهید و سەرنەگوم کرا. ئەم شارە بەهۆی سنوورە جوگرافی و کارگێڕیە پان و بەرینەکەیەوە دوو پرۆسەی تێدا جێبەجێکرا، پرۆسەی ئەنفالی سێ و چوار، پرۆسەی ئەنفالی سێ کەبە ئەنفالی ڕەش ناودەبرێت بەهۆی جێکەوتە تراژیدی و پڕ قوربانی و وێرانکەرێکەی، ناوچەکانی بەشی باشوور و باشوری خۆرهەڵاتی قەزاکەی گرتەوە، لەنێوان سەرجەم ناحیەکانی کوردستان بەتەنها لە گوندەکانی ناحیەی قادرکەرەم، لەکۆی 87 گوند و 4041 خانوو، 25 قوتابخانە و 4 نەخۆشخانە و سەدان مزگەوت، ڕوخێنرا. لەکۆی 30678کەس لە ژمارەی دانیشتوانەکەی، زیاتر لە 14863 کەسی لە ژن و پیاو منداڵی تێدا ئەنفالکرا، هەروەها لە گوندەکانی ناحیەیی سەنگاویش، لەکۆی 92 گوند و 1970 خانوو 13 قوتابخانە و 3نەخۆشخانە و سەدان مزگەوتی تێدا ڕوخێنرا، لەکۆی 10159کەس لە دانیشتوانەکەی 4922 کەسی لێ ئەنفالکرا.
لە ئەنفالی چواریش کە بە ئەنفالی خاڵخاڵان ناسراوە بەشێکی زۆر لە گوندەکانی باکوری قەزاکە بەتەواوی وێران کرا بەڕادەیەک 67گوند و 2813 خانوو 10 قوتابخانە و ژمارەیەکی بەرچاو مزگەوتی تێدا ڕوخێنرا، لەکۆی 14864 کەس لەژمارەی دانیشتوانەکەی 7201ی لێ ئەنفال و بێ سەر و شوێن کرا.
لە شۆڕشەیەک لەدوایەکەکانی گەلی کوردیشدا ئەم شارە شەهید و قوربانیەکی زۆریداوە، دواترینیان لە شەڕی داعش. بۆیە لە ساڵی 2014، نازناوی پایتەختی شەهید و ئەنفالیان بەخشی بەم شارە، وەکو ئاماژەیەک بۆ شەهید و قوربانیە زۆر و بەردەوامەکانی ناویان لێنا پایتەختی (شەهیدان و ئەنفال). بەڵام ئەمە تەنها شوناسێکە و بەس ئەگینا شار هەروەک خۆیەتی و تەنها ناو و ئاوەڵناوی بۆ زیادکراوە.
4. نمایشی بەهارانە
چەمچەماڵ لە ڕووی جوگرافیەوە بەناوچەیەکی ستراتیژی ناودەبرێت، دەکەوێتە نێوان پارێزگای کەرکووک و سلێمانی لە هەولێر و ئیدارەی گەرمیانەوە زۆر دوورنیە. تۆبۆگرافیاکەی لە شاخ و گرد و بان و دۆڵ و دەشتاییەکی گونجاو بە پیت پێکدێت. سروشتێکی دەوڵەمەند و جوانی هەیە، بەرزاییەکانی بانی مەقان و زنجیرە چیای سەگرمە تەختی شاریان لە ئامێز گرتووە، قەڵای سپی حەسار دەکەوێتە سەنتەری شارەوە. ئەم شارە ئاو و هەوایەکی تایبەتی هەیە بەجۆرێک نە ئاو و هەوای گەرمەسێر و نە ئاو و هەوای کوێستانی تێدا دەرناکەوێت بەڵکو ئاوهەوایەکی تێکەڵ بەهەر دوو جۆرەکەی تێدا دەردەکەوێت. کە زستان لەگەڵ خۆیدا بە نەوراییەکانی زەپۆشەوە خۆیدەکات بەشاردا ئیدی شار دەتەزێت، کە هاوینیش بەرگی بەهار دەدڕێت ئیدی گەرمایەکی تاقەت پڕوکێن شار داگیردەکات، ئەمە پێی دەوترێت ئاووهەوای (ڕاگوزەر). ئەمە دیمەنێکی سروشتی تایبەتی پێ بەخشیوو. هەرکە دڵۆپەکانی باران لەکەمی دەدەن و خۆر بەتیرۆژە قەشەنگەکانی ئەدا لە لاپاڵ و بەرزاییەکانی شار، ئیدی یەک پارچە شار کەسک دەبێت. لە نێو نمایشێکی سحراوی بەهارانە خۆی دەنوێنێت. بەرزاییەکانی بانی مەقان جوانیەکانی خۆی دەڕژێنێتە شاراوە، لەگەڵ ڕووپۆشە سەوزپۆشەکەی قەڵای سپی حەسار ئاوێزان دەبن. لە جوانیەکی بێ وێنەدا خۆیان نمایشدەکەن. لە هاوێنانیشدا شار چوون ڕێبوارێکی ماندو پاڵدەداتەوە بە زنجیرە چیای سەگرمە.
5. شارێکی چۆڵ بەڵام جەنجاڵ
لە ئێستادا نەخۆشی کۆرۆنا جیهانی تەوقداوە، جیهان بەو هەموو حەشاماتە کە زیاتر لە (7ملیار و نیوو) مرۆڤ، کەچی وەک بڵێی خودا غەزەبی لێگرتبێتن، کرۆنای بۆ نازڵ کردوون و بەشێکی زۆر لە دانیشتوانی سەر گۆی زەوی وا ڕاپێچداوە لە بنمیچی ژوورەکاندا ئۆقرەی پێگرتوون، بڕواناکەم مێژوو بڵای وای بەخۆوە بینیبێت، ڕاستە لەسەدەکانی پێشوودا ناو بەناو نەخۆشی تاعون و ڤایرۆسی جۆراوجۆر بەرۆکی چەند وڵات و شارێکی جیاجیای جیهانی گرتووە بەڵام وەک کرۆنا ڤایرۆس نا. چونکە خاڵی تایبەت و جیاوازی کرۆنا ڤایرۆس لەگەڵ دەرد و ڤایرۆسەکانی تر ئەوەیە کە ئەم ڤایرۆسە لەیەک تەوقیتدا لە زۆربەی ناوچەکانی جیهان لە هێرشبردندایە، و سەرجەم چالاکیە ئابوری و مرۆیەکان پەکیان کەوتووە.
ڕاستە سەرەتا لە شاری وهانی چین سەری هەڵدا بەڵام سەری لە تەواوی جیهانەوە دەرچووە و کۆڵنادات. ڕەنگە ئەمە بڵای سەردەمی جیهانگیری(گلۆبالیزەیشن)بێت. ئەوەتا لەیەکاتدا هەموو گۆی زەوی وەکو گوندێکی بچوک تەنیووە، قوربانی و خەمەکانی گۆی زەوی کردوە بە یەک. هەمووان دەستەوەسانن لە لەناو ژورەکانیان قەتیسماون خۆپارێزی خۆ بە(کەرەنتین) دەکەن.
کوردستانیش بەدەرنیە لەم بڵا جیهانیه. لە کۆتاییەکانی مانگی دوەوە سنورەکانی وڵاتی بڕێوە و پێی خزاندوەتە ناو شارەکانی کوردستانەوە، چەمچەماڵیش وەک شارەکانی تر پەتای کرۆنا لێداوە ئەگەرچی شارێکی قەرەباڵغ و جەنجاڵە بەڵام ئێستا کۆڵان و جادە و بازاڕ چۆڵ و هۆڵ، هەموان لە خۆپارێزیەکی بەرداوامدان ڕژاونەتە ناو خانوو ماڵەکانیان. جەنجاڵیەکەی شاریان بردوەتە ناو ماڵەکان و ژوورەکان. لە پەنجەرەی ئومێدەوە دەڕواننە ڕۆژانی داهاتوو. چونکە کرۆنا قابیلی گەڵتەلەگەڵکردن نیە و سوعبەت نازانێت، لەمەیاندا غیرەت نایخوات چونکە زانست و ئەزموون سەلماندویانە خۆپارێزی (کەرەنتینە)باشترین هۆکاری سەرکەوتنە.
6. دیمەنێکی ئێستای ناوشار لەسەردەمی کرۆنا
شار لە چۆڵەوانیەکی سامناک دەچێت، لە ئێستادا ئەگەر گەشتێکی ڕاگوزەر بکەیت بەناو شاردا، جگەلەوەی دەبیتە بینەری داخستن و لەکڵۆمدانی دەرگای دوکان و مات و مەلولی شار، لەچاو ئەو قەرەباڵغیە جەنجاڵەی ڕۆژانی پێش کرۆنا هیچی کەت بەرچاو ناکەوێت.
من کە لە26ی مانگی شوباتەوە لەوکاتەوەی دەرگای قوتابخانەکان داخراوە، جاڕی خۆپارێزی دراوە سەرم نەکردووە بە بازاڕدا، ئەمڕۆ کە بۆ چەند ئیشێکی پێویست بەناوشاردا ڕوانیم، دیمەنی سەیر سەیر و سەرنجڕاکێشم بەرچاوکەوت. دیمەنی بێ نازی شار، دیمەنی ئەو چەند دوکاندارەکەمانەی کە بە مۆڵەت بۆ حاڵەتی پێویست دوکانەکانیان کردبووە، دوکاندار هەبوو بەنیگەرانیەوە دانیشتبوو بۆ بێدەنکی شار دەیڕوانی، هی وا هەبوو لە بێ مشتەریدا کتێبی دەخوێندەوە خۆی خزاندبووە ناو لاپەڕەکانی کتێبەکەی بەردەستی، یەکێکی تر نازانم چۆن هاوڕێیەکی دۆزیبووەوە پێکەوە داوە و سێ ڕسکێنیان دەکرد، سەری خسبووەسەر داشەهارەکانی بەردەم مێزی داوەکەی کە بە بەرد و بڕغوو یاریان دەکرد. یەکێکی تر خۆی نقومکردبوو لە موبایلەکەی ناو لەپی دەستی نازانم وێڵی چ هەواڵێک بوو. یەکێکی تر بۆ موشتەرێکەی باسی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار و کەمبوونەوەی نرخی بەڵای نەوتی دەکرد، کە نەوت بۆ ئێمە هیچی کەمتر نیە لە بڵای کرۆنا. ئاواگەشتێکم بە تەواوی بازاڕدا کرد، سەرێکمدا لە دەرمانخانەیەک دوکانەکەیان هەڵژەنی بوو لە نایلۆن شەفاف بەشی فەیس بە فیس ڕووبەڕوویەک بۆشاییان هێشتبووەوە. بەگشتی جگە لە چەند مێردمنداڵێک لە لای چاڵ پاسکیلەکە هیچی ترم نەبینی. وەلێ ئەوانەی من بینیمن هەموو کوڕ و پیاو و منداڵ بوون، ئاخر ئەم شارەی ئێمە دەمێکە ذکوریە، تۆ دیقەت بە پێش کرۆناش هەرکە بانگبێژ سەڵای بانگی ئێوارەی لێبەرز دەبووەوە، ئیدی ئەم شارە بەیەکجار خاڵی دەبووەوە لە ژن و کچ. بۆیە دەمێکە دەڵێم ئەم شارە شاری گەنجەکانە بە تایبەت ئەو کوڕەگەنجانەی ئێواران پەیتا پەیتا خۆیان دەکەن بەشاردا و لە عەرەبانەی لەفەکانی بەردەم باخی چەرموو خۆیان تێر دەکەن. ئەمە هیوایەتێکی سەیرە گەنجانی شار چێژی لێدەبینن.
7. بوک و زاوایەک لە سەردەمی کرۆنا
ئەگەرچی شار لە چۆڵەوانیدا نیگەرانیەکانی خۆی دەخواردەوە، بینەری دیمەنێکی ناوازەبووم کە هیوای دەبەخشی بەشار، کاتێک بوک و زاوایەک کوڕ و کچێکی گەنج تازە لە هەڕەتی لاوێتیدابوون بە ئەسپایی بە پڕادۆیەک لە کۆڵانێکی تەسکی شاردا خۆیان خزاندە ناو چۆڵەوانی بازاڕەوە، کەپێ دەچوو مێژووی ژوانێک بنووسنەوە دیاربوو دەیان ویست لەسەردەمی کۆرۆنادا دوایەمین ڕۆژەکانی ڕەبەنیان وەک یادگاریەکی سەیر لەناو پیاسەیەکی چۆڵەوانی شاردا تۆماربکەن. ئەمە بکەن بە مێژوویەک بۆ نەوەکانی ئایندە بایی ئەوە شانازی بە خۆیانەوە بکەن کە ناوی ساڵی بەیەکگەیشتنەکەیان بنێن ساڵی کرۆناکە. هەرچەندە ئەمە بۆ یادکردنەوە کەمێک ناخۆشە بەڵام مێژوویەکە قەت بیر ناچێتەوە و وننابێت.
8. تیمە پزیشکیەکان سەربازی ونن
لەو ڕۆژەوەی جاڕی هاتنی کرۆنادراوە بۆ کوردستان تیمە پزیشکیەکانی چمچماڵ ئۆقرەیان لێ بڕاوە، خۆیان لە بەرگێکی خۆپارێزی پزیشکی و دەسکێش و دەمامک ناوە، وەک سەربازێکی ون لەسەنگەری بەرگریدان، پێشمەرگە ئاسا بەرامبەر بە کرۆنا لە شەڕێکی دەستەویەخەدان، ئیعاز بە گوێی هاوشاریەکانیان دەدەن تکایە لەماڵ بمێننەوە، بیر لەوە دەکەنەوە کە چۆن بتوانن خۆیان و هاونیشتیمانیان لەم بڵا شومە بپارێزن شەو و ڕۆژیان خستوەتە سەریەک هەموو ئامراز و میکانیزمێکیان گرتۆتەبەر، بەڵکو ساخوایە کەمێک لە ڕێژەی قەبارەی توشبوانی کرۆنا لەم شارە کەم بکەنەوە. لەملاشەوە خەمخۆرانی شار بێ وچان دەرک بە کەمتەرخەمی حکومەت دەکەن لە ئاست شار و سیستەمە تەندروستیەکەی دەست لەناو دەست لەبیری پێکهێنانی کەمپینن بۆ پڕکردنەوەی پێداویستیەکان و یارمەتیدانی هاونیشتیمانیان، خێرخوازانیش بە پریساکەی بچوک کەناویان لێناوە سەبەتەی خەیری لابەلای نەدارانی شاردا دەکەنەوە.