دارا هەورامی
هونەر و هونەرمەند دوو وشەی پێکەوە بەستراون، ئەگەر یەکێکیان لەوی دیکە جیا بکرێتەوە، ئەوە بێگومان تای تەرازوو بە لاسەنگی دەوەستێت .
ئەو فەرهەنگەی کە هونەرمەند پەروەردە دەکات، وەک ئاوێنەی ڕوو تەخت وەهایە، کە هونەرەکەی تێدا دەبینێتەوە. زۆرجار ئەو پرسیارە لە هونەرمەند دەکرێت و پێی دەڵێن: چی تۆی کرد بە هونەرمەند؟ بێگومان لە وەڵامدا دەڵێ: هونەری ڕاستەقینەی نەتەوەکەم، دیارە هونەریش بەها و ماکی تایبەتیی خۆی هەیە و بە هەموو کەسێک ناڵێن هونەرمەند، تا خەسڵەتی هونەریی نەبێت، ئەوەش بەهۆی ئەوەیە کە ئەو هونەرمەندە، پابەند بێت بە خۆشەویستیی نیشتمان و زێدی خۆی. هەڵبەتە مەبەستی من ئەو هونەرمەندانەیە کە بە شێوەیەکی گشتی لە هەموو بوارەکانی هونەردا کاردەکەن، بەڵام بە شێوەیەکی تایبەتیی مەبەستم هونەرمەندی ئاواز و گۆرانی و موزیکی هەموو دەڤەرەکانی کوردستانە، لەوانەش هونەرمەندانی #هەورامان#، چونکە زیاتر ئاشنایەتیم لەگەڵیاندا هەیە. زۆر جار لە مەجلیسەکانی هونەرمەندانی هەوراماندا دادەنیشم، باسی ئەوەیان لەگەڵدا دەکەم کە ڕاژەی هونەری ڕەسەنیی خۆیان بکەن، نەکەونە شوێن لاسایی و چاولێکەریی هونەری بێگانە، چونکە هونەرمەند دەبێت لە خۆیەوە دەست پێبکات و ستایلی خۆی هەبێت.
هەر لە دێر زەمانەوە واتایەکی دی هونەر و ئاواز و گۆرانی و شایلۆغان لە هەوراماندا باو بووەو ئارەزوویان لێ بووە. هونەر و ئاواز و گۆرانی بەلای منەوە لە ئاوایی و گوند و لادێکاندا پاکژ و خاوێنترە لە ڕووی دەنگەوە، بەڵام لە بواری تەکنیک و پێشکەوتنەوە تا ئێستا لە شارەکاندایە. ئەوەش هۆکەی بۆ دوو لایەن دەگەڕێتەوە:
یەکەم: ئەو ڕژێمانەی کە حوکمی کوردستانیان کردووە، هەموو گوند و ئاواییەکانیان وێرانەخاک کردووە، چونکە لانکەی پەروەردەکەری هونەرمەندی پێشمەرگە بوون و سەرچاوەی شۆڕش لە گوندەکاندا بڵێسەی سەندووە .
دووەم: نەبوونی ئاو و کارەباو خزمەتگوزارییەکان لە هەموو ئەو گوندانەدا، تا ڕووخانی ڕژێمی ئێراق و هاتنەکایەی بواری میللی و نەتەوەیی لە ساڵی (1991) ەوە، بەڵام ئێستا هونەرمەندانی لادێکانمان لە گەشەدان .
هونەرو موزیکی هەر میللەت و نەتەوەیەک بۆ هێشتنەوەو فەرهەنگ و هونەری ئەو نەتەوەیە کاریگەریی گەورەی هەیە. ئەو نەتەوانەی کە دەنگ و ڕەنگیان کپ کرابوو، وەک نەتەوەی ئێمە، هەردەم لەلایەن داگیرکەرانی وڵاتەوە، ڕێگەیان نەداوە بە بیرو هۆشی خۆیان هونەر پەخش بکەن، تا ئێستاش کە ڕاگەیاندنی خۆماڵیمان هەیە، هونەری کوردستان لە هەموو کەناڵ و ڕادیۆ و (tv) یەکاندا بە یەکسانی پەخش ناکرێت، ئەوەش بەهۆی نەبوونی کەسی شیاوە لە شوێنی شیاو، دەنا ئەو وڵاتانەی کە شێوە دیالێکتیان زۆرە کەناڵی شێوەییشیان زۆرە.
بە پێچەوانەوە لە کوردستاندا (30) کەناڵی لۆکاڵی و دەزگای سەتەلایت هەیە، کەچی لێرەو لەوێ وەک دقنەی فەقێ گۆرانییەکی هەورامان لێ دەدرێت! دیارە ئەوەش نەبوونی هزری نەتەوەیی و نەبوونی کاری شارەزا وای کردووە، کە دیالێکتی هەورامان بە هەموو ماچۆگۆ زمانەکانیەوە فەرامۆش کراون! خۆ ئەگەر هونەرو ئاوازی گۆرانیی هەورامان لە هونەری کوردی بکرێتەوە، دیسان تای تەرازو لاسەنگ دەوەستێت، هەروەها پەروەردەی هونەریش دوادەکەوێت.
بێگومان تا زیاتر هونەر پێشبکەوێت، گەل و وڵات ئاوەدان و زیاتر ناسراو دەبێت بە هەردوو دیوی وڵات و جیهاندا، ئەو هەموو ئاواز و گۆرانییانە کە ئەمڕۆ پێشکەش دەکرێن بە تایبەتیی هەندی گۆرانیبێژی نەزان، ئەوەش دووبارە ناپەروەردەیی و دواکەوتوویی ئەو بەناو هونەرمەندە لە ڕەوتی هونەری جیهان نیشان دەدات.
لە پەڕتووکی هەورامان باشتر بناسن، لە لاپەڕە (96) دا هاتووە: «مۆسیقای هەر گەل و نەتەوەیەک پشتیوانییەکی گەورەیە بۆ فەرهەنگ و هونەری ئەو گەلە، مۆسیقای هەر گەلێکیش سینگ بە سینگ و پشت بە پشت هاتووەتە خوارەوە و مۆسیقای هەورامان تا ئەندازەیێ لەناو هەورامییەکاندا ڕەسەنی خۆی پاراستووە و گۆرانییەکانی هەورامانیش لەگەڵ ژیانی خەڵکیدا پەیوەندی هەیە» پەیوەست بوونی ئاواز گۆرانی هەورامان لە بناغەدا لە کانگای هەڵقوڵاوی ژێرخانی خۆیەوە، سەرچەمەکەی لە تاڤگەی بەفراوی (بڵ) و (وەزەنێ) و (بەڵخە) و سیروانی دواو، لەژێر تاپیرە بەردینەکانی (کۆسەی هەجیج) و (پیر شالیاری زەردەشتی) ئارامی و ڕەسەنایەتی و پەروەردەی هونەرو هونەرمەندی هەورامانی، بەیەک ئاڕاستەی پتەو جێگیر کردووە.
- لەهەمان سەرچاوە لە لاپەڕە (96) دا هاتووە: مۆسیقای هەورامان بریتییە لە سێ چەشن، یەکەم مۆسیقای ناوخۆیی کە هەر ساڵ یەکێ لە گۆرانییەکانی گوڵ ئەکا، دووەم مۆسیقای فۆلکلۆری بە شمشاڵ ئەگوترێ، سێیەم مۆسیقای سیاچەمانە کە لەدەنگی جۆربەجۆر پێکدێ و دەنگی سینگ و دەنگی گەروو و دەنگی سەر لەوەدا تێکەڵاوە و ئەمەش هۆی سەرسووڕمانییە کە لە هەرسێ دەنگەکە کەڵک وەرئەگرن».
هەر ساڵێک چەند ئاوازێکی نوێی ڕەسەن بە کۆرپەیی لە وڵاتی خڤەنیرەتە دێتە کایەی پێشکەوتن و هونەرمەندی پەروەردەکراو دێنێتە بەرهەم .
ئاوازی فۆلکلۆری بە فۆرمەلەی هەورامانی نەبێت (ئەدا) و شێوازی تێکدەچێت، تەنیا گەرووی هونەرمەندی پەروەردەکراو بە بەفراوی چیای شاهۆ، ئەو ئاوازە لەنگ نابێت .
ئاوازی بەرزە چڕی سیاچەمانە، ئەوەش سروود گەلی گاتاکان و نەوەدو نۆ پیرەی هەورامانە، بۆیە بنەمای ئەو قوتابخانەیە هەر هەورامانە، ئەوەش دەوڵەمەندی زمانە، وشەی ڕەسەن هونەرمەندی گۆشکراوی ئاهورایی نەبێت، ئەو ئاوازانە بە هەموو گۆرانیبێژێک، ئەو ئاوازانە ناچڕێنەوە، هەر وەکوو فەرموویانە هەموو سیاچەمانەچڕێک گۆرانیبێژە، بەڵام هەموو گۆرانیبێژێک سیاچەمانەبێژ نییە.
لە هەمان سەرچاوەدا، لە لاپەڕە (97) دا هاتووە: لە دەوری کۆنا لە هەورامان خەڵک هەموو سروودیان ئەخوێندەوە و سروود یەکێ لە هەوا کۆنەکانی هەورامانە و بریتییە لە حەوت چەشن: سروودی هجران، سروودی حەیران، سروودی سۆز، سروودی خەسرەوانی، سروودی خاکی، سروودی کوردی، سروودی نەتەوایەتی، وەکوو قاسیدی تووکانی (1224ی کۆچی) لەم بارەوە ئەڵێ:
«چاوەش نەوایێ لێدەرچەنی ڕۆد
تۆ واچە پەرێم گۆرانی و سرۆد
سرۆدی کوردی و سرۆدی هیجرانی
سرۆدی خاکی و سرۆدی حەیران
سرۆدی میللی و سۆز: خەسراوانی
بچڕ پەرێ وێت هەتا مەتوانی
گیان و زرگان پەرێ وێت شادکەر
خانا نەکیسا و باربەد یادکەر
چاوەش جەکونی وە ئاواز ڕۆد
لێدەر چەند هەواو واچە چەند سرۆد
تا من شادی کەم پەرێ وێم ئارۆ
چونکە ئی دنیا سوودێ نەدارۆ»[1]