نامونیشانو بابەتی: چێشما کەرد بەشێ جە ویرەوەری دوێ ڕچە ماڕ و پێشەنگا شیعرێ نەوەی هۆرامیێ
#قەقنەس# و #کەیلاو# 01
بەشو یەکی
ئاادە کەردەی پەی کوردیپێدیای: #جەلیل عەباسی#
واتێوە جە ئامادەکاری:
تاریخو ئەدەبیاتو هەورامانی نەنویسیانۆ، تۆمار نەکریان. پی بۆنۆ بەشی فرەو سامانی ئەدەبیما وڵاویان. فرەو کەسایەتییەکاما مەژناسمێ و مەزانمێ چکۆ و چەنی ژیوێنێ و بەرهەمشا کامە بیەن و چ سەروەتێوەشا پێشکەشو وڵاتی و خەڵکو وەڵاتی کەردەن. بەڵام ئارۆ هامکێشەکە جیاوازا، ئارۆ ئامێر و هۆکارێ پەیوەندی و هەرپاسە تۆماری فەتوفراوان هەنێ وەرو دەسیمانە و ئێتر مەتاومێ بەهانێ نەبیەی ئا ئیمکانات و ئا دەرفەتا گێرمێ. ئیسە ئێتر پەنەوازا گردما هەوڵو تۆمارو بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما بدەیمێ و پەی سەوای و ئایەندەی پارێزنمێش. بە تایبەتی ئەدەبو ئارۆیما و بەتایبەتیتەر ئەدەبی تازە و مۆدێڕن کە چرکە بەچرکەش ئەشۆ تۆمار کریۆ. ئی دەقە هەر پی بۆنۆ نویسیان تا بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما پارێزیۆ.
ئی ویرەوەریێ بەشێنێ جە مێژوو ئەدەبیاتو هۆرامانی بەتایبەت جە ژانرو شیعرێ نەوەی هەورامیێ کە دوێ پێشەنگا ئی ڕەوتیە (جەلیل عەباسی/ قەقنەس و ڕەوف مەحمودپوور/ کەیلاو) پێوەرە نویستەن تا بۆ بە بنەمێوە پتەوە پەی وشکنای و کونجکۆڵی و نویستەی سەرو مێژوو ئەدەبو هەورامانی.
واچمێ و نەواچمێ سەروو هەوڵ و تەقالا و مانیایی ئێمەرە، شێعرەی نەوەی هەورامیە جمیاوە، تنگیاوە و گەشەش کەرد و بیە بە ڕەوت. ئاساییا ئەگەر چی بوارەنە بڕێو پەرسێ وەشێ با، پێسەو: ئی هەرمانێ کەی و چەنی دەسش پەنە کەرد؟ هەنگامەکاش کامێ و چێشێ بێنێ؟ چەنی ڕچەش ماڕا و بیە بە ڕەوت و...؟
پەی ڕۆشن کەردەیۆ بڕێو ئەچا ئاخۆ و ئەگەرا، لازمما زانا ئی بابەتی وزمێ وەردەسو پەیجۆرکارا و پێشکەش بە تاریخو ئی ڕەوتیشە کەرمێ.
بابەتێوە کە ئەشیا فرە زووتەر و جە ساڵە ویەردەکانە هەرمانەش سەر کریایە تا بیە بە بنەمێوە پەی پەیجۆرکاری و کنەی و شۆنیرەلوای تاریخی تازەو شیعرەی نەوێ هەورامیانێ.
بەهەرحاڵ، گەرەکما بۆ یان نا، باسوو شیعرەی نەوێ هەورامیانێ بەسیان بە دوێ نامێوە: قەقنەس و کەیلاو. ئەڵبەت دماو م، عوسمان هەورامی کە وەڵتەر جە هەورامانو بەشو ئەودیمیەنە پێسەو شۆڵێوه برووسکیاوه. بەڵام ئانە قەقنەس و کەیلاوەنێ کە جۆماڵشا کەرد، ئاوەکێشا جارییە کەردە دلێ جوەو تازەگەریی باخچەو ئەدەبیەرە. دیارا ئانە ئادێچەنێ کە ئەشیا و ئەشیۆ قسێشا بۆ سەروو ئی ڕەوتی و چەنیەتی دەسپەنەکەردەی و بە ئەنجام یاونایش.
ئی نویستەیە، وەرویروو هەردوین بە هامویری و هامدەنگی، پەی تۆمارو بڕگێوە جە تاریخو ئەدەبیاتوو هەورامانی و بەتایبەتی سەرهوردای شیعرێ نەوێ هەورامیانێ.
سەرەتایەکاو ئاشنایەتی:
یەکەم چرکەساتوو ئاشنایەتیما کتێبخانێوە خنجیلەنە بێ جە بەشوو ڕۆشنویری (بنیاد امور مهاجرین)ی جە مەریوان:
چاگە و چاگەوە پەی یوەم کەڕەتی یۆترینما ئەژناسا، بێ ئانەی زانمێ تەقدیرو ئی یەکەم ئاشنایەتیە، چە هەرمانێوە گەورێش ئینا شۆنیەوە. حەکایەت پیجۆرە بێ: ساڵه و 1360 کۆچی ڕۆجیاری بێ. جەنگوو ئێران و ئێراقی گەرم بێ و خەڵکوو کەیمنەیچ پێسەو خەڵکو دەگا مەرزیەکا، ئاوارێ بیێبێنێ و فرەتەریچ ڕوەشا کەردێبێ مەحاڵو مەریوانی. خەڵکو دزڵیێچ هەرپاسە.
جە شارو مەریوانیەنە ئیدارێوەشا کەردەبێوە واچێنێش پەنە: «بونیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی». ئی ئیداره تا ڕادێوە کۆمەکو ئانیشا کەرێ ئاوارێ دەسو جەنگی بێنێ. هەرچا ئیدارەنە، کتێبخانێوە گەورەشا وستەبێ ڕا و پەڕ بێ کتیبێ. ئی کتیبخانە بەرەش پەی ئا مەدرەسەیا و ئا گەنجە هۆگراو وانایۆ کە ئاوارێ بێنێ کریاوە بێ و بیەبێ خرۆزگاو جوانە ئاوارەکا.
ئا وەخت کەیلاو کلاسو ئەوەڵو دەبیرستانی بێ و قەقنەسیچ ڕاوەبەرو ئا کتیبخانەیە بێ. ئێمە جاروبار جە کتیبخانەکه و ئا ئیدارەینە یۆترینی وینێنمێ، بێ ئانەی بزانمێ هەردویما وەشما جە ئەدەبی و شێعرا مێ.
پاییزو هەمان ساڵێنە پەی مەدرەسەیە ئاوارەکا مسابێقێوەشا‌ نیارە، تایبەت بە کتێب وانایۆ. قەرار دریا بەشدارەکێ خەڵات کریا و هیتێ پاڵێ وەرزشیێ چینیێچ بە تایبەتی دریا پا کەسی بۆ بە بەرەندەی یەکەم. ئا سەردەمە پاڵای کەتانی چینی نرخ و برەوێ فرەش بێ.
پەی بەختێ خرابێ جە مسابێقەکەنە کەیلاو بی بە نەفەرو ئەوەڵی و هیتێوە پاڵای ساق بەرزێ چینیێش دریێ پەنە و ئینەیچ مایەو دڵوەشی بێ پەی جوانێوە ئاسەردەمیە، چونکە چا سەردەمەنە جە مەریوان ئا جۆرە پاڵایێ نامیێ بێنێ، بە واتێوەتەر، ئا جۆرە پاڵایێ نایابێ و گرانێ بێنێ.
کەیلاو بە دڵوەشیۆ پاڵایەکا بەرۆوە یانە و کەرۆشانە، وینۆ تاکبەتاکێنێ!!
ئازا بەرۆشاوە پەی بونیادی تا پەیش فاڕا. (بێ ئانەی گۆش دۆ بە قسەکێ حاجی حسەینو زاوەری)!! بەڵام هەرچی شۆنگیری کەرۆ فایدەش مەبۆ و کەس جوابش مەدۆوە . نەک هەر پاڵایەکاش پەی مەفاڕا، بەڵکوو پاڵا تاکبەتاکەکایچش مەداوە پەنە.
هۆکارو ئانەیچ قەقنەس بیەن کە پێسەو ڕاوەبەرو کتێبخانەکەی بڕیارش دان پاڵایەکا نەدریاوە کەیلاوی.
ئی ماجەرا بی بە یەکەم هەنگامەو ئاشنایی و یۆترین ئەژناسایما و ئیتر کەم کەم ئاشنایەتیەکە گەرم و گەرمتەر بی. دماتەریچ باسوو ئا پاڵایا بی بە مەزەو باسەکاما و خوایما و پێسەو ویرەوەریێ وەشی هەمیشە یادش کەرێنمێوە و کەرمێوە.
هەرچی بێ، ئا حەکایەتە و ئا کتیبخانە و بە تایبەت ئا مسابێقە، بی بە سەرەتاو ئاشنایی ئێمە و ئا ئاشناییچە دماتەر بی بە شۆنەمایێو پرشنگدارە پەی ڕەوتو شێعرەی نەوەی هەورامیێ.
باس و بابەتو شێعرێ:
دماو ماوێوە شارو مەریوانیچ بۆردمان کریا و خەڵک ئاوارە و تەفروتوونا بی و هەریۆ کەوتیمێ یاگێو. ئێمەیچ جە یۆی بڕیایمێ. خۆ ئا وەخت نە تەلەفون بێ و نە ئێمکانو ئاما و لوای ڕەحەت بێ. ئانە بێ کەسی نەزاناش کتیبخانەکەیچ چێشش پەنە ئاما و ئا کەسایچە پەی وانایۆ یان کتیب بەردەی چاگە یۆترینی وینێنێ پرژ و بڵاوێ بیێ.
چا ڕۆزگارەنە، مەڕەو گاوا جە قووڵایی دەربەنو دزڵیێنە، بیەبێ بە ماوایێو ئارامە پەی بەشێوە فرە چا خەڵکی ئاوارێو دەسوو جەنگی بێنێ. فرێوە خەڵکو دزڵیێ، مەریوانی، بەشێوە جە خەڵکو کەیمنەی، بێرواسی، زاوەری، تەنانەت ئاوارێ و خێزانێ بنارو شارەزووریچ چاگە بێنێ. یانەو کەیلاویچ چاگە بێ.
قەقنەسیچ ئەچا سەردەمە سنەنە بێ، جە بەرنامەو هەورامی ڕادیۆ سنەینە هەرمانە کەرێ. دماو یەک دوه ساڵێو جاروبار بۆنەو سەردای یانەو مامۆیشۆ ئامۆشۆ ئاگەی کەرێ. چاگە فرسەتو چەم‌پنەکەوتەیما فرەتەر بێ. جە دیدارەکامانە باسوو کتیبا و بە تایبەت شێعرێچ کەرێنمێ. چا ساڵانە باسو شێعرەی نەوێ گەرمتەر بێ. بە تایبەت وەختەکارێو شێعرێ نیمای وانێنمێوە.
فره و جارا لوێنمێ بن تەوەنەکا، یان سێبەرەو هەژگێوەنە نیشێنمێرە و باسما باسوو شێعرێ بێ. بەتایبەت فرە چەنی شێعرەکاو نیمای دەرگیرێ بێنمێ و سەرشا باس کەرێنمێ. باسو ئا سەبکیە کە نیمای ئاوردەبێنە و... تەنانەت سەعیە کەرێنمێ تەرجمەشا کەرمێوە بە هەورامی تا بزانمێ کریۆ بە هەورامیچ شێعرێ ئەچامنێ بنویسمێ؟ پەی نموونەی کەیلاو شێعرێوە چا شێعراشە تەرجمە کەردەوە و باسی فرەما سەر کەرد: سوی دە آمد آن زن انگاس...
قەقنەس واچێ من چی بارەوە بڕێ کارێم کەردێنێ و لوانا دلێو ئا بابەتی.مەنزور هەرمانە سەرو شێعرەی نەوێ و نویستەی دەقی بێ. شیعرەو بەرو ڕەنجییش هەر چا دیدارانە واناوە پەی کەیلاوی. کەیلاویچ عەلاقەو وێش پا شێوازی نەشارێوە. خولاسە سەرو ئی بابەتی باسما گەرم بێ. ئامۆشێما گەرمە بیێبێ. جە سنە و جە مەڕەوگاوا یۆترینی وینێنمێ. جارێوەشا قەقنەس سنەوە بڕێ کتیبێ شێعرێ تازێ ئەودیمی مارۆ پەی مەڕەوگاوا.(تریفەی هەڵبەست، شەونامەی شاعێرێکی تینوو، دوانزە وانە بۆ منداڵان، شه و نیە خەونتان پێوە نەبینم، زریان و...) بە وردی وانێماوە و ئینجا چەنی بڕێ شێعرا نیمای و شاملوی و بڕێتەر جە شێعرە فارسیەکا لەیەکما دێوە. باسوو ئانەیما کەرد کە چی ئێمەیچ پێسەو هەورامی، ئەشۆ شێعرەما هەر قەدیمیە بۆ و ڕوو بە ئا دەرەتانی نەلۆ؟. تەنانەت سەرو دلێنەو شێعرە کلاسیکەکا باس کەرێنمێ و گلەیێما فرێ بێنێ کە چی وێشا نەدان قەرەو بڕێ بابەتارە...[1]