S. Serhedî
“Te rihê xwe bi hinek tiştan ve girêda ku qet ji wan fêm nekir, qet.” [r.269]
#Bextiyar Elî#
Bextîyar Elî di Êvara Perwaneyê da dîsa şêweyeke xeyalî, warekî bindestî û bi rihên tevger ve xwe nîşanê me dike. Bextîyar Elî bi tewsîrkirina hunandina romanê ve hêmana efsûnîya realîst a serekî nîşan dide. Komek keç û xort di jîyana xwe ya rojane da gelek zehmetan dibînin û ev zehmet jî wan ji jihevduhezkirinê mihûz dike. Her ku diçe di bajêr da kuştina evîndaran zêdetir dibe û jîyana wan kesan wêran dibe, ji xwe ra cihekî nepenî, utopîk û tu kes nikaribe wan aciz bike digerin û ev fikir jî ji alîyê Nesredinê Behxweş ve tê kirin û ji wan ra Aşiqistanê ava dike. Perwane û Ferîdûn bi hev ra rêwîtîyê dikin û diçin aşiqistanê ji wir şûnda her lehengek çîrokeke nû diqewimîne. Di nav aşiqistanê da hemî kar, karê evîn û hezkirinê ne û bi awayekî hunerî tên çêkirin. Ew der cihekî îdeal e, lê demek şûnda kesên di aşiqistanê da hezkirineke ne Heman rêçê da ne, ji vir şûnda jî dibe giranîyek da ku leheng pê nikaribin û yek bi yek têk diçin.
“Ez, Xendana Piçûçik, berî niha bi çend salan di wan hemû bûyerên ecêb de jiyam, ku di dawî de dijwar bû heya hinekî mezin nebim bikaribim bi hemû wateyên wan têbigihim û wan binivîsim; ew bûyerên ku vêga weke gilokeke hevdûgirtî li wan dinerim, ne ku tenê ji ber ku pêwendiyeke mezin di navbera wan hemû tiştên ku qewîmin de hebû; lê belê ji ber wiha têdigihim ku qeder û çarenivîsên mirovan jî bi hêsanî ji hev nayên cudakirin.”[r.11]
Gava ku roman wiha dest pê dike, meriv serwext dibe ku romanê di nava xwe da gelek tiştên sosret biqewîmine. Taybetîyên realîzmê, efsûnîyê û modernistîyê di nava xwe da beş bi beş bi hev ra girê dide û bi şêweyeke xurt ve didomîne. Roman du alîyan ve pêk tê: yek ji alîyê Aşiqan ve yê din jî li alîyê kevneperestan ve û xêncî van gelek caran realîteya cîvakî-sîyasî-olî hemberê kesayetan e. Roman her tim bi qalkirina Xendana Piçûçik ve dewam dike, ev bûyerên nîvcomayî her tim di nav xwînê da gewr dikin, carna lehengên çîrokê ji ber kesayetên xwe bihêvîyeke berdewam ve jîyana xwe vedigûhêzîn in. “Dixwazim herim cihekî din, girîng ew e li cihekî ranewestî.”[r.131] di nava çîroka pirdengî da çi qas kes hebin ew qas jî bûyer, sedem û nîvcomayîn hene, gava ku Perwane vê gotina li jor dibêje meriv dibîne ku xeyaleke bêbîr dest pê dike û dawîya wê jî nîn e.
Georg Lukâcs ji bo rewşên wiha ra wiha dibêje:” Ku derê dibe, bila bibe, ev daxwaza hevgihînê ye.” hevgihîn her tim bi Perwaneyê ve ne, Perwane ev keseke ku li pey şopa eşqê diçe û di nav têkçûyîneke windayî da ne, û ku yên li wê derê dimînin jî hêdî hêdî têkçûyîna xwe dibînin, şeva ku Perwane diçe û bavê wê pê dihese û piştre digirî, wê demê Xendana Piçûçik wiha dibêje :” Girîyê bavê min balkêştirîn tiştê jiyana me bû?”[38] di vir da jî xuya dike “têkçûyîna mêranîyê(zordestî) Bextîyar Elî bi şêweyeke nuxumandî ve nîşanê xwîneran dike, dema ku em lehengên romanê dinhêrin di nava Aşiqistan û Kevneperestan da her lehengekê/î ji xwe ra zagona rastîyê- afirandîye, kesên aşiqistanê ne li pey eşqekê ne, her kesek ku dawîya xeyala wî/ê di astengîyê da ava bûye. Zordestîya kevneperestan piranî bi olî ve rêve diçe, û nahêlin carinan xeyalek jî bê afirandin û wisa jî didome.
Tu kes ji xwe mikur nayê, kolonyalistîyeke bi ol û hizirî li ser kesên aşiqistanê heye, tişta herî zêde ku bi olê ve hatîye girêdan; jin û qîz xirab in li ber çavê kevneperestan, ev kêmasîyeke bi alîyê kevneperestan ve tê parêzandin ew jî bi gotina Virginia Woolf ve wiha tê nîşankirin:”Jin kêmaqil in, birihim in û birdozîya jinan li alîyê exlaqê ve qels e.” divê ev gotina ku di hişê kesên dijberê jinan da bê guhirandin, û vê yekê napejirîne. Bi van gotinan ve jî xuyaye rewşa jinan di vir da jî wisan e. Him jî di romanê da di xeyal û xeyalistana jinan da bi alîyê ol û zordestîyên ve têkçûyînek heye ji ber wê jî hiz dikin wan kesan bikin boraq û qurbanî lê exlaq û bawerî ne bi zorî dibe “dixwestin bi devê şûr exlaqan rast bikin.”[r.224-25] Di gelek cihên romanê da dîyalektîka kesan xwe dide dest ev mîna navajoyekê ye û hûrbûnî û wêranbûyî xuya dike. Realîteya di hişê Xendana Piçûçik da xwe gelek caran eşkere dike, ji xwe ev eşkerekirin nemûşa herî helez e, û bi bandor jî didom e, ji bo birayên xwe wiha dibêje: “pir caran min wiha bawer dikir ku navê min nizanin, bi giştî tenê weke -tu- gazî min dikirin.”[r.135] ev rewş him rewşa kurdan nîşan dide him jî kesayeteke ku di nav hebûnê da winda bûye û bûye -tu kes- an jî “tu” , meriv dikare ji wan ra bibêje ev jî têkçûyîneke. Ji xwe roman pir caran rewşeke elemkêş û bi jan ve xuya dike ew jî bi leîtmotîfeke “destpêka demsala xeyalan” ve didome. Heke xeyal hêvîya demsalekê bibin, ew her tim bêhêvî dibin û carinan jî heta bi hetayê têk diçin.
Êvara Perwaneyê, Avesta, 2015, Stenbol
Tiştên herî balkêş rewşa Kurdistan û kesen Kurdistanî bi çarçoveyeke şikestî ve her tim pêşkeşî me dike, welêt kavil bûye û heta ku kesan çîrokên xwe jî firotine, ev bûyer jî şêweyeke pirdengî ye û wiha jî tê xuyakirin: ” welat hemû goristaneke mezin bû, yan gora tevlihev ya wan leşker û pêşmergeyên bû ku şer laşên wan di nav zevî û bax û cade û kolanan da dihişt, yan gora wan dildaran bû ku xencerên bira, bav, grubên olî û mezhebî yên şerperest ew serjê dikirin”[148]
Em dikarin çend nemûşên din jî bidin, di dîroka Kurdistan û Rojhilata Navîn da ew jî ev e ku jinên xwe dişewitînin û xwe dikujin, ev mijar gelek deverên Kurdistanê qewimîne û hê jî diqewime ji ber neçarîyê jin rizgarkirinekê di vê mirinazordestîyê da dibînin û xwe wisa jê xilas dikin. Perwane tişteke xwezayî ye dibe toz û ba her tim nabe ku bê girtin, lê xwesteka Perwaneyê ew e ku heta hebe, her tim here li ku û kî derê dibe bila bibe “mîna gelek lehengên Aşiqistanê gihiştîbû wê rastîya ku namire, ew ne rastîyeke şikestî û nîvcomayî ye, ev tenê lerizandina peykerên ku rihên wan li ser wan difire ye.
Xwîn motîfeke gelek helez e, roman bi xwîna ajalan ve dest pê dike û bi xwîna mirovan ve jî têk diçe, em nikarin bibêjin xilas dibe, xilasbûyîn wateya tişteke berdewamî dibe, lê têk çûyîn dawîya kesayetê bi xwînê ve dixemilîne.
Di romanê da lehengekî bi bandor dîsa heye ew jî Nesredînê Behnxweş e, ev kes ji bo aşiqan cihekî an jî ku em ji ra bibêjin cihanekî utopîk ava dike, û bûyerên di wir da jî di Keşkûla Aşiqan da qeyd dike. Xêncî vê bûyerê defterên Midya yê jî gelek bi kêr tên, ji ber ku Xendana Piçûçik hemî bûyerên xilasbûyî di wan pênûsan da dixwîne û vedibêje. Dawîya kesên ku di aşiqistanê da ne bi mirina Medyaya Xemgîn ve dest pê dike û heta ku dor tê Perwaneyê, lê sedema talankirina aşiqistanê Mesûme ye.
Di nav kevnperestan da Mele Kewser mîna desthilatdarekê her tim li ser ax û xeyalan zordestîyê dike, Mele Kewser nîşaneke mezin e, ji bo ol û kevneşopîyê, ji ber ku di nav tarixa kurdan da ev bûyerên wiha pêk tên, hê jî dom dikin. Roman têkçûyîna xwe bi kuştina Perwane û Medyayê ve eşkere dike û benda demên bêhêvîyên din dibe. Her lehengê Êvara Perwaneyê bi nav û tevgerên xwe yekta ne û dikarin bi tena serê xwe jî hebûna xwe ava bikin. Mîna ku Nesredîn bi hebûna xwe ve him ji xwe ra him jî lehengên din ra jîyanek afirand û bû afirînerekî xwedahî. Ev bûyer trajedîya kurdan e, bi rastîya efsûnî ve mîna îronîya reş hatîye vegotin.
Roman her çi qas bi soranî û çapeke sererastkirin be jî, ji alîyê wergerê ve gelek pirs û girêk hebûn. Kêmasîyeke qels xuya dikir. Wergereke din jî nîn e, da ku em bibêjin kîjan baştir e.
Stranek di nav pirtûkê da dihate qalkirin. Kesên ku dixwazin dikarin guhdar bikin.
Xelîl Mewlanayî- Bê to.[1]