Di Wêjeya Kurdî de Rola Jinê 1
Qahir Bateyî
Çawa ku di têkoşîna gelê kurd de jina kurd mil bi milê mêrê kurd daye, wisa jî di warê wêjeyê de dest û tiliyên xwe şil kirine.
Şaristanî, çand, helbset, zanist û wêje li her şûn û warê welatekî bi tenê bi hêza milê mêran pêk nehatiye. Di vî warî de jinan jî pêngav avêtine, wan jî barek hilgirtine. Di meydana wêjeya kurdî de jina kurd jî hespê xwe bezandiye û di baxçeyê wêjeya kurdî de kulîlkên herî xweşik wê çandine.
Ma kîjan ji me ye ku li ber lorikên dayikan di dergûşa xwe de di xew de neçûye? Kîjan ji me ye ku li ber dengê stranên bêrîvanên kurd ku dengê wan dişibe xum xuma ava çeman, evîndar nebûye? Kîjan ji me ye ku tûrikê xwe bi çîrokên dayikan tijî nekiriye?
Belê, çawa ku jina kurd di parastina ziman de rola sereke lîstiye, di wêjeya kurdî de jî roleke girîng lîstiye. Bi taybetî jî di wêjeya devkî de.
Di warê çîrok, çîvanok, heyranok, payîzok, tiştonek û hwd. de rola jina kurd tê zanîn. Heya îro jî li deverên çiyayî dayikên ku li ber pêla asîmîlasyonê neketine, dema deriyê tûrê xwe vedikin, çîrok, çîvanok, heyranok, payîzok... jê diweşin.
Tabî çaxê gotina van heyranok, poyîzok û çîrokan cihê cihê ye. Her yek li cihê xwe tê gotin. Yanî her yekê li ser bûyerekê şikil girtiye û di dema wê de tê gotin.
Dema ku mirov li jiyana civaka kurd dinêre mirov dibîne ku di her warê jiyana wan de jinê cihekî xwe yê taybet heye. Mirov dikare bibêje ku jina kurd di nava jiyana civakî, ramyarî de ji xwe re textek ava kiriye.
Em pêşayîkê li wêjeya devkî binêrin ka jina kurd çawa ji xwe re bircên resen avakirine, paşî jî em vegerin ser wêjeya niviskî.
Di gotinên pêşiyan de jin
Di gotinên pêşiyan de pendên ku li ser jinê hatine gotin pir in. Ev yek bê hed û hesab in. Ev gotin qîmeta ku civaka kurd daye jinê nîşanî me didin. Wekî:
“Jin jiyan e”, “Jin kaniya jiyanê ye”, “Jin bedewiya jiyanê ye”, “Jin sebr e”, “Berê text yê jinê bûye”, “Bi xweziyan dest nagihîje baqê keziyan”, “Avahiya malê kabanî ye”, “Jin gol e, mêr çem e”, “Mal têr e, kabanî şêr e”, “Dayik ji bav şirîntir e”, “Zarok yê dayê ye ne yê bab e”, “Şêr şêr e çi jin e çi mêr e”, “Jin dîwarê hundir, mêr dîwarê derve ye”, “Jin heya ji mêran zêde ye”, “Jina baş ji hezar mêrê xerab çêtir e”, “Qîz hene bi heft kuran nadin”, “Qîza filankesê xwîna mêrekê ye”.
Motîva jina baş û ya xirab
Civaka kurd çawa ku cihek birûmet daye jinan, wisa jî di navbera jina baş û ya nebaş de sînorek jî danî ye. Bi vî awayî her gav jina baş rûspî û jina xirab jî rûreş daye nîşan. Yanî civakê hemû jin nexistine dereceyekê.
Ev gotin vê yekê ronî dikin
“Jin jî heye jinkok jî heye, jin li ser jinê re heye”, “Jin hene jan jî hene”, “Jina baş mirovan dike wezîr, jina xirab mirovan dike rezîl”.
Li ser keçîniyê
Civaka kurd her dem keç ji hemû xirabiyan parastiye, nexwestiye ku navê wê xirab derkeve. Keç hene ku di civakê de bûne xwedî rûmeteke mezin. Lewre li ser keçan jî gelek gotin hatine gotin. Wêkî:
”Qîza filankesê xwîna mêrekê ye”, ”Bila mirov ziyaretan xirab bike, lê navê keçan xirab neke”, ”Bila qîzê bibin ser xencerê, nebin ser xeberê”, ”Babê bêqîz çiyayê bêav e”.
Şerê bûk û xesûyê
Li ser têkiliyên bûk û xesûyê û desthilatdariya ku xesû li ser bûkê dike jî gelek gotinên pêşiyan hene. Wekî:
”Qîzîtî çiqas xweş e, bûkatî gula geş e, wexta ku dikeve darê dergûşê, per û baskê wê diweşe”, ”Bûme bûk, bûme pepûk”, ”Bûka xalan delaliya malan”, ”Bûka apê kete kapê, bûka xalê delaliya malê”, ”Bûkê tune ziman, xesûyê tune îman”.
Di destanan de jina kurd
Dema ku mirov destanên kurd analîz dike, mirov rastî serdestiya jinan tê. Di wan destanan de jin xwedî erk û berpirsyar in. Di pêşketina bûyerên wan destanan de jin roleke mezin dilîzin. Ew her tim li dijî neheqî û bêdadiyê radiwestin. Di wan destanan de têkoşînek jinan heye. Bi xwîna xwe jî be jinan di wan destanan de ji xwe re textek avakirine.
Gelek materyalên li ser vê babetê gihîştine ber destên me, her wiha gelek jî yên devkî ne. Wekî:
Memê Alan, Zîna Zêdan, Siyabend û Xecê, Binewşa Narîn û Cembeliyê Kurê Mîrê Hekariyan, Mem û Eyşê, Zembîlfiroş, Sêva Hecî, Menşa Eliyê Selîm Axa, Fatima Salih Axa…
Bi vî awayî bi dehan destanên nivîskî û devkî hene ku tê de serdestiya jinê an jî jinçakî- babegîdiya wê xwe dide der.
Di destanên kurdî de babeteke gelek balkêş jî babeta evîndariyê ye. Evîndariya ku ji keçikê re tê qedexekirin. Gelek caran dawiya van evînan dibe trajedî, gelek caran mirinê jî bi xwe re tîne. Lê tiştê balkêş ew e ku li hemberî keça evîndar bab, bira, dayik, ap çiqas zordestî bi karbînin jî, keç bi ya xwe dike. Li ser van bûyeran bi sedan destanên devkî hene. Çi dibe bila bibe, keç bi ya xwe dike. Ew li hemberî xwe tu zor û zehmetiyan nas nake, ji bo ku bigihîje evîna xwe- evîndarê xwe terka her kesî dike.
Wekî ku di serpêhatiya keça bi navê Hedo û Hesenê Musa de, Hedo wiha dibêje:
“Wele bi xwedê min didinê min nadinê
Min nadinê ezê kincên xwe bişînin ser boyaxê reşkirinê
Ezê mara mêran piştî çavê reş û belek
Li xwe heram kim li darê dinê
De hey wax mala min
Sola torinê Mala Musa qetiya ji çûyînê, ji hatinê
Cilê mala bavê min qetiyan ji danînê, ji raxistinê
Guhê dayika min qul kirin bi galgalê bi gotinê”.
Di strana kurdî de jin
Dema ku mirov naveroka stranên kurdî dinêre mirov dibîne ku temaya evînê temayek herî xurt e.Çawa ku lawikan stran li ser keçikan gotine, wisa jî keçikan strna li ser evîndarên xwe yên law ristine.
Ya rast dema ku mirov straên îro û yên berê dide ber hev, di stranên berê de serbestiya jinê bi awayekî resen derdikeve holê. Mesela keç tim dixwaze dilketiyê xwe wekî “dost” bibîne, keç wî wek “mêvan” bi nav dike û evînê li ser her tiştî re dibîne, malê dinyayê davêje aliyekê. Lê divê mirov bibêje ku di vê evînê de xapandin tuneye, lîstik tuneye, durûtî tuneye, nizimbûn tuneye. Evîneke paqij, evînek xwezayî, evîneke mîna gulsosinên çiyayî bêguneh heye.
Di van strana de hest û ramanên keça kurd wiha derdiçin:
“Lawiko, were de tu were,
Bila serê min qurbana serê te be,
Şevek şevên van payîzan
Mêvanê sîng û berê dosta xwa be
Bêguman ev cureyê strana kurdî pir dewlemend e. Her wiha ev cureyê stranên evînê li hin cihan pir vekirî ne. Yan lawik li ser bedena keçikê dibêje, yan jî keçik bixwe li ser bedena xwe dibêje. Çavên xwe dişibîne çavên xezalan, bisk û keziyên xwe dişibîne marê reş, sîng û berê xwe dişibîne zozanan, biryên xwe dişibîne heyva sê şevî. … Yanî hêmayên gelek dewlemend di van stranên evînê de hene. Me got gelek caran ev stran pir vekirîne. Wekî vê stranê:
“De lê lo heyran
Wezê delalê malê bi rêkim
Wezê temamê rûnê xinisan jê re lêkim
Eger qîma delalê malê pê neyê
Wezê cotê memikan jê re pêşkêş kim”.
An jî wek vê
Lawiko
“Dilê min li ser dilê min re kale kale
Îro cabek ji min re hatiye, dibê lawikê te,
Li welatê xerîbiyê nexweş e, pir bedhal e.
Li welatê xerîbiyê ne balgî ye, ne doşek, ne perpale,
Ezê îznê ji dê û bavê xwe bixwazim,
Herim welatê xerîb, xwe jê re bikim balgî,
Sînga xwe bikim perpale,
Bila lawikê min bi kêf be, êdî nenale”.
Dîsa di stranên kurdî yên ku jin dibêjin de motîveke balkêş heye. Ew jî li ser wan mêran tên gotin ku ji heqê jinên xwe, an jî dilketiyên ku ji heqê heskiriyên xwe dernayên. Ew mêr gelek caran ji aliyê jinan de wek mêr nayên hesibandin. Jin navên nizm li wan dikin: Wekî: “Mêrên çeper, şindonek, kund, kundo, nemêr, şilek, mêrê ketî, pintî, mindar…
Tabî gelek sedemên van strnanan jî hene. Wekî ku bi darê zorê ve hatibe revandin, zewaca bêdil, hevî anîn, çavdêriya mêran, ji mêrtiyê ketin. Dawiya van yekan jin digihîje vê dereceyê ku stranên wekî vê stranê li ser wan mêran bibêje:
“Ezê Diyarbekira şewitî ketim bi mişmişe,
Toq û beniyê min rebenê ser bejna zirav xuşexuşe,
Bila bavê min xêrê bike, xêrê nebîne,
Çawa ezê nedam Xelîlê Qazî, lawkê kurmanc,
Ezê dam kum bi qulkî ji vanê bajariyan,
Ji êvarê heta sibê li ser sîngê min diponije”.
Bêguman ne tenê di stranên evînê de jinan cihekî payeberz girtine. Her wiha di stranên egiîdiyê de, yên rêncberiyê de û civakî de jî jin roleke sereke dilîzin. Lê belê mirov dikare bibêje ne bi qasî stranên evînê.
Her wiha dîsa di çîroka kurdî de jin roleke erjeng dilîze. Ne tenê ji hêla gotinê ve, her wiha ew bixwe di nava çîrokê de ye. Ew carinan periyeke li asîman e, yan li girava heft behran e. Carinan pîreke sehirker e li nava gundan, carinan pîreke xêrwaze li serê riyan. Yanî bi gelek awayan di nava çîrok û heyranokan de cihê xwe digire.
Qahir Bateyî
Çavkanî:
1) Dîroka Wêjeyê Kurdî (F. Huseyn Sağniç)
2) Di Folklora Kurdî de Serdestiyeke Jinan (Rohat)
3) Sanat ve Edebiyatta Temel Kavramlar (Yakup Çelîk)
4) Edebiyet ve Ahlak -Vesta – Hejmar 3-4 (Nujiyan Munzur)
5) Teblîgata Konferansa Wêje û Çandê ya Amedê (Alattîn Aktaş)
6) Ziman û Wêjeya Kurdî (Qahir Bateyî)
7) Wêjeya Kurdî –Maxmûr (Îsmet Yalmaç)[1]