Mewlana Xalid
Di dîroka Kurdan da hinek şexsîyet hene ku di nav hemû gelên cîhanê da bi nav û deng in. Lê mixabin Kurd tenê ji wan şexsîyetan bê hayîdarin, an jî wan bi agahî û şiroveyên bîyanîyan nasdikin. Ev, ji bo Kurdan trajediyek mezine ku neyarên Kurdan heya îro hebuna kurdan bi hêsanî înkar kirin û wan bê kok û bê dîrok bînavkirin. Di vî warî da tim bi serketin û gelê Kurd di bin bandora xwe da hîştin. Sedem vê yekê ye ku ji bo serkeftin û pêşveçunê Kurd, qasî ku li ziman û çand û hunera xwe xwedî derdikevin, gere ewqas jî ji dîrokâ xwe hayîdarbin. Ji dîroka xwe dersan derînin û gor wan gavan bavêjin.
Dî dîroka Kurdan da jî gelek alim û nivîskar û sîyasetmedar rolên mezin lîstine. Ji wan yek jî Mewlana Xalid e ku ew ne tenê di nav Kurdan da, di nav hemû mislilmanên cîhanê da bi nav û deng e. Îro jî li ser wan xwedî tesirek mezine.
Mewlana Xalid ki ye?
Mewlana Xalid sala 1777’an da (gor hinek çavkanîya jî buyîna wî 1778-1779 e) li bajarê Şehrezorê hatîye dinê. Navê wî Xalid Bin Ehmed’e û ji aşîreta Caf e.
Mewlana Xalid di dema xwe da li ba alimên navdar û endamê tarîqata Qadirî yên wek Muhammed Ademê Kurdî, Salihê Kurdî û Mıstefayê Kurdî xwendîye û ji wan icazet girtîye. Di warê îlmî da kevneşopîya kurdayetîyê teqîp kirîye.
Zemanek dur û dirêj li ba alimên wek Evdurrehim û Evdulkerimê Berzencî, ew ji malbata Berzencî ne û malbata Berzencî bi salan serokatîya serhildanên Kurdan kirine, maye û ji wan dersa îlmê Îslamê, felsefe, mantiq û kelam ê girtîye.
Pişt ra çûye Senendec’ê, li wir jî ji Muhammed Quseymî geometrî û ilmê mîmarîyê hinbuye. Ji wir çuye Bexdayê, du salan jî li ba alîmên Bexdayê maye û vegerîyaye Silêmanîyê.
Piştî mirina Sêx Evdilkerim Berzencî, di xortanîya xwe da rêvebirîya Medreseya Silêmanîyê girtîye ser milê xwe. Li vir heft salan xebitîye û sala 1805’an da berê xwe daye Hicazê. Berê çûye Şamê, zemanek kurt li wir sekinîye û pişt ra çuye Medînê û Mekkê.
Ji Mekkê vedigere Silêmanîyê û demek li wir, li Sînê û Hamedanê mamostetîyê dike.
Di sala 1809’an da bi hevalê xwe Mîrza Azîmabadî ra biryara çûyîna Hindîstanê digre. Ji bo çûyîna Hindîstanê bi peyatî bi rê dikeve û rêwîtîya wî 6 meh dikşîne. Di vê rêwîtîya xwe ya dirêj da, bi taybetî li Îranê rastî gelek aliman dibe û bi wan ra dişêwir e.
Tê gotin ku Mewlana Xalid di demek kurt da li ser 50 mîlyon mirovan tesir kirîye ku bi wê tesîrê di derheqê Quaranê da şiroveyên wan hatîne guhartin.
Li Cîhanbadê, (gor hinek çavkanîyan jî Delhî ye) ji alî Abdula Dehlewî bi rumetek mezin va tê pêşwazîkirin. Li vir icazeta îrşadê digre û sala 1811’an da vedigere Kurdistanê. Di icazatnameya wî da navê wî wuha hatîye nivîsandin: Eb-ül-Bahâ Eşşeyh Ziyâeddin Mevlânâ Halid bin Ahmed bin Hüseyin eş-Şehrezûrî el-Kürdî.
Mewlana Xalid, di civata îslamê da piştî Celaleddin-i Rumi alimê duyemîne ku bi laqaba ‘Mewlana’ hatîye binavkirin.
Mewlana Xalid piştî vegera Hidîstanê berê vedigere Silêmanîyê, paşê jî diçe Bexdayê û li wir Medrasa Îhsanîyê vedike. Ev medresê dibe Dergah a Xalidîya. Li Bexdayê hem Şêxtîya Qadirîya hem jî Şêxtîya Naxşîya dike. Ji ber vê yekê bi pênasa Zulcelaleyn (du bask ) tê binavkirin.
Sedem vê yekê ye ku di hinek çavkanîyan da navê wî wek Mewlana Xalid-ê Bexdadî hatîye nivîsandin, ji ber ku kurdîtîya wî neyê zanîn.
Li Bexdayê nêzikî duh salan disekine û carek din dîsa vedigere Silêmanîyê û li vir jî Dergahek vedike. Li Silêmanîyê gelek kesan perwerde dike û wan wek xelîfeyên xwe dişîne welatên misilman. Tê zanîn ku ji wan xelîfeyan 33 kesên wan Kurd bun ku di nav kurdan da xurtbuna tarîqatê jî ji wir tê.
Mewlana Xalid ji Silêmanîyê carek din dîsa diçe Bexdayê û ji wir jî diçe Salihîyê, Salihîye navçeya Şamê ye. Li Salihîyê jî Dergahek vedike. Lê mixabin 16 Hezîranê sala 1826’an da li Salihîyê ji nexwaşîya webayê wefat dike.
Tirba wî di navbera Şam û Salihîyê da li etega girê Kasyunê ye. Bi fermana Sultan Abdulhamîd li ser Tirba wî kumetek hatîye çêkirin.
Mewlana Xalid bi zimanê Farisî û Kurdî şiîr nivîsandine. Bi xebatên xwe yên edebî jî di nav çand û edebîyata Kurdî da xwedî cîhekî girîng e.
Wek hemû deverên misilman tê da dijîn, li Endonezyayê jî gelek mirudî wî hene. Tê gotin ku ji hinek mirudên wîyê li Endonezya, qasî ku ji Mewlana Xalid hezkirine, ji bo xatirê wî navê kurdî li xwe kirine.
Şexsîyet û alimtîya Mewlana Xalid li ser Tarîqata Naxşîbendîtîyê tesîrek mezin kir û di nav wan da guhartinek mezin çêkir. Naxşîbendîtî berê da jî di nav Kurdan da xwedî rolek gring bu. Lê ew tesîr bi Mewlana Xalid ra gelek mezin bu. Di demek kurt da gelek Kurd li pê wî çun. Piranîya Naxşîbendîyên Osmanî jî bun mirudên Mewlana Xalid.
Mewlana Xalidê Kurdî çawa bu „Bexdadî“
Ji ber ku kurditîya wi neyê zanîn navê wî ji alî Tirkan va wek Mewlana Xalid Baxdadî hatîye bi navkirin, çima ku duh salan li Bexdayê maye. Tirk bi vê yekê jî nesekinîne, di hemû wergerên kitêban da alîyê wî yên kurdî veşartine.
Kitêba ku bi navê “Halidi Bağdadi ve Anadolu’da Halidilik“ da jî wusa kirine. Di rupela 53’ê an da icazetnameya ku Mewlana Xalid ji Şêx Abdula Dehlewî girtîye cîh digre. Lê belê di wê wergerê da peyva „Mulkî Kurdistan“ bi zanayî hatîye derxistin.[1]
Di derheqê fikih û akaîd de gelek xebatên Mewlana Xalid hene. Ji wan yê herî sereke ev in:
1- Mîşbahud’Dîwan (Şiîr-Farisî, Erebî, Kurdî – İstanbul, 1844)
2- Mecdî Tadîfî Menaqîbî (İstanbul, Menkîbe, 1875),
3- Eqîda Kurdîya (Eqide – Bi destnîvîsa Kurdî),
4- Mektûbat (Namyên ji feqîyên xwe ra şandine Erebî – Farisî ),
5- Adab Risalesi (Rîsaleya Edebê)
6- Zikir Adabı Risalesi (Rîsaleya Zikr û Edebê)
7- Cila’ül-ekdâr,
8- Fera’idü’l-Fevâid,
9- Hosînameya Mewlana (Wesyeta Mewlana Xalid),
10- Eqd-ul Cewherî fi Ferqî Beyne Kesb-îl
11- Zübdetü’r-Resail Umdetü’l-Vesail (Ji Mektubat û Rîsaleyan),
12- Makamat-ı Elî Herîrî-i Kurdî, 2 Cild
13- Şerha ‘Eqayida ‘Eddûdî (Kilavuz, ji bo mirovên ku ji mezheba Hanefî derbasî mezheba Şafi’î dibin),
14- Seyalekûtî (Berî sala 1804’an da hatîye nivîsandin)
15- Xalîbet-il Ekrad fî Teqelubat-îl Emsar,
16- Cela-ul Ekdar we Seyf-il Bîtarî we Selewat,
17- Rîsala Adabên Şêx û Mirîdan (Ji bo Şêx û Murîdan Edeba Zikrê)
18- Rîsala Zikrkirina di Tefrîqa Nexşebendî de
19- Akidenâme-i Kurdî.[1]