MIHEMED SEYÎD RESAS
Werger ji erebî: Kendal Cûdî
Wezîrekî Fransayê piştî êrişên li dijî Parîsê di Mijdara 2015`an de, ev hevok got:”Agirê ku li Parîsê vêket, çirûska wê li Reqayê destpê kiribû “. Bi vê yekê wezîrê fransî îşaret bi bajarê Reqayê kir ku wê demê paytexta rêxistina #DAIŞ#`ê bû û DAIŞ`ê êrişên li dijî Parîsê girte ser xwe. Di 18`ê Kanûna heman salê de, Encûmena Ewlekarî biryara 2254 a nexşereya çareserkirina aloziya #Sûriye#yê derxist; di vê çarçiveyê de, danûstandin hatin diyarkirin û di meha Çile de destpê kir ku dema wê 6 meh bûn û di meha 7`an a sala 2016`an bidawî dibe. Gelek nîşane wê demê hebûn ku lihevkirina Amerîkî-Rûsî ya der barê çareserkirina aloziya Sûriyeyê, wê ber bibe ferizkirina çareseriyê ve biçe, wekî hevpeymana Daytonê li Yugoslavyaya berê sala 1995`an de. Wê demê, çareseriya navdewletî li ser aliyên şer ên herêmî hate ferizkirin. Lewra, Tirkiyeyê ku wê demê bi #Washington# û Moskovê ve dijber bû, hîşt ku kordînetorê”Desteya Bilind a Danûstandinan”a muxaleftê Riyad Hicab ji danûstandinên Cinêvê ya 3`emîn a bi desthildariya Sûriyeyê re, di Nîsana 2016`an de, vekişe. Tirkiyeyê bi vê yekê xwest ku çareseriya Sûrî ya ku Washington û Moskovê feriz kiribû bêbandor bike. Di heman demê de, Enqereyê ev yek li dijî berjewendiyên xwe didît.
Her wiha, dema ku DAIŞ`ê çemê Firatê li Sûriyeyê û Iraqê ji Cerablûsê heta Felûcê û Mûsilê di havîna 2014`an de kontrol kir, di payîza heman salê de ji bo rêgirtina li hemberî DAIŞ`ê Koalîsyona Navdewletî hate avakirin. Armanca têkbirina rêxistina DAIŞ`ê, piştî ku Amerîka û Rûsya di aloziya Kirim di Adara 2014`an de ji hev dûr ketin, hîşt Washington û Moskovê nêzî hev bibin, ji ber ku têkbirina DAIŞ`ê berjewendiyeke hevbeş bû. Di heman demê de, berfirehbûn belavbûna muxalefta îslamî ya çekdar li Sûriyeyê û kontrolkirina parêzgeha Idlibê û herêmeke berfireh ji herêma Xab di Buhar û Havîna 2015`an de, Washington erêkirin da Rûsyayê ku bi awayekî leşkerî di Îlona 2015`an de destwerdana Sûriyeyê bike, an jî “Bêdengbûnekê erêkirin”der barê destwerdana Rûsyayê li Sûriyeyê bikar anî. Ev rastî piştre di hevdîtina Viyeneyê di Cotmeh û Mijdara 2015`an de derket holê ku Amerîka û Rûsyayê lihev kirine ku aloziya Sûriyeyê li gorî biryara 2254 de, were çareserkirin.
Êdî li vir, ji ber belavbûna DAIŞ`ê li Sûriyê û Iraqê û îslamî jî li Idlibê û herêma Xab, civaka navdewletî careke din giringî da çareseriya aloziya Sûriyeyê. Her wiha, rêya Şam-Humis ji aliyê çekdarên”Ceyş Islam” di Îlona 2015`an de li Domayê hate qutkirin. Di heman demê de, bi êrişên Parîsê re, DAIŞ`ê berê xwe da rojava. Beriya vê girindayîna nû ji aloziyê re, ji ber nakokiyên Amerîka û Rûsyayê ji ber aloziya li Ukranyayê, çareseriya aloziya Sûriyeyê hate rawestandin. Di encama vê yekê de, danûstandinên Cinêvê ya 2`emîn a ku li ser lihevkirina Rûsyayê û Amerîkayê li gorî biryara 2118`an di 27`ê Îlona 2013`an de hate amadekirin ku têde daxwaza lidarxistina Cinêv 2 hate kirin da ku daxuyaniya Cinêv 1 red bike, têk çû. Di heman demê de, biryara navdewletî bi xwe, pişî lihevkirina Amerîka û Rûsyayê der barê çekên kîmyewî li 14`ê Îlonê de, hat.
Giring e ku di vê çarçoveyê de, em îşaret bi nakokiyên Amerîka û Rûsyayê li Sûriyê bikin ku ew nakokî ji dema ku Moskovê Veto di Encûmena Ewlekarî di Cotmeha 2011`an de bikar anî, eşkere bû. Piştre Amerîkayê bi awayekî yekser û ne yekser çek da muxalefta Sûriyeyê, li beramberî wê jî Rûsya di aliyê siyasî û leşkerî de, bi awayekî hêz li kêleka desthildariya Sûriyeyê bû. Di encama vê yekê de, êdî Koşka Spî û Kermilin lihev neciviyan, tenê di Buhara 2013`an de dema hevpeymana Kerry û Lavrov di Gulana 2013`an de li Moskovê. Di wê hevdîtinê de, Kerry û Lavrov lihev kirin ku daxuyaniya Cinêvê ya 1 ku di Hizêrana 2012`an de derket aktif bikin, lê ev lihev kirin tenê li ser kaxezê ma û piştre hevpeymana kîmyewî û biryara 2118 û Cinêv 2 hatin aktifkirin.
Li ser erdê, hevpeymana Kerry û Lavrov pêk hat, ji ber ku Washington êdî destek li ser tevgerên islamî yên Ixwanî qut kir, ku Amerîka rê da wan ku li Misirê û Tûnisê sala 2011 û 2012`an desthildariyê bidest bixin. Di encama vê yekê de jî, piştre Amerîka û Rûsya nêzî hev bûn. Lê ji aliyekî din ve jî, dûrketina Amerîkayê ji îslamiyan ku hemwextî çûyîna mîrê Qeterê Şêx Hemed Bin Xelîfe Al Tan û têkçûna hukimê Ixwan Musilimîn li Qahîreyê çêbû, bû sedem ku têkiliyên Amerîkayê bi Enqereyê re aloz bibin, ji ber ku hevpeymana bi Lavrov re, sîwana Amerîkayê li ser rola Tirkiyeyê li Sûriyeyê rakir. Her wiha, pêvajoya hevkariyê di navbera Washington û Moskovê li Sûriyeyê destpê kir, lê tenê aloziya Ukranyayê ya sala 2014`an hinek rewş ne baş kir. Lê DAIŞ`ê dîsa careke din Amerîka û Rûsyayê gihandin hev. Di heman demê de, Amerîka û Rûsyayê lihev kirin ku rê nedin çekdarên îslamî yên sûrî yên muxalif biser bikevin.
Di vê çarçoveyê de, êdî diyar dibe ku çawa dînamîkên çareseriyên aloziya Sûriyeyê bi hevpeymana Washington û Moskovê di her du biryaran de 2118 û 2254, destpê dike. Lê di 6 salên borî de, ew dînamîk rawestiyan, lê ji aliyekî din ve jî aloziyeke bêdeng di navbera sala 2017 û 2021`an de derket. Ji wan aloziyan, avakirina baregehên leşkerî yên Amerîkayê li rojhilatê çemê Firatê ji sala 2017`an ve, da ku li hemberî hebûna leşkerî ya Rûsyayê bisekine, lê bê ku werin rû hev, tevî ku diyar bû ku li dijî wê bû. Li ser vî esasî, Sûriyeyê yekemîn dewleta li cîhanê ku baregehên leşkerî yên Amerîka û Rûsyayê bi hev re lê hene ku ev rewşeke dijber e, di heman demê de ji sala 2017`an ve, li tu çareseriyekê nehate peydakirin, berovajî ku dema ku her du biryaran 2118 û 2254 êdî ronahiyek dît. Ev yek di demekê de ku Amerîka daxuyanî didan ku wê Sûriyeyê ji bo Rûsyayê bikin”Çirav” û êdî Amerîka herêmên Sûriyeyê yên ku Rûsyayê têde bûn, bi rêya cezayên Qanûna Qeyser ku di Hizêrana 2020`an de kete piratîkê, kirin herêmên aloziyên aborî. Li ser erdê, Washington bi rêya hebûna xwe li rojhilatê Firatê, aboriya Sûriyeyê xiste bin destê xwe, di encamê de rewşa Amerîkayê li Sûriyeyê ji Moskovê xurtir bû.
Balkêş e ku dûrketina Amerîka û Rûsyayê ji hev, derfet ji serokkomarê Tirkiyeyê re Erdogan re hate dayîn ku têkiliyan bi Rûsyayê re ava bike. Di encamê de, gelek herêmên Sûriyeyê dagir bike û xiste bin desthildariya leşkerî ya Tirkiyeyê bi awayekî yekser û hîn caran bi awayekî ne yekser. Di heman demê de, ev dûrketin, derftek ji Tirkan re hate dayîn ku li ser du aliyan bilîzin, nexasim bi berjewendiyên Amerîkayê yên eşkere der barê mayîndekirna rewşa heyî ya li Idlibê û ev yek li dijî daxwaza Moskovê ye. Her wiha, nêzikbûna Rûsya û Tirkiyeyê ya zêde piştî şerê Rûsyayê yê li dijî Ukranyayê, hîşt ku Enqere dûrahiya navîn a ku di salên borî de nêzî Moskovê û Washingtonê dibû, derbas bike. Dibe ku ev nêzikbûna zêde ya di navbera Enqere û Moskovê de, bihêle ku lihevkirinên nû û tevgerên hevbeş li ser axa Sûriyeyê çêbibe, heta niha nayê zanîn ku wê helwesta Amerîkayê li hemberî vê yekê çawa be.
Encam, Washingotin û Moskovê ji sala 2011`an ve, dînamîkên rast ên çareseriyên aloziya Sûriyeyê ne. Dûrketina wan ji hev jî, aloziya Sûriyeyê xiste rewşeke xetimandinê. Di heman demê de, heta niha nayê zanîn ku rûbirûna Rûsyayê bi NATO`yê re li Ukranyayê, wê bihêle li Sûriyeyê werin hemberî hev, tevî bi awayekî ne yekser jî. Lê tekez e ew e ku eger li Ukranyayê çareseriyek çêbû, lihevhatina Amerîka û Rûsya, wê bi xwe re çareseriya navdewletî ya ji bo çareserkirina aloziya Sûriyeyê bîne.
Mihemed Seyîd Resas: Nivîkar û lêkolînerekî ji Sûriyeyê ye. Gelek pirtûkên wî hene wekî”Piştî Moskovê”,”Zanebûn siyasî di fikirê islametî de”û pirtûka”Ixwan Muslimîn û Îran”. Her wiha, Seyîd Risas ji sala 1998`an ve, di rojameyên Lubnanê de, dinivîse. [1]
Werger ji erebî: Kendal Cûdî